Wyższa Szkoła Informatyki i Ekonomii

Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Olsztynie

WYDZIAŁ PEDAGOGIKI I SOCJOLOGII

Kierunek studiów: Pedagogika resocjalizacyjna i penitencjarna

Paweł Przybysz

Paweł Szymański

Podstawy dydaktyki ogólnej

Olsztyn 2009

SPIS TREŚCI

1. Współczesne systemy dydaktyczne - założenia teoretyczne i progra­mowo-organizacyjne 3

2. Podstawy teoretyczne procesów dydaktycznych oraz ich przebieg 5

3. Cele, treści, metody i zasady kształcenia - klasyfikacja i charaktery­styka 8

4. Strategie kształcenia we współczesnej szkole (wielostronność, problemo­wość, elastyczność, indywidualizacja) 11

5. Rola nauczyciela w procesie dydaktyczno-wychowawczym 14

1. Współczesne systemy dydaktyczne - założenia teoretyczne i programowo-organizacyjne

System dydaktyczny - całokształt zasad organizacyjnych oraz treść, metody i środki nauczania - uczenia się, tworzące spójną wewnętrznie strukturę i podporządkowa­nie realizacji społecznie akceptowanych celów kształcenia.

1. Dydaktyka herbartowska (tradycyjna)

Jan Fryderyk Herbart za główny cel wychowania i kształcenia uważał ukształtowanie moralnego charakteru:

1. idea doskonałości - wyznaczająca kierunek, zakres i siłę dążeń jednostki

2. idea życzliwości - pozwalająca uzgadniać i podporządkowywać własną wolę woli innym

3. idea prawa - zapobiegająca narastaniu konfliktów

4. idea słuszności - nakładająca na jednostkę obowiązek zadośćuczynienia przykrościom i krzywdom wyrządzonym innym jednostkom

5. idea wewnętrznej wolności - zapewniająca zgodność woli danej jednostki z jej pragnieniami i przekonaniami

a za prowadzące do tego główne środki - kierowanie dziećmi, karność i nauczanie wychowujące:

• Głównym zadaniem kierowania jest stałe zatrudnianie dzieci, organizowanie dla nich zajęć, pielęgnacja ich fizycznego rozwoju, wdrażanie do porządku

• Karność stanowi konieczny warunek wyrobienia u każdego wychowanka moral­ności opartej na silnym charakterze, tzn. najwyższego - jak podkreśla Herbart - celu wychowania. Dla utrzymania karności niezbędne jest stoso­wanie różnych metod i środków, łącznie z rygorystycznymi nakazami i zaka­zami, a nawet karami cielesnymi. Te jednak powinno się wymierzać „ostroż­nie i z umiarem”.

• Nauczanie wychowujące - wychowania nie należy, a nawet nie można oddzie­lać od nauczania, że wola i charakter rozwijają się równocześnie z rozumem. Wartość nauczania wychowującego polega zarazem nie tyle na przekazywa­niu uczniom wiedzy, co raczej na wiązaniu tej wiedzy z rozwojem ich uczuć i woli.

Cechy dydaktyki herbartowskiej:

• nauczanie>uczenie

• dzieci nie powinno się rozpieszczać

• nastawienie na rozwój intelektualny

• wychowanie pozostawiono rodzinie

• kształtowanie moralnie silnych charakterów

• duża ilość i różnorodność materiału nauczania

• zaniedbywanie nauk ścisłych

• uczeń musi wiedzieć dużo z wielu dziedzin

• urabianie wychowanków według jednego wzoru

• wiedza ma charakter statyczny (stały, niezmienny) - podręczniki niezmienianie od wielu lat

• kult języków starożytnych

• pamięciowe opanowywanie treści

• szkoła była jedynym miejscem uczenia się, jedynie prace domowe były wykony­wane w domu

• nauczyciel był bardzo ważną osobą

Stopnie formalne nauczania według Herbarta:

• jasność - powolne podążanie naprzód, rozkładanie przedmiotu na najdrobniej­sze części, zatrzymywanie się przy każdej z nich tak długo, aby uczeń mógł zrozumieć każdy szczegół

• kojarzenie - czynność wiązania materiału nowego z przyswojonym dawniej, opierająca się głównie na powtarzaniu mechanicznym lub na „wolnej rozmo­wie”, która jest swoistą odmianą „pogadanki szkolnej”

• system - uwydatnianie głównych myśli, a przez to uporządkowania przyswojo­nych wiadomości

• metoda - znajduje zastosowanie w wykonywaniu zadań i prac, przy czym uczeń ma wykazać, „czy pojął główne myśli w sposób należyty”.

