I, II i III socjologia
Pierwsza socjologia:
XIX w.,
jest najbardziej wpływowa
utożsamianie społeczeństwa z organizmem, mechanizmem, systemem jako złożoną całością
przedstawiciele: August Comte, Herbert Spencer, Karol Marks
badanie: jak działa społeczeństwo? Z jakich elementów składa się ten mechanizm? (z podsystemów, części). Zrozumiem jak funkcjonuje całość, jeśli zrozumiem, jakie funkcje pełnią poszczególne elementy systemu.
Funkcje poszczególnych elementów ewoluują, powstają nowe, inne zanikają.
Druga socjologia:
Max Weber, George Herbert Mead, Florian Znaniecki (lata 20 XX w.)
pytanie: jaką funkcję pełnią jednostki w systemie?
Społeczeństwo to suma jednostkowych działań ludzi wchodzących ze sobą w interakcje. Trzeba zrozumieć definicje sytuacji, dotrzeć do świadomości jednostek.
Badanie rzeczywistości z uwzględnieniem współczynnika humanistycznego – należy badać rzeczywistość taką, jaka jawi się uczestnikom tej rzeczywistości (Znaniecki)
Trzecia socjologia:
lata 60 i 70
badanie epizodów społecznych
socjologia trudno uchwytnej rzeczywistości
socjologowie rekonstruując epizody, rekonstruują też ich elementy
koncentracja na uczestnikach, ich liczebności, świadkach albo zewnętrznym otoczeniu tego zdarzenia, kontekście społecznym danego zdarzenia, jego funkcjach i celach, lokalizacji, okazjach (?) społecznych (złożonych konfiguracjach pewnych zdarzeń układających się w pewien ciąg)
paradygmaty: interakcjonizm symboliczny, fenomenologia, etnometodologia (ludzie posługują się pewnymi założeniami, które mają w głowach, metody osiągania wspólnych definicji sytuacji i poczucia porządku społecznego wypracowują w swojej codzienności), nurt dramaturgiczny (opis rzeczywistości tak, jakbyśmy uczestniczyli w spektaklu teatralnym)
Koncepcja struktury społecznej Pawła Rybickiego
W każdej strukturze można wyodrębnić 3 warstwy:
zbiorowości społeczne
elementy kulturowe
działania i zachowania społeczne.
Zbiorowości:
skład społeczny i cechy tej zbiorowości: ilościowe i jakościowe.
Elementy kulturowe:
2 subwarstwy: dobra kultury symbolicznej, preferencje i orientacje ludzi (jakie mają preferencje, stosunek do symboli, dóbr kultury symbolicznej)
Koncepcja struktury społecznej Sztompki
4 struktury:
normatywną
idealną
interesów
interakcyjną.
Na strukturę normatywną składają się reguły postępowania, mogą mieć charakter etyczny, moralny, religijny etc.
Struktura idealna zawiera w sobie idee i przekonania, mogą mieć charakter naukowy, potoczny, magiczny etc.
Struktura interesów (szans życiowych) – nasze zachowania mogą być motywowane interesami – jednostkowymi lub grupowymi.
Struktura interakcyjna – działania i zachowania ludzi.
Funkcjonalna teoria stratyfikacji Davisa i Moora
Funkcjonalna konieczność uwarstwienia / nierówności społecznych
- obsadzenie najważniejszych pozycji najbardziej odpowiednimi osobami (bo w
każdym społ. pewne pozycje są ważniejsze od innych; krytyka: co to znaczy że są
ważniejsze?)
- aby ludzie chcieli obsadzać pozycje trzeba zaszczepić w nich pragnienia – nagrody,
jako bodźce: pewne prawa przypisane do danej pozycji oraz prerogatywy (krytyka –
bo nagrody nie są jedynym systemem motywacji) – rzadkie i pożądane dobra
- zróżnicowanie prestiżu i szacunku przysługującego różnym warstwom jak i praw i
prerogatyw, ustanawia stratyfikację właśnie, która jest funkcjonalnie pozytywna i
niezbędna w każdym społeczeństwie
Klasy Marksa i jej krytyka
Karol Marks rozumie pojęcie klasy społecznej dwojako, co często prowadzi do nieporozumień i błędnej interpretacji.
