Podstawy dydaktyki ogólnej nauczania

Materiały i pomoce dydaktyczne dla studentów i nauczycieli

Od niezliczonych lat w działalności człowieka relacja pomiędzy nauczającym a uczącym zawsze odgrywała bardzo ważną rolę. Działo się tak zarówno wtedy, kiedy miało ono charakter okolicznościowy i intuicyjny, sprowadzając się w głównej mierze do przygodnego udzielania informacji i operowania pokazem, jak i w późniejszych latach, gdy już zmieniono je w zamierzony, planowany i systematyczny proces oraz gdy powstały pierwsze szkoły. Przez długie wieki nie czyniono nauczania - uczenia się przedmiotem teoretycznych analiz i studiów, w związku z czym nie miało ono swojej teorii. Dopiero wiek XVII przyniósł w tej dziedzinie spore zmiany, wtedy to pojawiła się osobna nazwa dla określenia teorii nauczania - uczenia się oraz zostały zbudowane zręby pierwszego w dziejach, naukowo uzasadnionego systemu działalności dydaktycznej (za: Czesław Kupisiewicz, "Dydaktyka Ogłona", 2000 r.)

W niniejszym serwisie przedstawiamy opracowania kilkunastu tematów, stanowiących wprowadzenie do dydaktyki ogólnej nauczania (poruszających tematykę procesów, środków, zadań i celów), które w naszym zamierzeniu powinny być doskonałymi materiałami dydaktycznymi dla studentów. Strona dydaktyka.info jest rekomendowana przez Ogólnopolski Katalog Edukacyjny jako serwis o ciekawej tematyce i atrakcyjnym stylu.

Pojęcie celów kształcenia.

Cele kształcenia - kierunkowskazy, świadomie założone skutki, które chcemy osiągnąć w procesie kształcenia; działania, które mają doprowadzić do danego stanu rzeczy.

Znaczenie celów kształcenia w procesie edukacyjnym.

- stanowią podstawowy czynnik wyznaczający rozwiązania innych elementów procesu kształcenia. Są wyznacznikiem doboru i układu treści kształcenia, podstawowym kryterium w doborze metod, form organizacyjnych i środków dydaktycznych.

- stanowią podstawę planowania i organizowania działań uczestników procesu kształcenia

- są kryterium oceny efektywności procesu dydaktycznego.

Rodzaje celów kształcenia:

I podział wg czasu:

• Potencjalne – funkcjonują one do momentu rozpoczęcia procesu dydaktyczno-wychowawczego, czyli do czasu zanim zacznie się je osiągać

• Aktualne – symbolizują one rozpoczęcie procesu edukacyjnego (do realizacji włącza się nauczyciel i uczniowie)

II podział wg przedmiotu i podmiotu kształcenia:

• Rzeczowe (przedmiotowe) – oznaczają określenie zmian w zasobie wiedzy, umiejętnościach jej stosowania w praktycznych i teoretycznych działaniach uczniów.

• Podmiotowe – mamy na uwadze zmiany w rozwoju sprawności umysłowych, postaw i systemu wartości wywołane procesem dydaktyczno-wychowawczym.

III podział wg stopnia ogólności:

• Ogólne – wyrażają to, co ma być „produktem końcowym” tego procesu (wyrażone w kategoriach funkcji).

• Pośrednie – otrzymuje się w rezultacie podziału celów ogólnych wyrażonych w kategoriach funkcji na składniki w postaci czynności.

• Szczegółowe – precyzyjne sposoby wyrażania ogólnych celów w postaci zadań, pytań, problemów, poleceń. Operacyjne cele kształcenia to opisy zachowań uczniów, jakie mają oni przejawiać po ukończeniu lekcji.

IV podział wg sfer osobowości:

• Poznawcze – dotyczą zmian w sferze poznawczej osobowości

• Emocjonalne (afektywne) – dotyczy zmian w sferze afektywnej osobowości

• Psychomotoryczne – dotyczą zmian w sferze psychoruchowej osobowości

Cechy celów kształcenia:

KONSTYTUTYWNE:

• Wykonalność (realność) – dające się zrealizować

• Logiczność – pozbawione wewnętrznych sprzeczności

• Dostrzegalność – określone tak, aby można było ustalić stan ich wykonania

• Wymierność – określone tak, aby można było dostrzec, czy dany cel został zrealizowany, czy nie

• Rzeczowość i precyzyjność – cele powinny zawierać syntetyczny opis tego, co chcemy osiągnąć.

SPECYFICZNE CECHY CELÓW SZCZEGÓŁOWYCH:

• Są sformułowane z punktu widzenia ucznia

• Opisuje, co uczeń potrafi zrobić po zakończeniu procesu kształcenia np. uczeń umie nazwać, rozpoznać, zastosować, przeanalizować itp.

• Wymieniają warunki ograniczające, które muszą być spełnione np.: ograniczenie czasu, ograniczenie liczby błędów, ograniczenie dotyczące tego, co może być stosowane jako pomoc przy wykonaniu zadania itp.

• Reprezentują różne typy zachowania ucznia

Klasyfikacja celów kształcenia.

CELE KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO WG W. OKONIA:

Strona rzeczowa:

• Opanowanie ogólnej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice i sztuce

• Ogólne przygotowanie do działalności praktycznej w świecie i jego przekształcenia

• Kształtowanie świadomości oraz opartych na niej postaw i naukowych przekonań.

Strona osobowościowa (podmiotowa)

• Ogólny rozwój sprawności umysłowej, zdolności poznawczych ze szczególnym uwzględnieniem myślenia oraz uzdolnień twórczych.

• Rozwój potrzeb kulturalnych, motywacji i zainteresowań poznawczych: społecznych, estetycznych i technicznych.

• Wdrażanie do samokształcenia i pracy nad sobą przez całe życie.

TAKSONOMIA CELÓW W. OKONIA:

• Wiadomości o faktach i zależnościach między nimi

• Rozwiązywanie zagadnień teoretycznych i praktycznych

• Samodzielne dokonywanie oceny

• Samodzielne stosowanie wiedzy w nowych sytuacjach.

TAKSONOMIA CELÓW NAUCZANIA WG B. NIEMIERKI:

I. Wiadomości:

1) zapamiętywanie wiadomości

2) zrozumienie wiadomości

II. Umiejętności:

3) stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych (znanych)

4) stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych (nowych, nieznanych)

TAKSONOMIA B. S. BLOOMA ODNOSZĄCA SIĘ DO SFERY POZNAWCZEJ:

I. Wiedza (wiadomości) – znajomość faktów, terminologii, znaków konwencjonalnych, klasyfikacji, pojęć ogólnych, teorii, zasad, praw

II. Rozumienie – transfer, interpretacja, ekstrapolacja – wnioskowanie o całej grupie na podstawie wyników badań dotyczących tylko części.

III. Zastosowanie – metod, reguł, pojęć ogólnych

IV. Analiza – umiejętność dokonywania podziału całości na elementy, ustalania hierarchii tych elementów i stosunków między nimi, analiza elementów, analiza stosunków między nimi.

V. Synteza – tworzenie całości z danych elementów w celu uzyskania nowej struktury, wytworzenie własnego dzieła, opracowanie planu działania, stworzenie obrazu całości na podstawie częściowych danych.

VI. Ewaluacja – ocena na podstawie kryteriów wewnętrznych i zewnętrznych.

CELE W DZIEDZINIE EMOCJONALNEJ WG TAKSONOMII BLOOMA:

• Recepcja – świadomość, chęć odbierania, uwaga skierowana bądź wybiórcza.