1. Dydaktyka deweyowska (progresywistyczna) - Nowe wychowanie

Koncepcja ta kształtowała się z jednej strony w wyniku ostrej polemiki z herbarty­stami, z drugiej zaś strony w toku praktyki pedagogicznej, której terenem była zało­żona przez Johna Deweya szkoła eksperymentalna w Chicago. Tam właśnie przygotowy­wano wzory, które miały wytyczyć kierunki zasadniczej przebudowy szkoły trady­cyjnej.

Wzorem dla szkoły eksperymentalnej Johna Deweya stał się idealny dom wiejski, zacho­wujący wiele znamion gospodarki samowystarczalnej, a tym samym nastręczający dzieciom wiele okazji do uczenia się przez działanie praktyczne i gromadzenie do­świadczeń poprzez udział w różnorodnych pracach.

Stopnie formalne nauczania według Johna Deweya:

• doprowadzenie do odczucia trudności

• sformułowanie problemu

• wysunięcie hipotezy (hipotez) dotyczących rozwiązania problemu

• weryfikacja logiczna lub/i empiryczna hipotezy (hipotez)

• działanie zgodne z obraną hipotezą

Podstawowe cechy nauczania w szkole progresywistycznej:

• Uczenie>nauczanie

• Podział treści nauczania na interdyscyplinarne bloki

• Uczniowie samodzielnie zdobywali wiedzę, byli aktywni a nauczyciele pełnili role obserwatorów

• Uczniowie mieli pewien wpływ na dobór treści nauczania.

• Dominowało nauczanie oparte na rozwiązywaniu problemów

• Motywy wewnętrzne, a więc zainteresowania i potrzeby miały pobudzać uczniów do nauki

• Niezbyt częsta kontrola wyników nauczania. Duży nacisk na samokontrolę

• Szkoła była głównym ale nie jednym miejscem w którym uczeń zdobywał wie­dzę i uczył się

• Silny nacisk na samorzutną twórczość uczniów

2. Podstawy teoretyczne procesów dydaktycznych oraz ich przebieg

1. Uczenie się

Pojęcie to nie było dawniej ani nie jest obecnie jednoznacznie rozumiane przez dydaktyków i psychologów. Świadczą o tym jego różne definicje, i to zarówno dawniejsze, jak i najnowsze.

Bogdan Nawroczyński, mówiąc o uczeniu się miał na myśli „zarówno nabywanie wiadomości, jak i nabywanie sprawności”. Równocześnie wskazywał, że warunkiem koniecznym nabywania sprawności jest aktywność uczącego się podmiotu, uczenie się bowiem ma miejsce wtedy, gdy jesteśmy czynni.

Uczenie się jest procesem, w toku którego na podstawie doświadczenia, po­znania i ćwiczenia powstają nowe formy zachowania się i działania lub ulęgają zmianom formy wcześniej nabyte.

Cechy uczenia się:

• planowość, a wraz z nią ciągłość oraz wewnętrzna spoistość poszczególnych czynności

• aktywność osoby uczącej się

• ukierunkowanie, czyli dążenie osoby uczącej się do uzyskania założonego wcze­śniej wyniku.

Przyczyny uczenia się:

• dostatecznie silne motywy, np. chęć zaspokojenia określonych potrzeb poznaw­czych

Skutki uczenia się:

• nabycie przez uczący się podmiot pewnych wiadomości, umiejętności i nawy­ków jako podstawa modyfikacji dotychczasowych form zachowania lub ukształtowania form nowych

Przedmiot uczenia się:

• rzeczywistość przyrodnicza, społeczna, techniczna, kulturowa

1. Nauczanie

Przez nauczanie rozumieć będziemy planową i systematyczną pracę na­uczyciela z uczniami, polegającą na wywołaniu i utrwaleniu zmian w ich wiedzy, dyspozycjach, postępowaniu i całej osobowości - pod wpływem uczenia się i opano­wania wiedzy, przeżywania wartości i własnej działalności praktycznej.