Pojęcie historyczne: struktura klasowo-warstwowa jest rozbudowana, nie dualistyczna. Klasa społeczna w sensie historycznym przez Marksa jest rozumiana tak, jak obecnie rozumiemy grupę społeczną. W społeczeństwie kapitalistycznym klasy społeczne w rozumieniu historycznym to odpowiedniki stanów - mamy zatem strukturę klasowo-warstwową składającą się z wielkich właścicieli, właścicieli środków produkcji, drobnomieszczan, chłopów i robotników. Grupa społeczna może mieć różne cechy położenia klasowego.
Pojęcie socjologiczno-ekonomiczne. W tym ujęciu mamy u Marksa strukturę - dwie klasy antagonistyczne, których konflikt jest motorem dziejów. W społeczeństwie kapitalistycznym klasy te to właściciele środków produkcji - burżuazja oraz robotnicy - proletariat.
Klasa średnia po środku - łączy jedną lub drugą.
Klasa społeczna w ujęciu Maxa Webera
Max Weber poza klasami, które rozumiał jako odrębne kategorie ekonomiczne, (traktowane tylko jako kategorie analityczne, a nie wspólnotowe) wyodrębniał także stany i partie.
Wymieniał on trzystopniowy podział klasowy:
klasy własności - gdzie wyróżniał uprzywilejowanych rentierów oraz przeciwstawnie wobec nich ustosunkowanych osób nieposiadających własności czy dłużników;
klasy zawodowo-dochodowe - gdzie z jednej strony istnieli przemysłowcy, a wobec nich na przeciwnym biegunie znajdowali się pracownicy najemni;
klasy społeczne - wyodrębniające się na wielu płaszczyznach kategorie społeczne, zbliżone do stanów.
W przypadku klas właścicieli i klas zawodowo dochodowych zakładał istnienie klas pośrednich pomiędzy nimi.
Klasa średnia – w stratyfikacji społeczeństwa klasa społeczna znajdująca się pomiędzy klasą wyższą i klasą niższą.
W XIX wieku do klasy średniej przynależeli drobni przedsiębiorcy oraz coraz częściej urzędnicy, czyli te kategorie społeczne, które nie miały miejsca w dwubiegunowym podziale społeczeństwa na proletariat i burżuazję zaproponowanym przez Karola Marksa.
W obecnym rozumieniu tego pojęcia do klasy średniej włącza się przede wszystkim kategorie społeczno-zawodowe, charakteryzujące się względną samodzielnością, osoby pracujące we własnych firmach lub mających pracę umysłową oraz pewnym poziomem dobrobytu, nie będące jednakże ani posiadaczami dużych majątków ani nie legitymujących się arystokratycznym pochodzeniem (głównie w Wielkiej Brytanii). Do klasy średniej należą przede wszystkim osoby o wyższym wykształceniu oraz o wyższych kompetencjach kulturowych niż klasa robotnicza (niższa).
W ujęciu Lloyda Warnera klasa średnia podzielona została na klasę niższą i klasę wyższą. W późniejszych koncepcjach zakładających podział społeczeństwa na 9 klas, wyróżnione są podklasy klasy średniej:
klasa średnia wyższa (upper middle class)
klasa średnia właściwa (middle middle class)
klasa średnia niższa (lower middle class)
W społeczeństwach nowoczesnych, a szczególnie w ponowoczesnych klasa średnia stanowi większość populacji. Obecnie klasę średnią zasilają coraz bardziej tzw. wired workers, czyli osoby zajmujące się wytwarzaniem i przetwarzaniem informacji, jak również menedżerowie średniego szczebla czy pracownicy administracji.
Klasa średnia nie ma ostrych granic i ciągle jest redefiniowana przez socjologów czy ekonomistów.
STRATYFIKACJA
Webber:
3 zasadniecze wymiary stratyfikacji ludzi:
- wymiar ekonomiczny (własność) – podział ludzi na klasy społeczne
- wymiar prestiżu – podział ludzi na stany (grupy statusowe)
- wymiar władzy (dominujący) – podział ludzi na partie
Ossowski
3 rodzaje przywilejów
- przywilej środków konsumpcji i usług (wymiar ekonomiczny Webbera)
- przywilej władzy (władza osobowa i lokalna)
- przywilej prestiżu (osobowy i społeczny)
Metody badania stratyfikacji
3 zasadnicze sposoby budowania stratyfikacji:
metoda samookreślenia
metoda reputacyjna
metoda obiektywna
Te 3 metody badania stratyfikacji uwzględniają dwa zasadnicze wymiary stratyfikacji: obiektywny i subiektywny.
