MŁODA POLSKA
W Europie- 1870/71r. – wojna francusko pruska, upadek Komuny Paryskiej- rodzi się nowy ład polityczny
Polska - 1864- upadek powstania styczniowego,
Młoda Polska - nazwa epoki literackiej, przypadającej na lata 1890-1918 (między pozytywizamem a dwudziestoleciem międzywojennym), nazwa wzięła się z aktualnej mody. Wzorem były np. Młode Niemcy, Młoda Francja czy Młoda Anglia. Epoka nazywana jest również neoromantyzmem. W tym okresie dominowały powieści i dramaty.
Cechy wspólne z romantyzmem:
wrażliwość na piękno przyrody,
artysta, twórca jest wybrańcem
pojawiają się duchy, zjawy itp., świat fantastyczny,
ważną rolę pełni sfera metafizyczna,
zwątpienie w siły i moc człowieka
Cechy charakterystyczne:
kryzys wartości, świadomości, rozpad światopoglądu,
zwątpinie w proponowane przez pozytywistów systemy filozoficzne i programy społeczne
zniechęcenie tendencyjną, utylitarną literaturą
zwątpienie i niewiara, życie nie ma sensu,
rozpacz egzystencjonalna,
poczucie bezsiły, bezradność, aktywność źródłem cierpienia,
tęsknota do unicestwienia,
skrajny pesymizm,
totalna rezygnacja,
pragnienie użycia – straszny hedonizm wynikiem ostatecznej rozpaczy,
człowiek nie znajduje wartości, idei, celu ani koncepcji, wobec tego pozostaje mu jedynie bolesna świadomość całkowitej bezradności,
ucieczka w upojenie zmysłowe, erotykę, nirwanę i zapomnienie,
człowiek – skazany na cierpienie,
nawiązywanie do romantyzmu – neoromantyzm,
przeciwstawienia artysta-tłum, artysta-filister,
odkrycie kultury ludowej,
mitologiczny synkretyzm,
Cechy literatury:
schyłkowość, pesymizm, nastroje dekadenckie,
indywidualizm,
synkretyzm
synestezja,
„sztuka dla sztuki”
symbolizm,
różnorodność stylu i formy,
rozwój różnych form dramatycznych,
nawiązanie do romantyzmu (neoromantyzm),
wielostykowość,
Charakterystyczne gatunki:
MANIFEST LITERACKI Evviva I’arte! K. P-Tetmajer
utwór o charakterze manifestu,
odezwa do czytelnika, stanowiąca zapowiedź i teoretyczne uzasadnienie postulatów ideowo-artystycznych pisarza czy grupy twórców,
artyści za pomocą niech dawali wyraz poczuciu pokoleniowej odrębności przez:
wyostrzanie różnic między stanowiskami,
operowanie skierowanymi do odbiorcy kategorycznymi imperatywami,
używanie poetyki wzniosłości, która sugeruje, że chodzi o sprawy najwyższej wagi,
DRAMAT SYMBOLICZNY Wesele Stanisław Wyspiański
utwór sceniczny, którego główną cechą jest odejście od dosłowności
świat przedstawiony dramatu nie odzwierciedla konkretnych faktów społecznych
jego podstawowym budulcem jest symbol i niedopowiedzenie
pojawia się sfera metafizyczna,
często wykorzystywał formę prozy poetyckiej i rozbudowanych, "artystycznych" didaskaliów,
na płaszczyźnie treści – wątków baśniowych i historycznych.
HYMN Dies irae Kasprowicz
z języka greckiego: gr. hymnos oznacza „pieśń pochwalną”.
patetyczny nastrój, której
tematyka dotyczy rzeczy najwyższej wagi: np. treści patriotycznych czy religijnych
posiada cechy charakterystyczne dla pieśni (stroficzność, powtórzenia, paralelizm składniowy)
POWIEŚĆ MŁODOPOLSKA Chłopi W. Reymon
synkretyzm stylistyczny – współwystępowanie różnych konwencji literackich, szczególnie popularnego wówczas symbolizmu, impresjonizmu, ekspresjonizmu
psychizacja pejzażu
analiza psychologiczna bohaterów – w tym celu stosowano np. mowę pozornie zależną – ukazanie złożonych bohaterów, nie będących typowymi przedstawicielami jakiegoś stanu
luźna kompozycja – zaburzenie chronologii wydarzeń, ciągu przyczynowo-skutkowego (wprowadzanie epizodów, rozbudowanych opisów, szerokiego przedstawienia poglądów, retrospekcji),
kompozycja otwarta
wielowątkowość i szeroki zakres tematyczny (problematyka społeczna, polityczna, egzystencjalna, moralna, filozoficzna)
stosowanie różnych form wypowiedzi (opis, opowiadanie, pamiętnik, odczyt, list).