O nauczaniu mówimy zarówno wtedy, gdy występuje ono w postaci czynno­ści okazjonalnych i przypadkowych, jak i wówczas, kiedy staje się systematycznym, planowym i bezpośrednim kierowaniem procesem uczenia się. W procesie tym wy­stępują obok siebie i tworzą zwartą, jednolitą całość nie tylko czynności uczenia, lecz również elementy kontroli, dzięki której warunki te mogą być racjonalnie wyko­rzystywane. Nauczyciel bowiem, opierając się na bezpośredniej obserwacji przebiegu pracy uczniów oraz na ocenie jej rezultatów, może tę pracę odpowiednio modyfiko­wać za pomocą poleceń, pytań naprowadzających, stosownych dygresji itp.

Możemy więc powiedzieć, że na proces nauczania - uczenia się składają się:

1. Czynności uczenia się

2. Czynności nauczania, tzn. uczenia wraz z towarzyszącą mu kontrolą oraz po­dejmowanymi w jej następstwie zabiegami korektywnymi

Zabiegi te mają na celu zapobieganie błędom mogącym wystąpić w procesie pozna­wania rzeczywistości lub ich likwidowanie.

Kierowany w ten sposób proces uczenia się zapewnia na ogół lepsze wyniki niż samo tylko uczenie się pozbawione systematycznej, bezpośredniej kontroli ze strony nauczyciela. Nauczyciel musi dobrze zdawać sobie sprawę, na czym polega jego kierownicza rola w tym recesie. Nie powinien on zwłaszcza utożsamiać kiero­wania z żądaniem ślepego posłuszeństwa i uległości ze strony uczniów. Musi nato­miast starać się wniknąć w ich psychikę, być dla nich życzliwy i przyjacielski, oka­zywać im cierpliwość i dobroć, a także umieć kontrolować samego siebie.

Nauczanie stanowi podstawowy proces zinstytucjonalizowanego oddziaływa­nia dydaktyczno-wychowawczego na dzieci, młodzież i dorosłych, mający ogromne znaczenie zarówno dla rozwoju każdej jednostki, jak i całego społeczeństwa.

2. Kształcenie

Kształcenie - to całość doświadczeń składających się na proces zdobywania przez jednostkę umiejętności, wiedzy oraz rozumienia otaczającego ją świata.

Kształcenie obejmuje zarówno proces nauczania jak i uczenia się. Pojęcie kształcenie często utożsamia się z formalnym kształceniem w instytucjach systemu szkolnictwa. W szerszym rozumieniu, obejmuje ono także kształcenie nieformalne, mające źródło w codziennych doświadczeniach, rodzinnych, kontaktach z rówieśni­kami i informacjami pochodzącymi z mass mediów. Podkreśla się także znaczenie szeroko rozumianego kształcenia ustawicznego (uczenia się przez całe życie).

Kształcenie jest zawsze procesem planowym, systematycznym i zamierzo­nym, realizacja bowiem celów w procesie kształcenia wymaga planowego, systema­tycznego i długotrwałego wysiłku. Bez takiego wysiłku nie jest zapewnienie dzieciom i młodzieży pełnowartościowego wykształcenia ogólnego lub zawodowego. Ponadto jest to proces świadomie realizowany przez powołane w tym celu instytucje oświa­towo-wychowawcze, wśród których szkoła odgrywa zasadniczą rolę.

Dzieląc kształcenie na ogólne i zawodowe, czy­nimy tak w przekonaniu, iż pierwsze powinno być domeną działalności szkolnictwa ogólnokształcącego (podstawowego i średniego), drugie natomiast - różnego rodzaju szkół zawodowych.

1. Kształcenie ogólne

Polegające na „zaznajamianiu uczniów z dorobkiem kultury nagromadzo­nym przez ludzkość, z wiedzą o przyrodzie i społeczeństwie, z najważniejszymi pra­wami rządzącymi rozwojem przyrody i życia społecznego, z zastosowaniem tych praw w różnych dziedzinach życia, jak również na kształtowaniu umiejętności po­sługiwania się tymi prawami w praktyce.

2. Kształcenie zawodowe

Jest procesem zmierzającym do przekazania uczniowi określonego zasobu wiedzy z danej specjalności o charakterze produkcyjnym, rolniczo-hodowlanym, usługowym itd.

3. Samokształcenie

Samokształcenie jest zarówno procesem oświatowym, jak i stylem życia, które charakteryzuje aktywne poznawanie świata i siebie, doskonalenie swej osobo­wości we wszystkich dziedzinach kształcenia i wychowania, nie tylko umysłowej, ale także społeczno-moralnej, estetycznej i fizyczno-zdrowotnej.