Ludzi można dzielić na warstwy (wymiar obiektywny), subiektywny to ta stratyfikacja, którą badani mają w głowach. Badacz nie tyle co tworzy, a odtwarza tę stratyfikację.
Metoda samookreślenia – badany sam określa swoją przynależność do danej warstwy (wymiar subiektywny). Badania polegają najczęściej na odtworzeniu modelu grup, które występują w społeczeństwie, badany sam się też do którejś grupy przypisuje.
Metoda reputacyjna – stosowana tylko w przypadku stratyfikacji w małych społecznościach lokalnych. Warunek: ludzie muszą się znać, muszą mieć o sobie jakąś wiedzę. Opis innych i przypisanie ich do danego szczebla drabiny społecznej.
Zarówno w metodzie samookreślenia jaki reputacyjnej to badani opisują jak coś sobie wyobrażają. Badacze tylko opisują, odtwarzają to co oni mówią.
(Jest to badanie rzeczywistości z uwzględnieniem współczynnika humanistycznego)
Metoda obiektywna - badacz na podstawie różnych kryteriów buduje stratyfikację danej zbiorowości.
Kryteria: wiek, płeć, zawód etc. Zebrawszy dane formuje stratyfikację.
W stratyfikacji występuje metafora drabiny i schodów – to badacz decyduje, jaki drabina albo schody mają kształt.
Metbiektyoda owna nie jest obiektywna do końca, bo jest w niej subiektywizm badacza.
Ruchliwość społeczna
Jest to proces przemieszczania się jednostek i zbiorowości w strukturze społecznej.
Początek zainteresowania – Pitirim Sorokin
Rodzaje:
Ruchliwość pionowa (wertykalna) – awans lub degradacja.
Pozioma (horyzontalna) – nie wiąże się ze zmianą statusu na wyższy lub niższy.
Międzypokoleniowa – dzieci w porównaniu z pozycją społeczną rodziców
Wewnątrzpokoleniowa – przemieszczenia jednostki od momentu wejścia do momentu zejścia z rynku pracy lub do momentu przeprowadzania badań.
Strukturalna – takie przemieszczenia w strukturze społecznej, które wynikają z czynników od jednostek niezależnych: zmiany techniczne i technologiczne, transformacje ustrojowe, rewolucja
Wymienna – polega na tym, że aby ktoś musiał awansować, ktoś musi spaść na niższą pozycję
Obiektywna – mierzona na podstawie obiektywnych wskaźników (np. poziom wykształcenia)
Subiektywna – badana za pomocą tzw. „miękkich zmiennych” - procesy ruchliwości jakich doświadczyli badani, ale w swoich wyobrażeniach.
Pozorna – zmiany w strukturze społecznej mają charakter pozorny, jednostkom wydaje się że dokonały ruchliwości, ale tak nie jest.
Indywidualna
Zbiorowa – przemieszczenia grup, kategorii, całych klas
Ruchliwość strukturalna + wymienna = ogólna (całkowita)
Im większa ruchliwość, tym nowocześniejsze społeczeństwo. Wysoki wskaźnik ruchliwości strukturalnej informuje o skali przemian, świadczy o rozwoju.
Wskaźnik ruchliwości wymiennej – im większa wymiana w społeczeństwie, tym bardziej ma ono otwarte możliwości.
Ruchliwość można dzielić też ze względu na wymiary, w jakich się ona dokonuje:
edukacyjna
zawodowa
społeczno-zawodowa (najczęściej nazywana społeczną)
Czynniki warunkujące procesy ruchliwości:
indywidualne – wykształcenie, zawód, sytuacja materialna, dochody, płeć, miejsce zamieszkania, pochodzenie etniczne, przynależność organizacyjna, wzrost, wiek, szczęście
strukturalne – przemiany techniczne, technologiczne, społecznego
Z badań nad procesami ruchliwości wynika, że:
awanse występują częściej niż degradacje
najwięcej procesów dziedziczenia pozycji społecznej (zajęcia tej samej pozycji co rodzic) widać na biegunowych miejscach w strukturze społecznej
istnieje pewna bariera wynikająca z miejsca zamieszkania
kolejna bariera występuje między pracownikami fizycznymi i umysłowymi.