subiektywizm – rezygnacja z wszechwiedzącego, obiektywnego narratora, wydarzenia często prezentowane są z perspektywy bohatera
„nieprzezroczysty” styl – popisy kunsztu autora, narracja skupiająca uwagę nie tylko na treści, ale też na sposobie jej przedstawiania
Pojęcia:
SYMBOL – indywidualny, niekonwencjonalny, pozbawiony funkcji pedagogicznej oraz ornamentacyjnej, wieloznaczny, nieprecyzyjny, oparty na sugerowaniu określonych wzruszeń odpowiednik takich wartości, które nie będą wartościami jasno skrystalizowanymi i nie posiadają adekwatnych określeń w systemie językowym
SYNTEZJA – przypisywanie jakiemuś zmysłowi wrażeń odbieranych innym zmysłem (wrażenie wzrokowe zostaje przekształcone w słuchowe),
ŻEROMSZCZYZNA – tzw. mówienie obfite, wnikliwe opisy przyrody, zmysłowość opisów, ekstremalność opisów, nacechowanie emocjonalne dodatnie i ujemne, liryzm, trójkowy system określeń, zdania wieloczłonowe, budowane paralelnie (stąd rytmizacja)
PSYCHIZACJA PEJZAŻU– charakterystyczna deformacja pejzażu w utworze – poeci tworzą krajobrazy, które nastrojem odpowiadają psychice człowieka odczuwającego ból. Krajobrazy tej poezji są więc mroczne, jesienne, zalane deszczem, pełne więdnących kwiatów i gnijących liści. Wywołują nastrój przygnębienia i melancholii.
PEJZAŻ DEKADENCKI– jesienny pejzaż (ulubiona pora roku dekadentów) – mroczny, zalany deszczem, z bezlistnymi drzewami, wywołujący nastrój pesymizmu.
Ideologie pozytywizmu:
„Sztuka dla sztuki" - (z francuskiego Tart pour Tart') koncepcja sztuki będącej czystym pięknem dzięki doskonałości formy; odrzucano utylitaryzm, dydaktyzm, tendencyjność; głoszono konieczność wyzwolenia sztuki z idei społecznych, etyki i religii;
Estetyzm – przyznawał sztuce i wartością estetycznym naczelne miejsce. Wiązało się z tym uprzywilejowane miejsce artysty i traktowanie sztuki jako wartości absolutnej i autonomicznej. Sztuka ma wyłącznie cele artystyczne. Nie oceniano dzieł sztuki ze względu na ich wartość społeczną. Postulat sztuki dla sztuki był widoczny nie tylko w modernistycznych manifestach, ale również w twórczości literackiej.
Oniryzm – polegał na wykorzystywaniu snu jako motywu lub zasady konstrukcji utworu,
Orientalizm – poczucie kryzysu europejskiej kultury prowadzi do zainteresowania wschodem szczególnie orientem. Przejawiało się ono zainteresowaniem filozofią, sztuką, religią, kulturą (zwłaszcza indyjską, ale również chińską i japońską, a także arabską) . Zafascynowanie buddyzmem, głównie nirwaną i indyjskim motywem „wszechjedni” (jedność człowieka i natury);
Parnasizm – prąd ideologiczny podobny do pozytywizmu pod względem światopoglądowym. Parnasiści:
lansowali kult rzemiosła poetyckiego,
głosi pochwałę erudycji i artystycznej dyscypliny,
zachęcali twórców do pracy nad stylem i wersyfikacją,
nawiązywali do tradycji antyku i orientu,
uprawiali przede wszystkim poezję opisową i filozoficzną,
Wizerunek artysty:
opozycyjny wobec wizerunku pozytywistycznego wizerunku (uczony i nauczyciel),
artysta nie obserwował codziennych zjawisk ani nie naśladował życia, ale miał zaufać wyobraźni i wyrazić oryginalną i niepowtarzalną wizję świata,
twórca stał się kapłanem wyższych wtajemniczeń, który objawiał sens świata,
demonstrowali własnej odmienności,
skrajni indywidualiści,
tożsamość budowali za pomocą buntów, prowokacji i skandali
wracali do romantycznego wzorca jednostki wybitnej, wyprzedzającej swój czas,
buntowali się przeciwko gustom przeciętnych „zjadaczy chleba”
mieli być awangardą, nazywano ich forpocztą przyszłości
w ich zachowaniach widać było wpływy dandyzmu – postawy opartej na przeświadczeniu, że życie może być dziełem sztuki,
lęk przed tłumem – tłum zawsze wymaga przystosowania się, nie aprobuje odmienności więc artyści zbuntowani przeciw normom kultury mieszczańskiej, przerażeni tłumem i gorączkowym rytmem miejskiego życia chętnie uciekali w krainę wyobraźni i mityczne rejony pierwotnej przyrody