Podstawą samokształcenia jest samodzielne uczenie się. Jego realizacja wymaga samodzielnego planowania zadań samokształceniowych i samodzielnego ich realizowania. W tych dwu sytuacjach dydaktycznych niezbędne są zarówno znajomość właściwej organizacji własnej pracy, jak również umiejętność jej prowa­dzenia z wykorzystaniem metod samodzielnej pracy umysłowej. W tych dwu zada­niach niezbędna jest pomoc i opieka dydaktyczna nauczycieli.

Rodzaje samokształcenia:

1. samokształcenie wspomagane bądź kierowane: przyjmuje formę poradnic­twa, konsultacji, a niekiedy fragmentarycznego kierownictwa bezpośredniego (np. kształcenie korespondencyjne).

2. samokształcenie kierowane pośrednio: występuje głównie ze strony autorów, twórców i redaktorów źródeł informacji, z których korzystają osoby uprawia­jące samokształcenie; do źródeł tych należą podręczniki, przewodniki meto­dyczne, programy i pakiety multimedialne oraz różnego rodzaju materiały pomocnicze (np. rysunki, wykresy, tablice).

3. samokształcenie samoistne / właściwe: osoby uczące się samodzielne czerpią wiedzę ze źródeł naukowych, materiałów i komunikatów nie przeznaczonych do samokształcenia, a także bezpośrednio z obserwacji otaczającej rzeczywi­stości; wymaga to dużej dojrzałości intelektualnej, umiejętności wnikliwej obserwacji, właściwej interpretacji wyników, umiejętności systematyzowania i strukturyzowania uzyskanych danych.

Bogdan Suchodolski wymienia cztery grupy głównych potrzeb kierujących dąże­niami samokształceniowymi:

• potrzeby poznania świata,

• potrzeby sprawnego działania

• potrzeby poznania siebie,

• potrzeby własnego rozwoju

3. Cele, treści, metody i zasady kształcenia - klasyfikacja i cha­rakterystyka

1. Cele kształcenia

Cele kształcenia - to planowe, zamierzone i długotrwałe założenia dydaktyczne co do tego jak kształcić, jakie wartości wpajać i jakimi metodami.

1. Cele kształcenia ogólnego:

• cele rzeczowe

1. opanowanie ogólnej wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie, technice, kultu­rze i sztuce.

2. ogólne przygotowanie do działalności praktycznej - udział w przekształ­caniu przyrody, życia społecznego itp.

3. kształtowanie humanistycznego stosunku do ogólnoludzkich wartości oraz związanych z nimi postaw i przekonań światopoglądowych

• cele podmiotowe

• ogólny rozwój sprawności umysłowej i zdolności poznawczych - z uwzględnieniem myślenia i twórczych uzdolnień

• rozwój potrzeb kulturalnych, motywacji i zainteresowań poznawczych, społecznych, estetycznych i technicznych

• wdrożenie do samokształcenia i pracy nad sobą przez całe życie czło­wieka

2. Cele kształcenia zawodowego:

• cele rzeczowe

• opanowanie wiedzy zawodowej z tych dziedzin, które są wartościowe dla danego zawodu

• przygotowanie do pracy wytwórczej

• kształtowanie postaw i przekonań naukowych ze szczególnym uwzględ­nieniem dziedzin życia związanego z zawodem

• cele podmiotowe

• rozwinięcie specjalnych uzdolnień, ważnych dla wykonywania danego zawodu

• rozwój potrzeb, motywów i zainteresowań związanych z danym zawo­dem

• wdrożenie do ciągłego doskonalenia kwalifikacji poprzez samokształce­nie

1. Treści kształcenia

Treści kształcenia rozumiane są jako całokształt wiadomości, umiejętności z róż­nych dziedzin rzeczywistości przewidziany do realizacji w procesie kształcenia.

Kryteria doboru treści kształcenia w ujęciu Wincentego Okonia:

1. Wymagania związane z osobą uczącą się i rozwijającą się pod wpływem eduka­cji - treści powinny być dostosowane do możliwości ucznia (fizycznych, społecznych, psychicznych); należy uwzględniać fazy rozwojowe dziecka i po­trzeby rozwijającego się człowieka.