• Działanie (reagowanie) – akceptacja, chęć działania, satysfakcja z działania

• Wartościowanie – akceptacja wartości, wybór wartości, zaangażowanie w wartości wybrane

• Organizacja – pojęciowe ujęcie (koncepcja) wartości, tworzenie systemu wartości.

• Wybór własnego systemu wartości (charakteryzowanie) – podporządkowanie postępowania wartościom, przekształcanie systemów wartości w pogląd na świat

KATEGORIA CELÓW W DZIEDZINIE PSYCHOMOTORYCZNEJ WG E. HARROW:

• Czynności odruchowe

• Ruchy podstawowe

• Umiejętności percepcyjne

• Umiejętności fizyczne

• Ruchy wyćwiczone

• Komunikowanie się bezsłowne

Operacjonalizacja celów kształcenia.

Operacjonalizacja celów kształcenia to zmiana postaci ogólnej celów na postać szczegółową (operacyjną).

Uczenie się - To proces zamierzonego nabywania przez podmiot uczący się określonych wiadomości, umiejętności i nawyków, dokonujący się w toku bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości. Zakładając, że czynnikiem wyzwalającym ów proces są dostatecznie silne motywy uczenia się, a jego rezultatem jest wzrost posiadanego zasobu wiedzy i sprawności, wywierający wpływ na poglądy, przekonania, postępowanie i ogólny rozwój jednostki.

ELEMENTY SKŁADOWE PROCESU UCZENIA SIĘ:

• Cechy – planowość, systematyczność, aktywność uczącego się podmiotu, ukierunkowanie na wynik

• Przyczyny – dostatecznie silne motywy, np. chęć zaspokojenia określonych potrzeb poznawczych

• Skutki – wiadomości, umiejętności i nawyki, które są podstawą modyfikacji dotychczasowych form zachowania lub ukształtowania form nowych.

• Podmiot – aktywny uczeń

• Przedmiot – rzeczywistość przyrodnicza, społeczna, techniczna, kulturowa.

Analiza procesu uczenia się w świetle wybranych dyscyplin naukowych:

FILOZOFIA (jako teoria poznania)

- proces uczenia się przebiega w 3 płaszczyznach:

• Zmysłowej – spostrzeganie

• Umysłowej – myślenie (różne operacje umysłowe)

• Praktycznej – przekształcanie rzeczywistości

SOCJOLOGIA

Uczenie się ma charakter społeczny (korzystanie z dorobku minionych pokoleń, uczenie się od innych).

CYBERNETYKA (nauka o sterowaniu)

Nauczyciel steruje procesem uczenia się:

Uczenie się polega na:

• Przyjmowaniu informacji

• Przetwarzaniu ich

• Regulacji (kontrola, ocena, korekta)

PSYCHOLOGIA

Ujęcia terminu wg różnych teorii psychologicznych:

a) TEORIE ASOCJACYJNE – uczenie się polega na kojarzeniu bodźca i reakcji, przyczyny i skutku itp.

• Apercepcjonizm (J. F. Herbart) – uczenie się to kojarzenie wiadomości z wyobrażeniami o nich, kojarzenie nowych wiadomości ze starymi

• Koneksjonizm (E. L. Thorndike) – uczenie się przebiega metodą prób i błędów, procesem rządzą następujące prawa: prawo gotowości, prawo ćwiczenia i prawo efektu.

• Odruchów warunkowych (J. P. Pawłow) – uczenie się polega na powstawaniu odruchów.

b) TEORIE STRUKTURALNE – uczenie się rozumiane jako wnikanie w strukturę materiału. Należy brać pod uwagę związki i zależności między elementami struktury oraz związki między częścią i całością.

c) TEORIE FUNKCJONALNE – uczenie się przebiega wg schematu: zadanie – wynik. Uczeniu się towarzyszą: odpowiednia motywacja i aktywność podmiotu uczącego się.

Przedstawione teorie psychologiczne uczenia się mieszczą się w nurcie koncepcji behawioralnych, które zakładają, że człowiek jest istotą reaktywną, rozwija swą osobowość pod wpływem czynników zewnętrznych, środowiskowych.

d) TEORIE DYNAMICZNE – upatrują istotę osobowości w działaniu „sił napędowych” (popędów) aktywizujących człowieka i ukierunkowujących jego zachowanie.

Na gruncie poznawanych koncepcji osobowości człowiek charakteryzowany jest jako istota zdolna do świadomego sterowania własnym rozwojem, kształtująca według przyjętych przez siebie wartości i planów świat zewnętrzny i samą siebie.

PRAWIDŁOWOŚCI PROCESU UCZENIA SIĘ:

• Wielostronna aktywność (emocjonalna, intelektualna, sensoryczna, motoryczna, werbalna)

• Celowość i świadomość

• Etapowość i regulacja

• Proces indywidualny i społeczny

RODZAJE UCZENIA SIĘ WG W. OKONIA:

- uczenie się przez przyswajanie

- uczenie się przez odkrywanie

- uczenie się przez przeżywanie

- uczenie się przez działanie

Nauczanie - Należy rozumieć jako celową, planową i systematyczną pracę nauczyciela z uczniami.

Czesław Kupisiewicz:

Nauczanie to organizowanie uczenia i kierowanie uczeniem się uczniów, ma ono doprowadzić do pożądanych wyników.

W zakres czynności nauczyciela wchodzą następujące czynności:

• Inspirowanie uczniów do uczenia się

• Planowanie

• Organizowanie

• Kierowanie

• Kontrola, ocena, korekta

RODZAJE NAUCZANIA:

• Nauczanie podające

• Nauczanie problemowe

• Nauczanie eksponujące

• Nauczanie praktyczne

Kształcenie - To ogół czynności nauczyciela i uczniów, umożliwiających ludziom poznanie rzeczywistości, uczestnictwo w jej kształtowaniu, a zarazem osiągnięcie możliwie wielostronnego rozwoju sprawności, zdolności, uzdolnień, zainteresowań i zamiłowań, przekonań i postaw.

Kształcenie zawodowe – nabywanie pożądanych kwalifikacji zawodowych

Kształcenie paralelne (równoległe) – człon systemu oświatowo – wychowawczego obok systemu szkolnego (prasa, mass media itp.)

Kształcenie ustawiczne – ciągłe, permanentne; proces ciągłego doskonalenia przez całe życie.

Wykształcenie – stan finalny (efekt) procesu kształcenia.

Samokształcenie - Nabywanie wykształcenia w toku działalności własnej, której cle, treści, warunki i środki ustala sam podmiot.

Dokumenty określające treści kształcenia.

• Plany nauczania

• Programy nauczania

• Podstawy programowe

• Podręczniki

Trzy zasady kształcenia.

W. Okoń wyróżnia 3 zasady kształcenia:

- jako twierdzenie oparte na prawie naukowym

- jako teza wyprowadzona z jakiejś doktryny

- jako norma postępowania wynikająca z analizy prawidłowości celowo organizowanego procesu kształcenia.

Zasady kształcenia wg Cz. Kupisiewicza:

- normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajomić uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijać ich zainteresowanie i zdolności poznawcze, wpajać im określone poglądy i przekonania oraz wdrażać do samokształcenia.

Charakter zasad.

- uniwersalny tzn. obowiązuje każdego nauczyciela, bez względu na szczebel kształcenia, typ szkoły, czy przedmiot nauczania.

- zasady odpowiadają na pytanie „dlaczego?”

Opisy wybranych zasad.

Zasada poglądowości, czyli respektowania drogi między konkretem a abstrakcją i odwrotnie. Tę zasadę sformułował Wolfgang Ratke, nadając jej następujące brzmienie: „Naprzód rzecz poznana na niej samej, potem dopiero mówienie o rzeczy.”