eksponowali niechęć i nienawiść do filistra (czyli ograniczonego, małostkowego, obojętnego na dobro ogółu, niewrażliwego na cudzy ból, a przede wszystkim ślepego na sztukę mieszczucha)
życie artysty musi być antytezą bezmyślnego bytowania filistra,
burzyli konwencje, zakłócając dobre samopoczucie filistrów
nękani przez teraźniejszość, a pracujący dla przyszłości – dramat egzystencji artysty,
Pojawiają się izmy:
DEKADENTYZM (/modernizm; pierwsze 10 lat)
postawa totalnego zwątpienia we wszystko w co się do tej pory wierzyło, co było ważne dla człowieka
kryzys dotychczasowych wartości,
z francuskiego „schyłek”, „upadek”,
w dekadentach nie ma chęci życia,
poglądy:
rozpad dotychczasowego porządku jest nieuchronny i nieustannie nastąpi,
wszystko co dobre spotkało już ludzkość, teraz będzie tylko gorzej,
ludzkość czeka jedynie powolne zamieranie,
żeby wyzwolić się z sytuacji, w której człowiek się znalazł, powinien zdławić swój popęd życiowy, zrezygnować z potrzeb, wyzbyć się pragnień, dobrowolnie poddać się cierpieniu,
namysł nad śmiercią,
w tekstach dekadentów:
powtarza się motyw apokalipsy,
podmiot liryczny nie czuje się bezpieczny,
ziemia przestaje być schronieniem, domem,
niebo jest zakryte, dalekie, obce,
synonimy: śmierć, jesień, pustynia, apokalipsa, wędrówka, nirwana, zmierzch, sen choroba, przepaść
„Koniec wieku XIX”
SYMBOLIZM
był przede wszystkim reakcją przeciwko realizmowi,
symboliści pragnęli docierać do treści duchowych, niewyjaśnionych za pomocą rozumu,
cechy literatury:
ignorowanie logiki (czytelnik miał utrudnioną interpretację tekstu),
odcieranie się od moralizatorstwa,
docieranie w rejony niedostępne poznaniu racjonalnemu, poza byt realny,
symbol – podstawowy środek ekspresji,
bohater przedstawiony w otoczeniu nierzeczywistym,
idea – najwyższa wartość,
oniryzm – wykorzystywanie snu jako motywu lub zasady konstrukcji utworu,
tajemniczy nastrój,
wielostronna interpretacja,
odwołanie do strefy uczuciowej i emocjonalnej,
syntezja,
„Wesele”
symboliści chcą poznać świat,
IMPRESJONIZM
kierunek w sztuce, literaturze i muzyce
nazwa pochodzi od tytułu obrazu Claude'a Moneta Impresja wschód słońca
z francuskiego impression – „wrażenie”, „nastrój”
najdonioślejsze wydarzenie w sztuce od czasów renesansu, uzasadniono prawo artystów do subiektywnego spojrzenia na przedmioty i zjawiska,
cechy malarstwa:
malarze nie malują martwej natury, wychodzą w plener,
zmiana barw – pastele, uwielbiano kolowy,
malowanie plamami,
nie ma konturów mocno zarysowanych,
najważniejsze jest uchwycenie wrażenia,
nie ma koloru czarnego, ani ciemnych,
cechy literatury:
opis ulotnych stanów psychicznych, wrażeń, indywidualnych przeżyć jednostki,
operowanie kolorem, grą świateł,
w prozie - subiektywizacja narracji,
podkreślanie roli podświadomości w kreowaniu bohatera,
nadawanie mu cech dekadenckich,
stosowano często monolog wewnętrzny i mowę pozornie zależną,
impresjoniści łapią i przekazują wrażenie,
„Melodia mgieł nocnych” K. Przerwa – Tetmajer
EKSPRESJONIZM
kierunek w sztuce,
dzieło ma być świadectwem indywidualnego, niepowtarzalnego sposobu odczuwania,
chciano dać wyraz swoim emocjom,
z łaciny expressio – „wyraz”, „wyrażenie”,
teamtyka: lęk, samotność, groza, ból, otchłań,
cechy malarstwa:
deformacja,
kontrastowa kolorystyka
„Krzyk” E. Munch
dominuje czerwień, czerń,
cechy literatury:
indywidualizacja i subiektywizacja języka,
człowiek przedstawiany w codziennych sytuacjach, ale tragicznie samotny,
autorzy często wulgarni,
nacechowanie emocjonalne,
bogata metaforyka,
elementy groteski, fantastyki,
obecność opisów stanów onirycznych, halucynacji, szaleństwa;
oceniają świat,
„Dies irae” Kasprowicza