Przebieg procesów ruchliwości po II wojnie światowej
O ruchliwości zadecydowały:
olbrzymie straty wojenne (zwłaszcza w wyższych warstwach struktury społecznej
reformy o charakterze politycznym (dekret o reformie rolnej, na mocy którego rozparcelowano wielkie majątki ziemskie i przekazano chłopom; dekret o racjonalizacji przemysłu – likwidacja klasy przemysłowców, zbiorowa degradacja; awans klasy chłopskiej i robotniczej
Trzeba było odtworzyć inteligencję, więc były do niej wciągane dzieci chłopów.
Ruchliwość w Polsce nigdy nie była większa niż w latach powojennych do około 1955 roku, zwłaszcza 1950-1955 – okres realizacji planu 6-letniego w Polsce, rozbudowy wielkiego przemysłu.
Model równych szans – hipotetyczny model, zgodnie z którym jeśli w samej strukturze jest 10% osób z wyższym wykształceniem, na studiach jest 10% osób, których rodzice mieli wyższe wykształcenie (?). Najbliżej do tego modelu było w latach 1950-1955, później dynamika przemian zaczęła słabnąć. U mężczyzn spadała dosyć szybko, u kobiet ruchliwość zawodowa zaczęła wzrastać.
Powrotny ruch – koniec lat 70, później podczas zmian ustrojowych na początku lat 90.
Społeczeństwo obywatelskie - społeczeństwo charakteryzujące się aktywnością i zdolnością do samoorganizacji oraz określania i osiągania wyznaczonych celów bez impulsu ze strony władzy państwowej.
Prawdopodobnie terminu tego jako pierwszy użył Arystoteles, później posługiwali się nim tacy filozofowie jak John Locke, Adam Smith (Teoria uczuć moralnych), Alexis de Tocqueville (O demokracji w Ameryce), Jean-Jacques Rousseau (Kontrakt społeczny) czy Georg Wilhelm Friedrich Hegel (Filozofia praw).
Społeczeństwo obywatelskie potrafi działać niezależnie od instytucji państwowych. Niezależność nie musi oznaczać rywalizacji społeczeństwa z władzą, która występuje zazwyczaj w państwach, w których ustrój polityczny jest sprzeczny z wolą większości obywateli.
Podstawową cechą społeczeństwa obywatelskiego jest świadomość jego członków potrzeb wspólnoty oraz dążenie do ich zaspokajania, czyli zainteresowanie sprawami społeczeństwa (społeczności) oraz poczucie odpowiedzialności za jego dobro.
Ruch społeczny to forma zbiorowego, spontanicznego działania pewnych kategorii społecznych lub zbiorowości zmierzającego do określonego celu i często do wywołania zmiany społecznej.
Podejmowane przez członków ruchów społecznych akcje mają zazwyczaj charakter spektakularny, aby wywołać duże wrażenie zarówno na społeczeństwie, jak i na aparacie władzy, który kontroluje to społeczeństwo. Według Jana Szczepańskiego występują trzy typy ruchów społecznych:
ruchy ekspresywne
ruchy reformatorskie
ruchy rewolucyjne – np. ruchy narodowowyzwoleńcze
W innej typologii wyróżnić można:
ruchy świeckie
ruchy religijne
W socjologii humanistycznej upatruje się ruchy społeczne jako główne, najbardziej istotne czynniki zmiany społecznej i rozwoju społecznego.
Ruchy społeczne nie tworzą skomplikowanych struktur organizacyjnych, jednakże w sytuacji, gdy mają możliwość wpływu na władzę i mogą nie tylko postulatywnie głosić potrzebę zmiany, lecz także zmiane tę wprowadzać, wówczas następuje ich instytucjonalizacja, przy czym same przekształcają się w rozbudowane organizacje, np. partie polityczne. Znaczna część ruchów społecznych jednak rozpada się.