Reguły dydaktyczne (Friedrich, Diesterweg, XIX w)

- przechodzić od tego, co uczniowi bliskie, do tego, co uczniowi dalekie

- zaczynaj nauczanie od znanego i dołączaj, co uczniowi nieznane

- pozwól dziecku poznawać świat za pomocą zmysłów; nauczaj poglądowo

- ujmuj treści nauczania w łatwe do ogarnięcia przez ucznia całości.

- najpierw zaznajamiaj dziecko z rzeczą, potem ze słowem

- w nauczaniu przechodź stopniowo od spraw konkretnych do abstrakcyjnych

- przystosowuj nauczanie do możliwości uczniów

W czasach nam współczesnych z zasady poglądowości wyprowadza się następujące reguły:

• Bezpośrednie poznawanie rzeczywistości, a więc poznawanie oparte na obserwacji, pomiarze i różnorodnych czynnościach praktycznych, powinno być punktem wyjścia pracy dydaktycznej z uczniami w tych przypadkach, gdy nie dysponują oni jeszcze zasobami spostrzeżeń i wyobrażeń niezbędnych do zrozumienia przerabianego na lekcji tematu

• Aby uczeń mógł zdobyć rzetelną, trwałą i operatywną wiedzę w drodze bezpośredniego poznawania określonych rzeczy, zjawisk, wydarzeń i procesów, należy umiejętnie kierować jego działalnością poznawczą tzn. dostarczać odpowiednich wskazówek i zwracać jego uwagę na istotne cechy poznawczego przedmiotu.

Zasada przystępności (stopniowania trudności), czyli pokazywania trudności uczniów w poznawaniu i przekształcaniu rzeczywistości – ta zasada wymaga uwzględnienia w pracy dydaktyczno – wychowawczej właściwości rozwojowych uczniów.

Reguły dydaktyczne (J. A. Komeński):

- w nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest dla ucznia bliskie, do tego, co dalsze

- w nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest dla ucznia łatwiejsze do tego, co trudniejsze

- w nauczaniu należy przechodzić od tego, co jest uczniom znane do tego, co jest nieznane i nowe.

Warunkiem respektowania tej zasady jest dobra znajomość wszystkich uczniów. Listę tradycyjnych reguł dydaktycznych uzupełnia obecnie bardzo ważna reguła:

- w procesie nauczania – uczenia się należy uwzględniać różnice w tempie pracy i stopniu zaawansowania w nauce poszczególnych uczniów

- konieczna jest dyferencjacja (różnicowanie, indywidualizacja) procesu kształcenia.

Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania – uczenia się, czyli ograniczonej zależności ucznia od nauczyciela.

Aktywność jest niezbędnym warunkiem do podjęcia pracy, a uświadomienie uczniom celu i zadania ich działania jest podstawowym warunkiem osiągania pozytywnych wyników nauczania.

Reguły dydaktyczne:

- nauczyciel powinien starać się poznać indywidualne zainteresowania uczniów i rozwijać je w taki sposób, aby coraz bardziej uwzględniały obiektywne potrzeby społeczeństwa.

- nauczyciel powinien stawiać uczniów sytuacjach wymagających dostrzegania i wyjaśniania niezgodności między obserwowanymi faktami a posiadaną wiedzą.

- nauczyciel powinien stwarzać warunki sprzyjające wdrażaniu uczniów do zespołowych form pracy.

Respektowanie powyższej zasady polega na wdrażaniu uczniów do samodzielnego działania i samodzielnego myślenia (wg W. Okonia).

- Nauczyciel wdraża uczniów do samodzielnego działania wtedy, gdy wdraża do:

• Wyboru i planowania pracy

• Wykonywania pracy

• Sprawdzania wykonanej pracy

Samodzielne myślenie kształtuje się wtedy, gdy nauczyciel wdraża uczniów do:

• Spostrzegania i formułowania problemów

• Ich samodzielnego rozwiązywania

• Sprawdzania uzyskanych rozwiązań

Zasada systematyczności (systemowości), czyli o porządkowaniu wiedzy w głowie uczniów.

- proces kształcenia przebiega tym płynniej i zapewnia lepsze wyniki, im mniej występuje w nim przerw i dezorganizujących go czynności.

- ważne jest, aby uczniowie poznając różne aspekty otaczającej rzeczywistości w ramach poszczególnych przedmiotów mieli na uwadze całość, swoistą jedność świata.

Reguły dydaktyczne:

- określić stan wiedzy wyjściowej oraz systematycznie nawiązywać do niej

- ustalić tzw. merytoryczny środek ciężkości lekcji oraz eksponować na jego tle i w powiązaniu z nim podrzędnych wobec niego wiadomości i umiejętności

- podzielić dany temat na punkty i podpunkty, które nauczyciel powinien kolejno analizować na lekcji

- systematycznie stosować streszczenia i syntetyzujące powtórzenia

- zwracać uwagę na sposób i formę wyrażania myśli przez uczniów

- wdrażać uczniów do pracy samodzielnej oraz stwarzać im możliwości rozwiązywania zadań wymagających dalszego i systematycznego wysiłku.

Zasada wiązania teorii z praktyką – wiązanie teorii z praktyką to prawo procesu poznawczego. Teoria bez praktyki straciłaby swój walor poznawczy i praktyczny, zaś praktyka bez teorii pozostałaby wąskim utylitaryzmem.

Właściwa realizacja zasady łączenia teorii z praktyką zapewnia trwałość i operatywność wiedzy, pobudza aktywność, sprzyja rozwojowi samodzielności uczniów, ukazuje użyteczność wiedzy, a przede wszystkim przygotowuje do przekształcania otaczającej rzeczywistości.

- Formy realizacji tej zasady w procesie kształcenia mogą być różne, gdyż w procesie poznawczym praktyka spełnia rózne funkcje:

• Poznawczą – praktyka może być źródłem wiedzy o świecie

• Weryfikacyjną – jako kryterium prawdy tej wiedzy

• Instrumentalną – jako działalność przekształcająca rzeczywistość.

Zasada trwałości wiedzy

- postuluje stosowanie takich metod i środków, dzięki którym wiadomości uczniów będą się stawać coraz to bardziej trwałe, dokładne i głębokie, usystematyzowane i użyteczne.

Reguły dydaktyczne:

- kształtować u uczniów nastawienia na zapamiętanie

- zaznajamianie z nowym materiałem powinno odbywać się przy wielostronnym aktywowaniu uczniów

- przy wprowadzaniu nowych informacji należy dążyć do nadania im określonej struktury, to odpadają te treści, które nie weszły w skład żadnych struktur

- ćwiczenia mające na celu utrwalenie nowego materiału można stosować dopiero po sprawdzeniu, czy wszyscy uczniowie dobrze zrozumieli ten materiał

- częstotliwość powtórzeń – największa bezpośrednio po zaznajamianiu uczniów z nowym materiałem, powinno stopniowo maleć, ale nie znikać całkowicie

- utrwaleniu wiedzy sprzyja systematyzowanie, łączenie wiadomości istotnych w odpowiednie całości, przeprowadzenie klasyfikacji

- trwałość informacji jest większa, gdy przedmiotem utrwalania czyni się struktury merytorycznie spójne

- systematyczna kontrola wyników nauczania, połączona z uzasadnioną oceną pracy uczniów, wpływa korzystnie na trwałość wiedzy

- powtarzanie i uczenie się na pamięć nie zapewniają na ogół tak trwałej wiedzy, jak samodzielne rozwiązywanie dostępnych uczniom problemów.