2. Wymagania związane ze zmieniającym się społeczeństwem - przy doborze tre­ści należy uwzględniać możliwości i potrzeby społeczeństwa. Dziedziny, które powinny być uwzględnione przy doborze treści kształcenia to m.in. ojczyzna i własny naród, inne narody, życie społeczno - obywatelskie kraju, edukacja, praca zawodowa, rodzina.

3. Wymagania związane z rozwojem kultury i nauki - treści kształcenia w aspek­cie kultury powinny uwzględniać: poznanie dóbr kultury, wytwarzanie przez uczących się różnych wartości i przeżywanie wartości.

2. Metody kształcenia

Metody kształcenia - jest to wypróbowany i systematycznie stosowany układ czyn­ności nauczycieli i uczniów realizowanych świadomie w celu spowodowania założo­nych zmian osobowości uczniów.

Podział metod wg Wincentego Okonia:

1. metody asymilacji wiedzy:

• pogadanka - rozmowa nauczyciela z uczniem

• dyskusja - wymiana zdań między nauczycielem i uczniami lub tylko uczniami, odbicie poglądów własnych lub odwołanie się do poglądów in­nych osób, odmienność stanowisk.

• wykład - bezpośrednie lub pośrednie przekazywanie wiadomości

• praca z książką - opanowanie sposobów posługiwania się książką oraz wy­korzystywania środków masowych (czasopism, radio, telewizja, nagra­nia).

2. metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy, zwane problemowymi:

• klasyczna metoda problemowa - dominacja uczenia się nad nauczaniem,

• metoda przypadków - polega na rozpatrzeniu przez grupę opisu jakiegoś przypadku

• metoda sytuacyjna - wprowadzenie uczniów w jakąś złożoną sytuację

• giełda pomysłów - zespołowe wytwarzanie pomysłów rozwiązania jakiegoś zadania

• mikronauczanie - uczenie się złożonych czynności praktycznych

• gry dydaktyczne - wspólna cecha: pierwiastek zabawy

• waloryzacyjne zwane eksponującymi:

• impresyjne- kształcenie odbywa się poprzez uczestnictwo w odbiorze dzieła np. czytamy literaturę, oglądamy wystawę,

• ekspresyjne - sami uczestniczymy w wytwarzaniu

• metody praktyczne - przewaga aktywności praktyczno-technicznej:

• metody ćwiczebne - usprawnienie do zadań wytwórczych

• metody realizacji zadań wytwórczych - bezpośrednia realizacja

3. Zasady kształcenia

Zasady kształcenia to normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajomić uczniów z podstawami wiedzy, rozwijać zaintere­sowania i zdolności poznawcze oraz wdrażać do samokształcenia.

Zasady kształcenia wg Józefa Półturzyckiego:

1. Zasada poglądowości - Wskazuje ona na konieczność zdobywania wiedzy poprzez bezpośrednie poznawanie rze­czy i zjawisk lub przez zetknięcie się z nimi przy pomocy środków dydaktycz­nych

2. Zasada przystępności - Wyraża ona konieczność dostosowania treści i metody nauczania do rozwoju i możli­wości uczniów.

3. Zasada systematyczności - Mówi, że jeśli uczeń chce trwale i skutecznie coś zapamiętać to powinien systematycznie utrwalać wiedzę.

4. Zasada świadomego i aktywnego uczestnictwa - Polega ona na aktywnym sto­sunku ucznia do celów uczenia się.

5. Zasada kształtowania umiejętności uczenia się - Wedle tej zasady nauczyciel ma doprowadzić do umiejętności organizowania pracy umysłowej, znajomości metod nabywania informacji, korzystania z komunikatów, wypowiedzi, umie­jętność sporządzania notatek, schematów.

6. Zasada łączenia teorii z praktyką - zasada ta orientuje nauczyciela na koniecz­ność harmonijnego wiązania ze sobą wiedzy naukowej z praktyką codziennego życia.

7. Zasada indywidualizacji i zespołowości - kieruje uwagę na indywidualne możliwo­ści osób kształcących się

8. Zasada trwałości wiedzy - wskazuje na konieczność podejmowania takich zabie­gów, żeby uczeń trwale przyswoił sobie wiedzę

9. Zasada ustawiczności kształcenia - każdemu człowiekowi powinna przyświecać idea kształcenia ustawicznego (ciągle od urodzenia do śmierci).