Współcześnie nowoczesne technologie informacyjne, a zwłaszcza Internet, dają możliwość szybkiego rozprzestrzeniania się nowych ruchów społecznych.
ruchy ekologiczne
ruchy nacjonalistyczne
ruchy związkowe
I PERSPEKTYWA DURKHEIMOWSKA – badania, w których struktury społeczne traktowane były jako dane (zmienne niezależne, wyjaśniające), a tym, co problematyczne, były ludzkie działania (zmienne zależne, wyjaśniane)
II Współczynnik humanistyczny - postawa metodologiczna, określająca nastawienie badawcze względem przedmiotu badań. Twórcą tego podejścia jest polski socjolog Florian Znaniecki. Koncepcja ta mieści się w teoretyczno-metodologicznej orientacji nazywanej socjologią humanistyczną. Ogólna idea współczynnika humanistycznego polega na tym, aby analizować działania społeczne z uwzględnieniem ich znaczenia dla aktorów działających. Innymi słowy, badacz powinien brać pod uwagę, co dane działania znaczą dla aktorów działających, starać się przyjmować "punkt widzenia" badanych.
Mianem współczynnika humanistycznego określa się cechę wszystkich wytworów ludzkich i społecznych (przedmiotów codziennego użytku, dzieł sztuki - "Obraz jest chaosem plam barwnych na płótnie" bez owego współczynnika); cecha ta to "posiadanie sensu" i "znaczenia" - wszystkie wytwory były już dane doświadczeniu (innym ludziom) i zdefiniowane, nadano im sens i znaczenie.
III Stratyfikacja społeczna
Stratyfikacja – podział społeczeństwa - na warstwy, klasy, kasty, stany.
Najprostsze stratyfikacje dotyczą podziału społeczeństwa według jednego kryterium – Stanisław Ossowski nazywa to gradacją prostą.
Podział na warstwy, kategorie za pomocą dwóch lub więcej kryteriów – gradacja syntetyczna
IV Stara i nowa klasa średnia
stara klasa średnia – mali i średni właściciele firm
nowa – specjaliści pracy umysłowej – profesjonaliści
Wielcy przedsiębiorcy i przedstawiciele wolnych zawodów
najemni profesjonaliści i kadry menedżerskie
drobni właściciele
„białe kołnierzyki”
Klasa średnia pełni lub są jej przypisywane pewne funkcje stabilizacyjne
w sferze ekonomicznej – stabilizowanie gospodarki tworząc nowe miejsca pracy (dawniej), obecnie stabilizowanie gospodarki poprzez swoje możliwości konsumpcyjne – spełnianie aspiracji (np. zaproszenie amerykańskiego artysty na koncert), nowe miejsca pracy dzięki konsumpcji
w sferze politycznej – pewien rodzaj bufora, łagodzenie napięć między konserwatyzmem klas wyższych a radykalizmem niższych
funkcja stabilizacyjna związana z obywatelskimi powinnościami – od członków klas średnich wymaga się zakładania stowarzyszeń, fundacji, pracy wolontariackiej, wypełniania wzoru dobrego obywatela
V. Proletaryzacja klasy średniej - to teza sformułowana na podstawie wyników badań, z których wynika że dochody, style życia, aspiracje klasy średniej i robotniczej coraz bardziej upodabniają się do siebie. Według niektórych upodabnianie się tych elementów to te z zburżuazyjnienie klasy robotniczej.
VI. Robotnicy – zostali powołani jako klasa społeczna, po to żeby znieść kapitalizm. Są to wykonawcy fizycznych prac produkcyjnych realizowanych pod nadzorem, bez udziału we własności.
Pracownicy umysłowi wykonujący nisko płatne, nisko kwalifikowane rutynowe czynności
VII Menedżerowie - są oddzielną kategorią struktury społecznej, inną od właścicieli, różnią się od nich wzorami dróg życiowych i zawodowych. Według wielu wyników badań są dowody na to, że menedżerowie pod względem w.w. Wzorów, wartości, aspiracji, celów swojej działalności są tacy sami jak właściciele.
VIII James Burnham - „Rewolucja menedżerska” - proces, który dokonywał się od początku XX w., polega na stopniowym przejmowaniu władzy przechodzącej z rąk stosunkowo wąskiej grupy kapitalistów w ręce stosunkowo wąskiej grupy menedżerów.
II rewolucja menedżerska ma charakter powszechny, masowy. Coraz większą rolę we współczesnej gospodarce odgrywają menedżerowie bardzo zróżnicowanych środowisk
IX. III sektor - Organizacje i stowarzyszenia - Trzeci sektor, czyli prywatne organizacje, działające społecznie (a nie dla zysku), czyli non-profit