Zasada operatywności wiedzy

• Operatywność wiedzy zapewniają specjalne zabiegi nauczyciela, polegające na wdrożeniu uczniów do dostrzegania, formułowania i samodzielnego rozwiązywania problemów teoretycznych i praktycznych. Uczniowie po sformułowaniu problemu, poszukują pomysłów jego rozwiązania, uzasadniają je w świetle posiadanej wiedzy, wybierając najlepsze, opracowują go, a następnie sprawdzają i oceniają uzyskane rezultaty

• Tak więc w rozwoju umiejętności operowania wiedzą pomaga nauczanie problemowe (uczenie się przez odkrywanie)

Zasada efektywności, czyli związku między celami a wynikami kształcenia. Do czynników, które warunkują wysoką efektywność nauczyciela – uczniów, należy zaliczyć:

- czas pracy na lekcji

- zdolności i możliwości uczniów

- środowisko rówieśnicze, rodzinne

- czynniki związane z nauczycielem: wykształcenie, przygotowanie metodyczne, identyfikacja z zawodem, talent pedagogiczny itp.

Zasada indywidualizacji i uspołecznienia:

- nauczyciel powinien stosować indywidualizację procesu kształcenia ze względu na możliwości uczniów, zdolności, tempo uczenia się, zapewniając każdemu uczniowi optymalny rozwój

- powinien również dbać o uspołecznienie uczniów, tzn. uczyć współpracy, wzajemnej pomocy, odpowiedzialności itp.

Istota terminu „metoda kształcenia”.

Metoda kształcenia wg W. Okonia:

Methodos – to po grecku droga, sposób postępowania. Stąd też metodą kształcenia nazywamy systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający osiąganie celów kształcenia, inaczej jest to wypróbowany układ czynności nauczyciela i uczniów realizowanych świadomie w celu spowodowania założonych zmian w osobowości uczniów.

Kryteria doboru metod kształcenia.

- cele i zadania dydaktyczne, które mamy zrealizować w ciągu danej lekcji lub jednostki metodycznej

- treści: charakterystyczne właściwości poszczególnych przedmiotów nauczania

- wiek uczniów, faza ich rozwoju

- przygotowanie nauczyciela (przygotowanie metodyczne, jakie zna metody nauczania)

- baza materialna szkoły (wyposażenie)

Historyczny rozwój metod kształcenia

- metody oparte na naśladownictwie

- metody słowne – dominowały w średniowieczu

+ m. akroamatyczne (monologowe) np. wykład

+ m. erotematyczne (dialogowe) np. pogadanka

- metody oglądowe – oparcie nauki szkolnej na obserwacji rzeczywistości (J. A. Komeński, H. Pestalozzi)

- metody praktyczne – przełom XIX i XX wieku – organizowanie i kierowanie działalnością praktyczną uczniów

Wybrane klasyfikacje metod

K. Sośnicki wyróżnia metody:

• Podające – sztuczne, uczeń przyswaja gotową wiedzę od nauczyciela

• Poszukujące – uczeń samodzielnie dochodzi do wiedzy poprzez rozwiązywanie problemów

B. Nawroczyński wyróżnia metody:

- podające

- poszukujące

- laboratoryjne – poprzez doświadczenia uczeń dochodzi do nowej wiedzy

Klasyfikacja wg Cz. Kupisiewicza:

• Metody oparte na obserwacji (oglądowe), do których zalicza pokaz i pomiar

• Metody oparte na słowie (werbalne), do których zalicza pogadankę, opis, opowiadanie, wykład, dyskusję, pracę z książką

• Metody oparte na działalności praktycznej uczniów, do których zalicza metodę laboratoryjną i zajęć praktycznych

Klasyfikacja metod we W. Okonia:

• Metoda asymilacji wiedzy – pogadanka, wykład, dyskusja, praca z książką, uczenie się programowe – uczniowie przyswajają gotową wiedzę, podaną przez nauczyciela

• Metoda samodzielnego dochodzenia do wiedzy – klasyczna metoda problemowa, metoda przypadków, metoda sytuacyjne, giełda pomysłów, mikronauczanie, gry dydaktyczne

• Metody waloryzacyjne (eksponujące) – metody impresyjne i ekspresyjne

• Metody praktyczne – metody ćwiczebne i realizacji zadań wytwórczych.

Charakterystyka klasycznych metod

- metody oglądowe

- metody słowne

- metody praktyczne

POKAZ – to zespół czynności dydaktycznych nauczyciela, który polega na demonstrowaniu przedmiotów, zjawisk, procesów, czynności przy jednoczesnym, umiejętnym kierowaniu uwagi uczniów na ich istotne cechy.

Pokaz może przybierać różną postać:

• Prezentacja naturalnych okazów w naturalnym środowisku

• Prezentacja naturalnych okazów w sztucznym środowisku

• Pomoce naukowe jako środki zastępcze – modele, obrazy (ruchome i nieruchome)

• Wykresy, schematy, symbole

• Doświadczenia wykonywane przez nauczyciela

POMIAR – to czynności wykonywane bądź przez nauczyciela w postaci pokazu, bądź bezpośrednio przez uczniów pracujących pod kierunkiem nauczyciela, pozwalające określić ilościową stronę badanych rzeczy, zjawisk i procesów za pomocą odpowiednich jednostek miar.

POGADANKA – polega na rozmowie nauczyciela z uczniami, przy czym nauczyciel jest w tej rozmowie osobą kierującą.

Ze względu na funkcje dydaktyczne wyróżnia się 3 rodzaje pogadanki:

- wstępna – przygotowuje uczniów do pracy, wytwarza stan gotowości

- wprowadzająca nowy materiał – pogadanka heurystyczna przyjmuje zazwyczaj postać procesu rozwiązywania różnych zagadnień

- syntetyzująca i utrwalająca oraz kontrolna – występuje prawie na każdej lekcji, jak również na lekcjach syntetyzujących i poświęconych kontroli wyników kształcenia.

DYSKUSJA – jest to wymiana zdań na jakiś temat, wspólne roztrząsanie sprawy, rozmowa, dysputa

Dyskusja polega na wymianie poglądów na określony temat.

Warunkiem skutecznego dyskutowania jest przygotowanie uczniów w sensie merytorycznym i formalnym

- przygotowanie merytoryczne – polega na wyposażeniu uczniów w wiadomości niezbędne do prowadzenia dyskusji

- ważne jest opanowanie sztuki dyskutowania (umiejętność formułowania problemów, pytań, prezentowania własnego punktu widzenia w uzasadniony i logiczny sposób, operowanie argumentami dla obalenia kontrowersyjnych poglądów)

WYKŁAD – służy do słownego przekazania określonych treści kształcenia w postaci ciągłej, w przystępnej formie, w porządku chronologicznym i logicznym

Podział wykładów:

- kursowe – ogólny przegląd danej dyscypliny w ujęciu syntetycznym

- monograficzne – przedstawienie wybranych problemów badawczych

W. Okoń biorąc za podstawę aktywność uczniów i sposób przekazu treści wyróżnia:

• Wykład konwencjonalny – treść jest bezpośrednio przedstawiana przez wykładowcę w gotowej do zapamiętania postaci

• Wykład problemowy – oparty na postawieniu jakiegoś zagadnienia i ukazaniu dróg prowadzących do jego rozwiązania

• Wykład konwersatoryjny – w którym stopień aktywności uczniów jest największy, wykład jest bowiem przeplatanką słów nauczyciela i uczniów, wykonujących odpowiednie zadania lub ćwiczenia dla zdobycia sprawności w stosowaniu przekazywanej wiedzy.