4. Strategie kształcenia we współczesnej szkole (wielostron­ność, problemowość, elastyczność, indywidualizacja)

1. Wielostronność

Jest to taki rodzaj nauczania, w którym według Wincentego Okonia stosuje się "róż­norodne metody i środki umożliwiające uczącym się zarówno przyswajanie gotowych wiadomości, jak i rozwiązywanie problemów teoretycznych i praktycznych, a zara­zem przeżywanie treści naukowych, społecznych, moralnych i estetycznych oraz bezpośredni udział w przekształcaniu warunków otoczenia". 

Kształcenie wielostronne, według Wincentego Okonia, to kształcenie, które poprzez roz­budzenie i rozwinięcie zdolności poznawczych, motywacji i życia uczuciowego oraz zdolności do twórczej działalności praktycznej wpływa na rozwój harmonijnie ukształtowanej osobowości wychowanków przez jego własną działalność praktyczną, poznawczą i emocjonalną.

Przedmiotem teorii kształcenia wielostronnego jest złożony proces rozwoju człowieka, dokonujący się pod wpływem kształcenia, i to nie tylko szkolnego na­uczania i uczenia się

Rodzaje aktywności człowieka:

• Aktywność intelektualna - poznawanie świata i siebie w dwojaki sposób. Przede wszystkim przyswajanie wiedzy przyrodniczej i społecznej nagromadzo­nej przez ludzkość, korzystając z pomocy nauczycieli i z licznych źródeł tej wie­dzy, jednocześnie znaczna jej część odkrywa sam, rozwiązując odpowiednio do­brane problemy i doskonaląc własne zdolności twórcze w dziedzinie intelektu­alnej

• Aktywność emocjonalna - przeżywanie wartości i ich wytwarzaniu. Chodzi tu o radość, którą młody człowiek może czerpać z przeżywania dostępnych mu wartości poznawczych, moralnych, społecznych, estetycznych i wszelkich in­nych.

• Aktywność praktyczna - wymaga poznania wiedzy o rzeczywistości, którą jed­nostka ma zmieniać lub stwarzać. Wiedza staje się tu bezpośrednio użyteczna w twórczości technicznej i w procesach pracy produkcyjnej. Dając wiedzę o świecie i znajomość wzorów przekształcania rzeczywistości, szkoła ma jedno­cześnie wszelkie dane na to, aby przysposabiać swoich wychowanków do roz­wiązywania nowych problemów technicznych

1. Problemowość

Nauczanie problemowe polega na przyswajaniu sobie pewnych informacji, a także na czynnym wytwarzaniu wiedzy na pracy badawczo-poznawczej ucznia. Istota tego nauczania polega na powstawaniu sytuacji problemowych, na samo­dzielnym poszukiwaniu przez uczniów pomysłów ich rozwiązania oraz na sprawdze­niu trafności tych pomysłów. Tok tej pracy uczniów może być wspierany pytaniami nauczyciela, mogą jednak być i takie zadania problemowe, które uczniowie wyko­nują bez słyszenia jednego takiego pytania.

Nauczanie problemowe opiera się nie na przekazywaniu gotowych wiado­mości, lecz na uzyskiwaniu przez uczniów nowych wiadomości i sprawności za po­średnictwem rozwiązywania problemów teoretycznych i praktycznych. Cechą istotną tego nauczania jest aktywność badawcza ucznia, pojawiająca się w określonej sytu­acji i zmuszająca go do stawiania sobie pytań-problemów, do formułowania hipotez i weryfikowania ich w toku operacji umysłowych i praktycznych.

Cechy nauczania problemowego:

• nowe wiadomości uczniowie uzyskują za pośrednictwem rozwiązywania proble­mów teoretycznych i praktycznych,

• w toku rozwiązywania problemu uczeń pokonuje wszystkie przeszkody; jego aktywność i samodzielność osiąga tu wysoki poziom,

• tempo uczenia się jest zależne od ucznia lub grupy uczniów. Uczniowie zy­skują dzięki pracy z grupą.

• większa aktywność uczniów sprzyja rozwojowi pozytywnych motywów i zmniej­sza potrzebę formalnego sprawdzania osiągnięć,

• efekty nauczania są wysokie i trwałe. Uczniowie łatwiej stosują informacje w nowych sytuacjach, rozwijają swoje sprawności umysłowe i zdolności twór­cze.

1. Indywidualizacja

Tadeusz Lewowicki pojęcie indywidualizacji rozumie jako uwzględnienie w systemie dydaktyczno-wychowawczym różnic indywidualnych między uczniami i stosowanie takich zabiegów pedagogicznych, które (przy uwzględnieniu owych różnic) sprzyjają maksymalnemu rozwojowi osobowości uczących się i dotyczą szeroko rozumianego kształcenia szkolnego i wychowawczego.

Zindywidualizowane nauczanie polega na stawianiu klasie wymagań dosto­sowawczych do możliwości uczniów słabych, silnych i średnich. Nauczanie to oparte jest na wielostronnej aktywności samych uczniów, którzy w procesie dydaktyczno - wychowawczym (na lekcji, podczas odrabiania prac domowych, na konkursach, na zajęciach kółek zainteresowań) wykonują indywidualnie i grupowo różnorodne za­dania, w tym obowiązkowe i nadobowiązkowe.

Indywidualizowanie procesu nauczania zapewni większy wzrost tempa pracy uczniów, aniżeli jednolite nauczanie oraz lepsze wyniki w zakresie nadobo­wiązkowej aktywności uczniów. Ponadto indywidualizowane nauczanie z uwzględ­nieniem grupowej i jednostkowej pracy uczniów pozwala nauczycielowi lepiej poznać swoich wychowanków.

Zindywidualizowana praca jednostkowa może mieć na celu wystawienie uczniom indywidualnych ocen za pracę nadobowiązkową lub wyznaczenie uczniom wykazującym braki zróżnicowanych zadań uzupełniających. Indywidualizacja jest wręcz warunkiem realizacji celów kształcenia, a istota jej polega na optymalizacji wszystkich tych elementów systemu dydaktycznego, które wpływają na rezultaty uczenia się poszczególnych ludzi. Biorąc pod uwagę różnorodne uwarunkowania kształcenia i wychowania oraz bogate perspektywy rozwoju ludzi, indywidualizacja jest bardzo potrzebna.

Poza rozmaitymi sposobami różnicowania zakresów treści kształcenia, znaczne możliwości indywidualizacji nauczania tkwią w odpowiedniej organizacji materiału nauczania. Z tego też względu problem indywidualizacji w zakresie pro­cesu kształcenia należy dostrzegać z punktu widzenia możliwości stosowania róż­nych strategii realizacji tego procesu. Szansą dla właściwej indywidualizacji kształ­cenia jest takie współwystępowanie różnych sposobów organizowania procesu kształcenia oraz metod i środków, które stworzą najlepsze warunki uczenia się.

2. Elastyczność

Szybkie tempo przyrostu wiedzy oraz zachodzące w związku z tym zmiany w życiu gospodarczym, społecznym i kulturalnym z jednej strony, z drugiej zaś nie spotykana dotąd akceleracja rozwoju intelektualnego dzieci i młodzieży powodują konieczność uczynienia systemu szkolnego systemem elastycznym o łatwo „dosto­sowanym” do nowych, zmieniających się warunków życia.

Zmiany te są szczególnie niezbędne w dziedzinie programowej. Nowoczesny system szkolny powinien możliwie szybko włączać do programów szkolnych naj­nowsze odkrycia, teorie, a nawet hipotezy naukowe.

Większa niż dotychczas elastyczność potrzebna jest również w dziedzinie organizacji pracy dydaktyczno-wychowawczej. W obecnym systemie szkolnym prefe­ruje się głównie pracę z przeciętnie zdolnymi uczniami i studentami, wskutek czego straty ponoszą zarówno uczniowie i studenci słabsi, jak i wybitnie zdolni. Wskazane byłoby zatem rozluźnienie sztywnych ram tradycyjnego, klasowo-lekcyjnego sys­temu nauczania w szkolnictwie podstawowym i średnim poprzez umożliwienie np., uczniom zdolnym szybszego kończenia nauki, a zarazem poddawanie wnikliwej analizie celowości pozostawiania na drugi rok w tej samej klasie uczniów słabszych, ale wykazujących braki w panowaniu materiału z jednego lub tylko dwóch przed­miotów. Celowe byłoby może opracowanie dwóch lub trzech wersji wymagań pro­gramowych z każdego przedmiotu, co pozwoliłoby uczniom szczególnie zdolnym rozwijać swoje zdolności, przy równoczesnym wypełnieniu minimum programowego z trudnych dla nich przedmiotów.