OPIS – w dydaktyce należy go rozumieć jako charakterystykę przedmiotów, zjawisk, procesów a nawet osób.

- znajduje zastosowanie we wszystkich klasach (od szkoły podstawowej do wyższej)

- opisowi towarzyszy pokaz opisywanego przedmiotu, co podnosi walory kształcące

- aby opis pobudzał wyobraźnię uczniów, powinien być jasny i zrozumiały, barwny, żywy i plastyczny.

OPOWIADANIE – polega na zaznajamianiu uczniów z określonymi wydarzeniami w formie ich słownego opisu, na przedstawieniu określonej akcji, która rozwija się w czasie.

- znajduje zastosowanie w klasach niższych szkoły podstawowej

-spełnia swoją funkcję dydaktyczną, gdy jest żywe, zwarte, obrazowe i wywołuje w świadomości uczniów sytuacje, zdarzenia, postawy osób, których dotyczy. Dobre opowiadanie pobudza uczucia słuchających i trzyma w napięciu.

PRACA Z KSIĄŻKĄ – jest źródłem wiedzy, ponadto daje możliwość utrwalenia, rozszerzenia i pogłębienia wiadomości, jak też wdraża do opanowania metod i technik samokształcenia. Ważną umiejętnością jest odpowiedni wybór książki oraz kolejne stadia lektury jak:

- wstępna orientacja (analiza tytułu i spisu treści)

- pobieżne przeglądanie

- lektura pogłębiona, połączona ze staranną analizą treści oraz sporządzanie notatek.

METODA LABORATORYJNA – polega na samodzielnym przeprowadzaniu eksperymentów przez uczniów tzn. na stwarzaniu sztucznych warunków dla wywołania jakiegoś zjawiska po to, aby można było zbadać przyczyny, przebieg i skutki jego występowania.

Może wystąpić w dwóch wersjach:

- tradycyjnej – nauczyciel gromadzi niezbędne pomoce oraz odpowiednio przygotowuje lekcję, umożliwiając uczniom wykonanie określonych eksperymentów

- problemowej – która polega na wdrażaniu uczniów do dostrzegania, formułowania i rozwiązywania określonych problemów teoretycznych i praktycznych.

METODA ZAJĘĆ PRAKTYCZNYCH – polega na wykonywaniu przez uczniów różnorodnych zadań o charakterze praktycznym.

Zasięg stosowalności tej metody jest szeroki, np.:

- w zakresie matematyki – zajęcia miernicze, kreślarskie, modelarskie

- w zakresie j. polskiego – wypracowania pisemne, prace redakcyjne, drukarskie, zajęcia teatralne itp.

- w zakresie nauk przyrodniczych – prace graficzne, wytwarzanie gazetek, prace produkcyjne w szkole, w domu, na działce, prace społecznie użyteczne, itp.

Klasyczna metoda problemowa.

Podstawą klasycznej metody problemowej stała się Deweyowska analiza problemowa. Uwzględnia się w niej 4 istotne momenty:

- wytwarzanie sytuacji problemowej

- formułowanie problemów i pomysłów ich rozwiązania

- weryfikacja pomysłów rozwiązania

- porządkowanie i stosowanie uzyskanych wyników w nowych zadaniach praktycznych i teoretycznych.

Walory metody problemowej:

- dominacja uczenia się nad nauczaniem

- uruchomienie sił aktywności i samodzielności ucznia

- wzbudzanie jego wiary w siebie i nabycie przekonania, że jest on w stanie rozwiązywać coraz trudniejsze problemy.

Gry dydaktyczne: istota, rodzaje, zastosowanie i znaczenie.

Wg K. Kraszewskiego to rodzaj metod nauczania należących do grupy metod problemowych i organizujących treść kształcenia w modele rzeczywistych zjawisk, sytuacji lub procesów w celu zbliżenia procesu poznawczego uczniów do poznania bezpośredniego dzięki dostarczeniu okazji do manipulowania modelem.

Rodzaje gier dydaktycznych:

- burza mózgów

- metoda sytuacyjna

- metoda biograficzna

- metoda symulacyjna

BURZA MÓZGÓW - polega na zespołowym wytwarzaniu pomysłów rozwiązania jakiegoś problemu.

Etapy burzy mózgów:

- postawienie przed uczniami określonego problemu

- zgłaszanie przez uczniów pomysłu rozwiązania problemu i ich notowanie

- wartościowanie pomysłów oraz wybór pomysłów najlepszych

W metodzie tej konieczne jest przestrzeganie następujących zasad:

- pomysły powinny być konkretne

- zgłasza się je bez zachowania kolejności, spontanicznie

- jednorazowo można zgłaszać tylko jeden pomysł

- nie wolno krytykować pomysłów w trakcie ich zgłaszania

- wolno zmieniać, modyfikować, rozwijać pomysły już zgłoszone

METODA SYTUACYJNA

- wprowadzenie uczniów w jakąś złożoną sytuację, które posiada swoje za i przeciw

- zadaniem uczniów jest zrozumienie sytuacji i podjęcie decyzji w sprawie jej rozwiązania.

Etapy metody sytuacyjnej.

- prezentacja opisu sytuacyjnego w formie słownej, pisemnej, za pomocą filmu, przeźroczy, magnetofonu, rysunku itp. oraz sformułowanie problemu do rozwiązania

- analiza sytuacji dydaktycznej i dyskusja nad jej treścią

- wyjaśnianie i ocenianie sytuacji podanej w opisie i podjęcie decyzji

- ocena zaproponowanych rozwiązań i podsumowanie wyników zajęć.

METODA BIOGRAFICZNA

- polega na szukaniu pomysłów rozwiązań określonych problemów w biografii ludzi, którzy mieli (bądź mają) do czynienia z podobnymi problemami.

Etapy:

- wybór postaci i przygotowanie biografii

- sformułowanie problemu i przygotowanie scenariusza gry

- symulacja wraz z rozwiązaniem problemu

- rozwiązanie problemu, podsumowanie i ocena pracy.

METODA SYMULACYJNA

- polega na odtwarzaniu bardziej złożonych sytuacji problemowych

- wymaga samodzielnego rozwiązania problemu w trakcie symulacji

Walory:

- uczy obserwowania wzajemnych stosunków między ludźmi i krytycznie oceniać ich postępowanie

- wdraża do wczuwania się w motywy zachowania innych i wyciągania wniosków z ich postępowania.

Istota terminu „formy organizacyjne kształcenia”.

Formy organizacyjne – przesądzają o organizacyjnej stronie pracy dydaktycznej, wskazują jak organizować tę pracę stosownie do tego, kto, gdzie, kiedy i w jakim celu ma być przedmiotem kształcenia.

Kryteria doboru form organizacyjnych kształcenia.

Dobór form organizacyjnych zależy od wielu czynników:

- cele i zadania kształcenia

- właściwości przedmiotu nauczania

- wyposażenie szkoły w środki dydaktyczne

- liczba uczniów

- miejsce pracy

- czas pracy

Podział form organizacyjnych kształcenia.

Kryteria podziału:

- liczba uczniów

- miejsce pracy uczniów

- czas trwania zajęć dydaktycznych.

Ze względu na liczbę uczniów biorących udział w procesie dydaktycznym wyróżnia się:

- nauczanie jednostkowe

- nauczanie grupowe

- nauczanie zbiorowe (frontalne)

Ze względu na miejsce pracy formy dzieli się na:

- zajęcia szkolne (nauka w klasie podczas lekcji, praca w laboratorium, warsztacie szkolnym, świetlicy itp.)

- zajęcia pozaszkolne (praca domowa, wycieczka, zajęcia w zakładach produkcyjnych itp.)

Stosownie do czasu pracy uczniów można mówić o zajęciach:

- lekcyjnych

- pozalekcyjnych (koła zainteresowań, zajęcia dydaktyczno – wyrównawcze, zajęcia kompensacyjno – korekcyjne).

Charakterystyka form organizacyjnych kształcenia wyróżnionych ze względu na liczbę uczniów (nauczanie jednostkowe, zespołowe, zbiorowe).

NAUCZANIE JEDNOSTKOWE

Polega na tym, że uczeń realizuje określone zadania dydaktyczne indywidualnie, korzystając przy tym z bezpośredniej lub pośredniej pomocy nauczyciela.

Zalety pracy jednostkowej:

- możliwość indywidualizacji treści (stopień trudności dostosowany jest do poziomu ucznia) i tempa uczenia się

- stała i zarazem dokładna kontrola przebiegu i efektów pracy ucznia

- omówiona forma jest wysoko efektywna

Wady nauczania jednostkowego:

- jest nieopłacalna z ekonomicznego punktu widzenia

- wydatnie ogranicza społeczny zasięg pracy nauczyciela

- uczeń nie ma możliwości współdziałania z rówieśnikami

NAUCZANIE ZESPOŁOWE

Nauczanie zespołowe wg koncepcji J. Barteckiego:

- uczniowie tworzą grupy (3-6 osobowe)

- skład grupy jest stały, zróżnicowany i równoważny (żaby każdy zespół miał takie same szanse jak inne)

- sprawna praca w zespołach zależy od dokładnego określenia zadania, wskazania lub dostarczenia źródeł i materiałów oraz sposobu pracy, kierowania przebiegiem pracy

- w trakcie pracy grupowej nauczyciel czuwa nad sprawną organizacją pracy uczniów

- wyniki uzyskane przez grupę referuje jeden z uczniów, co zmusza wszystkich do intensywnej pracy (słuchania, analizy)

- ocena uzyskanych efektów przez poszczególnych uczniów odbywa się wyłącznie indywidualnie.

Rodzaje pracy zespołowej:

- praca jednolita – każdy zespół ma takie same zadanie do wykonania

- praca zróżnicowana – każdy zespół ma inne zadania do wykonania

- praca kombinowana – część zespołu pracuje nad jednym zadaniem, a część nad innym

- praca brygadowa

Walory dydaktyczne i wychowawcze nauczania zespołowego:

- wszyscy uczniowie w klasie są zaangażowani aktywnie w pracę związaną z tematem lekcji

- grupa staje się niezastąpionym narzędziem budzenia aktywności i samodzielności uczniów

- wdraża uczniów do współdziałania, przemyślanego podziału zadań, a także do racjonalnej organizacji pracy i współodpowiedzialności za jej efekty

NAUCZANIE ZBIOROWE

System klasowo-lekcyjny jako odmiana nauczania zbiorowego (J. Strum):

- tworzenie klas uczniów w tym samym lub zbliżonym wieku

- każda klasa pracuje zgodnie z przeznaczonym dla niej rocznym planem nauczania

- podstawową jednostkę organizacyjną stanowi lekcja, trwająca 45 minut.

- każda lekcja jest poświęcona jednemu przedmiotowi nauczania

- pracą uczniów na lekcji kieruje nauczyciel.

Zalety:

- tworzy przejrzystą strukturę organizacyjną

- umożliwia nauczycielowi pracę z liczną grupą uczniów

- pozwala organizować zespołowy wysiłek uczniów i współzawodnictwo w nauce

- zapewnia realizację zasady systematyczności nauczania

- zapewnia opanowanie przez uczniów podstawowego zasobu wiedzy z danego przedmiotu nauczania

Wady:

- „abstrakcyjna jednorodność” treści kształcenia narzucanych wszystkim uczniom (treści są niezrozumiałe, jednakowe)

- brak warunków skutecznej indywidualizacji pracy dydaktyczno-wychowawczej z uczniami

- nadmierna sztywność organizacyjna

- brak warunków utrzymywania więzi ucznia ze szkołą

- przedmiotowe traktowanie uczniów.

Przesłanki fizjologiczne i psychologiczne.

Przesłanki fizjologiczne.

Harmonijne współdziałanie obu półkul mózgowych warunkiem wielostronnego rozwoju jednostki. Osobowość ucznia (człowieka) jest harmonijnie funkcjonującą całością (poznającą, czującą i działającą).

Funkcje obu półkul mózgowych:

LEWA PÓŁKULA: logiczna, akademicka, zimna

- do niedawna uznawano, że jest dominującą, jest odpowiedzialna za mowę

- ona kontroluje mowę i sprawia, że człowiek może pisać i czytać

- jest miejscem, gdzie dokonuje się analiza, poddaje się materiał logicznej, racjonalnej ocenie

- lewą półkulę charakteryzuje sekwencyjność (informacje są kodowane i przetwarzane etapowo, krok po kroku), matematyczność (w niej są kodowane numery i liczby), dosłowność (odbiera i rozumie dosłowne znaczenia)

- lewa półkula kontroluje ruchy prawej strony ciała.

PRAWA PÓŁKULA:

- intuicyjna, artystyczna, emocjonalna, gorąca

- jest charakteryzowana przez następujące cechy:

• Wizualizacja (informacje są kodowane i uzyskiwane w postaci wyobrażeń i obrazów)

• Holistyczność (zdolność postrzegania całości)

• Przestrzenność (zawiaduje funkcjami wizualno-przestrzennymi)

• Metaforyczność (pozwala zrozumieć język przenośni)

• Emocjonalność (emocje są transportowane przez tę półkulę)

• Uduchowienie (prawa półkula jest zatopiona w modlitwie i oddaniu Bogu).

• Muzykalność (talent do muzyki, umiejętność reagowania na muzykę)

• Uzdolnienia plastyczne (rysowanie, malowanie, rzeźba to naturalne talenty prawej półkuli)

• Seks

• Produkowanie snów

- prawa półkula kontroluje ruchy lewej strony ciała

Przesłanki psychologiczne.

Podstawowe funkcje osobowości - rodzaje aktywności człowieka:

Poznawanie świata i siebie - Aktywność intelektualna (poznawanie rzeczywistości przez przyswajanie gotowej wiedzy i przez jej odkrywanie

Przeżywanie świata i nagromadzonych w nim wartości - Aktywność emocjonalna (polega na przeżywaniu wartości i ich wytwarzaniu)

Zmienianie świata - Aktywność praktyczna (udział człowieka w przekształcaniu rzeczywistości, wykonywanie zadań praktycznych przy wykorzystaniu zdobytej wiedzy)

Cztery toki kształcenia.

- poszukujący

- eksponujący

- podający

- operacyjny

PODAJĄCY TOK KSZTAŁCENIA:

Czynności nauczyciela:

1. Przygotowanie uczniów do pracy przez zaznajomienie ich z celami i zadaniami lekcji.

2. Podawanie uczniom nowego materiału.

3. Synteza przekazywanych uczniom wiadomości w celu ich zebrania i utrwalenia.

4. Kontrola stopnia opanowania przez uczniów wiadomości w celu wykrycia luk i oceny trwałości i operacyjności wiedzy.

5. Zastosowanie, wyznaczenie zestawów ćwiczeń i zadań.

Czynności ucznia:

1. Powstanie u uczniów pozytywnej motywacji.

2. Poznawanie i przyswajanie nowych wiadomości.

3. Kojarzenie nowych wiadomości z już posiadanymi, syntetyzowanie i utrwalanie.

4. Samokontrola i samoocena – likwidacja luk i braków w wiadomościach i umiejętnościach.

5. Posługiwanie się zdobytą wiedzą w nowych sytuacjach.

Zalety i wady podającego toku kształcenia:

- zaletą jest szybkie przekazanie przez nauczyciela gotowej wiedzy

- wadą jest słabe aktywizowanie uczniów na lekcji oraz pamięciowy sposób przyswajania przez nich wiedzy.