W nowoczesnym systemie szkolnym, mówiąc najogólniej, wszechstronna opieką ze strony szkoły powinni być otoczeni zarówno uczniowie i studenci słabsi, jak i przeciętni oraz bardzo zdolni. Formy tej opieki mogą i muszą być różne, ale ich wspólnym celem ma być maksymalny rozwój zdolności ucznia czy studenta. Jest przy tym rzeczą wątpliwą, czy osiągnięciu tego celu sprzyja powszechnie stosowany zabieg drugoroczności.

5. Rola nauczyciela w procesie dydaktyczno-wychowawczym

Nauczyciel jest ważnym ogniwem procesu edukacyjnego. Jego efektywność pracy zależy nie tylko od cech osobowościowych, lecz także od charakterystycznego przypisu roli, która wymaga realizacji danego programu, odpowiedniego zachowa­nia, a więc takiego postępowania, jakiego oczekuje się od nauczyciela. Rezultat tego postępowania pozwala ocenić, czy rola jest pełniona lepiej, czy gorzej.

Rola nauczyciela jest wyznaczona poprzez oczekiwania rodziców jak i in­stytucji nadrzędnych, a nauczyciel powinien sprostać tym wymaganiom. Wymaga się, więc od niego wysokiej kultury osobistej, odwagi, konsekwencji oraz wszech­stronnej wiedzy z zakresu pedagogiki i psychologii. Powinna, więc być to osoba po­siadająca umiejętności w zakresie przekazywania tej wiedzy, kształtująca motywację do samodzielnego uczenia się.

Nauczyciel odgrywa znaczącą rolę w procesie kształcenia i wychowania. Musi więc stać się on głównym czynnikiem stymulującym rozwój indywidualny wy­chowanka. Musi pomagać mu, lecz pomoc ta powinna być rozsądna, tak aby uczeń nie uzależnił się od pomocy nauczyciela. Musi wreszcie dbać o rozwój emocjonalny dziecka, poszerzać jego horyzonty, dbać o rozwój kulturalny, a także musi, tak jak wspomniałam wcześniej, nauczyć uczenia się i ciągłego zdobywania potrzebnej wie­dzy. Nauczyciel powinien również dbać nie tylko o klasę (grupę), ale także stosować zasadę indywidualizacji w nauczaniu.

Od nauczyciela wymaga się nie tylko wszechstronnej wiedzy, lecz także stawia się przed nim zadania: „bycia twórczym”, „bycia w dialogu”, a także „bycia refleksyjnym praktykiem”. Poprzez postawę nauczyciela, jako refleksyjnego praktyka poddaje on refleksji swoje przekonania, sposób myślenia i działania, a osobiste wartości i przekonania kreują zakres jego kompetencji i powinności, tworząc obraz samego siebie. Niełatwo jest nauczycielowi sprostać tym zadaniom. Obecnie utrwala się pogląd, że nauczyciel w pierwszej kolejności powinien być wychowawcą, a do­piero potem dydaktykiem. Rośnie zapotrzebowanie na nauczycieli inspiratorów i koordynatorów wspierających rozwój wychowanka w procesie dydaktycznym, dla­tego też nieustannie doskonali on swój warsztat pracy i poszerza swoje kompeten­cje.

Nauczyciel obok rodziny jest cennym ogniwem w procesie wychowania i nauczania, dlatego też stawiane są mu duże wymagania. Kompetencja oznacza, więc uprawnienia do podejmowania decyzji do działania, dzięki dysponowaniu odpo­wiednimi umiejętnościami. Wypowiedzi nauczyciela powinny koncentrować uwagę małego słuchacza; powinna cechować go umiejętność efektywnej komunikacji, bę­dącej korelacją nadawanej informacji z poziomem językowym odbiorcy. Ambicją każdego nauczyciela powinno być opanowanie sztuki właściwego porozumiewania się, dzięki czemu może skutecznie pouczyć, rozkazać, zakazać, poradzić.

Zasadniczą sprawą w pracy nauczyciela jest łączenie nauczania z wycho­waniem bez względu na rodzaj nauczanego przedmiotu. Każda treść niesie ze sobą odpowiednie wartości wychowawcze, które często są zaprzepaszczone w praktyce. Nauczyciel wrażliwy i doświadczony zawsze będzie umiał owe wartości wydobyć. Dobrym nauczycielem jest ten, który łączy nauczanie z wychowaniem. Jedność na­uczania i wychowania to nie tylko łączenie treści merytorycznych z wychowawczymi, ale także zachowanie nauczyciela, jego sposób i jakość życia.

14

---