POSZUKUJĄCY TOK KSZTAŁCENIA:

Czynności nauczyciela:

1. Organizowanie sytuacji problemowej.

2. Formowanie problemu (gdy uczniowie sami nie są w stanie sami tego uczynić).

3. Udzielanie uczniom pomocy w procesie wytwarzania hipotez i ich weryfikowania.

4. Kierowanie myśleniem i działaniem w fazie sprawdzania rozwiązań.

5. Kierowanie procesem systematyzowania i kierowania wiedzy.

6. Organizowanie prac służących zastosowaniu zdobytej przez uczniów wiedzy.

Czynności ucznia:

1. Uświadomienie sobie trudności o charakterze praktycznym lub teoretycznym.

2. Formułowanie problemu oraz gromadzenie niezbędnych wiadomości.

3. Formułowanie i uzasadnianie hipotez.

4. Sprawdzanie słuszności przewidywań (eksperymenty, działania praktyczne, analizy porównawcze)

5. Formułowanie rozwiązań i wniosków oraz uporządkowanie i utrwalenie wiadomości.

6. Stosowanie wiedzy w rozwiązywaniu nowych zadań.

Walory poszukującego toku kształcenia:

- proces kształcenia przybiera postać działalności badawczej

- rozwija i kształci zdolności poznawcze (myślenie, spostrzeganie)

- rozwija aktywność intelektualną, postawę badawczą

- zapewnia uczniom wiedzę trwałą o operatywną (bo uczeń sam dochodzi do wiedzy).

EKSPONUJĄCY TOK KSZTAŁCENIA:

Czynności nauczyciela:

1. Ukierunkowanie kontaktu z dziełem (utworem)

2. Eksponowanie dzieła (utworu)

3. Wskazanie na istotne elementy utworu i ich objaśnienie.

4. Inspirowanie uczniów do wyrażania indywidualnych przeżyć.

5. Podsumowanie zajęć i kierowanie uogólnieniem.

Czynności ucznia:

1. Zetknięcie się z dziełem.

2. Emocjonalne przeżywanie określonych wartości i ich przyswajanie.

3. Analiza i zrozumienie dzieła.

4. Wyrażanie indywidualnych uczuć.

5. Formułowanie wniosków praktycznych dotyczących postaw własnych.

Walory eksponującego toku kształcenia:

- zapewnia poznanie kultury

- uczniowie rozbudzają uczucie, wrażliwość na wartości

- wyrabiają umiejętność wartościowania i oceny

OPERACYJNY TOK KSZTAŁCENIA:

Czynności nauczyciela:

1. Uświadomienie celu i znaczenia działania.

2. Ustalenie reguł i zasad działania.

3. Pokaz wzorowo wykonanego działania.

4. Kontrola i korekta.

5. Kontrola i ocena.

Czynności ucznia:

1. Poznanie celu działania – powstanie pozytywnej motywacji.

2. Przypomnienie reguł i zasad działania.

3. Obserwacja wzoru działania, kształtowanie się w świadomości modelu działania.

4. Pierwsze próby wykonania działania.

5. Ćwiczenia w samodzielnym wykonywaniu działania.

Walory operacyjnego toku kształcenia:

- uczniowie mają możliwość zastosowania wiedzy teoretycznej

- poznają związki i zależności dotyczące określonych zjawisk i procesów

- działania praktyczne uczniów pozwalają lepiej zrozumieć i na dłużej zapamiętać wiadomości.

- sprzyjają rozwojowi ich samodzielności

Znaczenie teorii kształcenia wielostronnego dla praktyki szkolnej:

- teoria kształcenia wielostronnego jest traktowana jako paradygmat współczesnej dydaktyki

- jeśli szkoła realizuje kształcenie wielostronne to realizuje naczelny cel edukacji

- mieści w sobie poznanie, wartościowanie i działanie – wielostronną aktywność uczniów

- proces kształcenia jest urozmaicony – są stosowane różnorodne metody, formy organizacyjne i środki dydaktyczne.

System oceniania i egzaminów wg projektu reformy systemu edukacji.

Osiągnięcia szkolne – wyniki procesu dydaktyczno-wychowawczego, który uczniowie zawdzięczają szkole, a więc stopień opanowania przez uczniów wiedzy i sprawności, rozwinięcia zdolności, zainteresowań i motywacji, ukształtowanie przekonań i postaw; do osiągnięć szkolnych zalicza się również takie formy i efekty pracy szkolnej jak zdanie egzaminu, ukończenie klasy, szkoły, zdobycie zawodu.

Dwa nurty w systemie oceniania:

1) Ocenianie wewnątrzszkolne – ma dotyczyć bieżącego oceniania uczniów. Ma uświadomić stopień opanowania wiadomości i umiejętności, wdrażać do systematycznej pracy, a także dawać informację nauczycielowi o efektywności stosowanych metod organizacji pracy dydaktyczno-wychowawczej.

2) Ocenianie zewnętrzne (organizowane przez OKE) – ma być aktem podsumowującym określony etap kształcenia. Ma zapewnić lepszą jakość kształcenia, ułatwić porównywalność świadectw szkolnych ( w naszym kraju, jak również w innych), a także pozwolić na zdiagnozowanie osiągnięć edukacyjnych i braków uczniów, ułatwić ocenę oddziaływań dydaktyczno-wychowawczych nauczycieli w poszczególnych szkołach. Poza tym da szkołom potwierdzenie (lub nie) słuszności wybranej przez nie drogi kształcenia.

Egzaminy zostały zaplanowane po ukończeniu:

- szkoły podstawowej – sprawdzian wiedzy, umiejętności

- gimnazjum – egzamin preorientujący

- liceum profilowanego – egzamin maturalny

- dwuletniej szkoły zawodowej – egzamin zawodowy

- policealnej szkoły zawodowej – rózne formy potwierdzenia kwalifikacji zawodowych w zależności od szkoły.

SPRAWDZIAN WIEDZY I UMIEJĘTNOŚCI PO SZKOLE PODSTAWOWEJ:

- ma dostarczyć uczniom, rodzicom, i szkołom możliwie pełną informację o poziomie osiągnięć uczniów. Nie ma charakteru selekcyjnego. Polega na określeniu – w formie punktowej lub opisowej – na jakim poziomie uczeń osiągnął kompetencje, które zostały ustalone w podstawie programowej. Wyniki sprawdzianu będą przekazane macierzystym szkołom oraz do gimnazjum, do którego przejdą uczniowie.

EGZAMIN PO GIMNAZJUM:

- ma charakter preorientujący. Wynik z egzaminu ma określić przyrost wiedzy, umiejętności w trakcie nauki w gimnazjum oraz scharakteryzować predyspozycje ucznia. Jest on podstawą do starania się o przyjęcie do wybranej szkoły pogimnazjalnej. Tym samym zostały zlikwidowane egzaminy wstępne do tych szkół.

EGZAMIN MATURALNY:

- obejmuje przedmioty obowiązkowe i przedmioty do wyboru. Egzamin z każdego przedmiotu można zdawać na jednym z dwóch (wybranych przez ucznia) poziomów: podstawowym lub rozszerzonym.

- podstawowym elementem egzaminu maturalnego jest egzamin pisemny, przygotowany i oceniany przez regionalną komisję egzaminacyjną.

- egzamin ustny przygotowuje i przeprowadza szkołą macierzysta wg regulaminu i pod nadzorem regionalnej komisji egzaminacyjnej.

EGZAMIN ZAWODOWY:

- organizowany dla absolwentów pogimnazjalnych dwuletnich szkół zawodowych. Jego celem jest sprawdzenie, czy absolwent posiada umiejętności określone w podstawie programowej dla danego zawodu.

Istota powodzeń i niepowodzeń szkolnych.

Powodzenia szkolne:

- to proces polegając na powstawaniu pełnej harmonii miedzy celami edukacji i wymaganiami szkoły, niepowodzeń a osiągnięciami szkolnymi, rzeczywistymi możliwościami uczniów.

Niepowodzenia szkolne:

- to wyraźne rozbieżności miedzy wymaganiami dydaktyczno-wychowawczymi szkoły niepowodzeń zachowaniami uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami nauczania.

Rodzaje niepowodzeń dydaktycznych.

a) Wychowawcze – w zakresie kształtowania postaw, cech charakteru

b) Dydaktyczne - niepowodzenia szkolne w zakresie nauczania i uczenia

Niepowodzenia dydaktyczne mogą mieć charakter ukryty lub jawny:

a) Niepowodzenia ukryte – występują wówczas, gdy nauczyciel nie dostrzega braków w wiadomościach, umiejętnościach i nawykach uczniów mimo że braki z punktu widzenia wymagań programowych występują.

b) Niepowodzenia jawne – występują wówczas, gdy nauczyciel stwierdza określone braki w opanowywanym przez ucznia materiale, w rezultacie ocenia wyniki tej pracy jako niezadowalające.

Opóźnienie przejściowe:

- występuje wtedy, gdy ocena niedostateczna odnosi się do rezultatów uzyskanych przez ucznia np.: w ciągu pierwszego okresu nauki szkolnej lub w zakresie jednego (czy kilku) przedmiotu i po wczesnym wykryciu owych braków uda się je przezwyciężyć.

Odsiew:

- to całkowite przerwanie przez ucznia nauki szkolnej przez planowanym jej ukończeniem.

Drugoroczność jako jeden z przejawów niepowodzeń dydaktycznych.

Występuje wtedy, gdy ocena niedostateczna odnosi się do wyników całorocznej pracy ucznia i przez to musi on powtarzać daną klasę.

Drugoroczność jako zjawisko niepożądane ze względów społecznych, ekonomicznych:

- w naszym szkolnictwie liczba uczniów drugorocznych kształtuje się w granicach kilkuset tysięcy uczniów rocznie.

Społeczeństwo ponosi rok rocznie znaczne straty finansowe z powodu dodatkowych nakładów na sprzęt szkolny, prace naukowe itp. (na kształcenie uczniów drugorocznych) oraz z powodu późniejszego rozpoczynania pracy zawodowej. Braki w wykształceniu powodują, że ludzie ci są balastem dla społeczeństwa, opóźniają jego postęp techniczny, społeczny i kulturalny.

Drugoroczność jest zjawiskiem szkodliwym z pedagogicznego i psychologicznego punktu widzenia.

• Powtarzanie klasy powoduje obniżenie wysiłku niepowodzeń nauce, tłumi zainteresowanie nauką szkolna, wpływa niekorzystnie na stosunek ucznia do otoczenia, wywołuje różne zaburzenia i kompleksy, niepowodzeń często powoduje zahamowanie niepowodzeń prawidłowym rozwoju umysłowym ucznia. Badania dowodzą, że niewielki odsetek drugorocznych poprawia swoje wyniki w nauce.

• Ponadto uczniowie drugoroczni wywierają niekorzystny wpływ na pozostałych uczniów i utrudniają nauczycielowi normalną pracę dydaktyczno-wychowawczą z całą klasą. Repetenci tłumią niepowodzeń swoich kolegów zainteresowanie nauką i często poszerzają grupy młodzieży niedostosowanej społecznie.

Przyczyny niepowodzeń dydaktycznych.

- społeczno-środowiskowe – miejsce zamieszkania, przynależność do rodziny, do określonej grupy społeczno-zawodowej, poziom wykształcenia szkolnego rodziców, warunki materialne, warunki kulturalne oraz atmosfera wychowawcza rodziny.

- biopsychiczne – różnice w rozwoju umysłowym, różnice między uzdolnieniami i zamiłowaniami, zaburzenia w zachowaniu, zły stan zdrowia

- dydaktyczne:

a) niezależne od nauczyciela (braki istniejącego systemu szkolnego, niedostateczne wyposażenie szkół, trudne warunki organizacyjne pracy szkół)

b) zależne od nauczyciela (nieznajomość współczesnej teorii pedagogicznej albo też nieumiejętność posługiwania się teorią w codziennej praktyce, niedostateczna znajomość uczniów, brak dostatecznej opieki nad uczniami opóźnionymi w nauce, nieprzygotowanie do lekcji, zaniedbywanie samokształcenia i podnoszenia kwalifikacji.)

Dydaktyczne środki zwalczania niepowodzeń dydaktycznych.

a) profilaktyka pedagogiczna

b) diagnoza pedagogiczna

c) terapia pedagogiczna

PROFILAKTYKA PEDAGOGICZNA:

Obejmuje czynności zamierzające do zapobiegania powstawaniu luk i braków w wiedzy uczniów.

Przykładowe czynności:

- nauczanie problemowo-zespołowe, systematyczna kontrola wykonywanych przez uczniów prac domowych

- racjonalne organizowanie lekcji powtórzeniowych

- jawne ocenianie wyników nauczania, koordynacja pracy nauczycieli uczących w danej klasie

- współpraca z rodzicami i opiekunami uczniów

- włączanie organizacji uczniowskich do walki z niepowodzeniami (samorząd uczniowski, organizacja dobrych uczniów)

DIAGNOZA PEDAGOGICZNA:

Czynności mające na celu możliwie wczesne wykrywanie powstających luk i zaległości. Może występować jako diagnoza:

- indywidualna

- zbiorowa

- wycinkowa

- całościowa.

Na zabiegi diagnostyczne składają się:

- indywidualne rozmowy nauczyciela z uczniami i rodzicami

- wywiady środowiskowe w miejscu zamieszkania ucznia

- obserwacja zachowania uczniów w różnych okolicznościach

- badanie wyników nauczania za pomocą sprawdzianów i testów

- systematyczna analiza błędów popełnianych przez uczniów

TERAPIA PEDAGOGICZNA:

Czynności zmierzające do likwidowania ujawnionych braków w opanowanych przez ucznia wiadomości i umiejętności.

Czynności terapeutyczne mogą przybierać rózne formy: szczegółową, ogólną, indywidualna, zbiorową.

Najczęstsze formy terapii indywidualnej to:

- częste odpytywanie uczniów

- indywidualne ćwiczenia oraz prace domowe o tematyce związanej z treściami słabiej opanowanymi przez uczniów

- specjalne dobieranie dla poszczególnych uczniów dodatkowych zestawów ćwiczeń o charakterze terapeutycznym, opracowane przez nauczyciela na podstawie jest rozeznania w brakach uczniów, czy indywidualizacja nauczania.

Do form terapii zbiorowej zalicza się:

- zajęcia grupowe mające charakter pomocy koleżeńskiej w nauce

- zajęcia w grupach wyrównawczych, prowadzone przez nauczycieli poszczególnych przedmiotów nauczania w godzinach pozalekcyjnych.