1. Ideały wychowawcze w starożytnej Grecji

Ideał homerycki- model rycerski, piękno indywidualne o charakterze przywódczym, dobre pochodzenie, żądza sławy, duże poczucie humoru, poszanowanie dla tradycji, męstwo, honor, odwaga, waleczność, roztropność, dążenie do pełnej realizacji arete(moc charakteru, coś z czym człowiek się rodzi).

Ideał hezjodowy- model chłopski, czyli praca na roli, dzielność osobista, ciężka praca, rywalizacja z innymi, walka ze złymi warunkami naturalnymi. Liczy się przede wszystkim praca i sprawiedliwość, zadowolenie.

Wychowanie w Sparcie i Atenach różniło się, ponieważ różne były systemy jakie w panowały w tych państwach. W Sparcie panował system totalitarny, w Atenach demokracja. Sparta chciała stać się potęgą wśród innych państw.

Wychowanie w Sparcie:

• duży nacisk na wychowanie fizyczne

• w chłopcach zaprawiano ducha walki i wpajano im posłuszeństwo

• w Sparcie zawsze istniała „gotowa armia” - pospolite ruszenie, w ten sposób kształtowano moralność totalitarną- najważniejsze jest państwo

• ideałem jest miłość do ojczyzny; ofiara za państwo

• w sensie kulturowym to wychowanie niewiele dało

• uważano, że wychowaniem powinno zająć się państwo

• takie wychowanie przyczyniło się do potęgo Sparty kiedy to Sparta wygrała w bitwie pod Termopilami

Wychowanie w Atenach:

• demokracja bezpośrednia(rządy ludu)

• udział w życiu politycznym jest obowiązkiem każdego obywatela

• do VII w. p.n.e. kładziono duży nacisk na wychowanie fizyczne, jednak później to się zmieniło

• do Aten przybywali obcokrajowcy, którzy znacznie wpływali na zmiany w wychowaniu

• EFEBIA- system obowiązkowego szkolenia

• wzrosła zamożność w państwie

• wychowanie fizyczne zamieniło się w wychowanie sportowe

• powstała instytucja szkoły- wykształcenie zaczęło się upowszechniać, ludzi stać było na edukację, która wcześniej przeznaczona była tylko dla zamożnych

• powstała grupa nauczycieli, nauczających w domu

• około 7 roku życia chłopców prowadzono do nauczycieli, a co formowali ich od strony intelektualnej i muzycznej (gramatysta i lutnista), wychowanie muzyczne to również poezja, historia, geografia w utworach Homeryckich

• pisano na woskowych tabliczkach, a środkiem wychowawczym była rózga

• od około 14 roku życia kładziono nacisk na wychowanie sportowe: ćwiczenia przy dźwiękach muzyki, nago, ciała nasmarowane oliwą

• około 20 roku życia mężczyzna był już ukształtowany i mógł założyć rodzinę co było obowiązkiem

• wychowanie to budowało dbałość i szacunek do starszych, do rodziny

• wychowanie kobiet zależne było najpierw od ojca, potem od męża

• ten typ wychowania upowszechnił się w innych państwach

2. Greckie korzenie myśli pedagogicznej

Pierwotna myśl pedagogiczna swe początki wzięła z filozofii. Wówczas panowała filozofia przyrody, Sofiści jednak przenieśli swe zainteresowania na człowieka. Sofiści uważali, że „arete” można w sobie wykształcić- wcześniej uważano, że z „arete” się rodzi. Był to wielki krok w myśli pedagogicznej ponieważ każdy miał możliwość zaistnienia w życiu politycznym, każdy może nauczyć się cech z „arete”.

Ideał wychowawczy Sofistów: w dziedzinie moralnej- na wzór kalokagatii(równowaga między ciałem, a duchem), w dziedzinie intelektualnej- wykształcenie encyklopedyczne, artystyczne, erystyczne(umiejętność prowadzenia sporów), retoryczne.

SOKRATES:

• sofista

• uważał, ze do prawdy należy dążyć- nie był relatywistą

• stworzył podstawy myślenia naukowego, poprzez ścisłe formowanie sądów i definiowanie pojęć

• zwrócił uwagę na problematykę humanistyczną: samokształcenie, samowychowanie, poznanie samego siebie

• uważał, że każdy ma w sobie dobro moralne, tylko musi sobie zdać z tego sprawę i musi o nie dbać

• wychowanie moralne- odnaleźć w sposób intelektualny

• intelektualizm i optymizm- podstawy Sokratesa

• metoda sokratyczna składała się z 2 części: *część negatywna- polega na zbijaniu z tropu, doprowadzająca do absurdu, wskazująca na brak jakiejkolwiek wiedzy

*część pozytywna-pomagać rozmówcy w rozwijaniu własnych myśli,w dochodzeniu do pojęć

PLATON:

- zajął się nauką, bo na scenie politycznej nie było dla niego miejsca

• Akademia Platońska- założyciel (800 lat trwania)

• twórca nauk o ideach: świat idei i świat materialny

• światem powinny rządzić idee dobra

• nałożył nacisk na wychowanie klas rządzących

• wychowanie musi być zbiorowe, bo państwo to zbiorowość

• dzieli państwo na 3 części: rządcy, żywiciele, strażnicy

• proponował, aby odbierać dzieci rodzicom i oddawać je państwu

• do 10 roku życia nauczanie muzyczne i plastyczne, po 10 roku życia wychowanie poetyczne, 18-20 rok życia kształcenie wojskowe

• kształcenie rządców powinno trwać dalej- matematyczne i filozoficzne, do 25 roku życia, potem praktyka

• ci co nie nadaj a się na rządców szkołę powinni kończyć w wieku 18 lat

• kobiety powinny kształcić się tak samo jak mężczyźni, kobiety zwolnione zostały z obowiązku wychowywania potomstwa

• twórca wychowania państwowego

• podkreślał zorganizowanie szkolnictwa przedszkolnego

ARYSTOTELES:

• liceum w Atenach, szkoła była w ogrodzie, nauczyciele przechadzali się tam ze swoimi uczniami

• myśl pedagogiczna związana z myślą polityczną

• uważał, że rodzina jest ważna i nie można dzieci odbierać rodzicom

• człowiek składa się z duszy i ciała, dusza składa się z 3 części: roślinna- wychowanie fizyczne, zwierzęca- wychowanie moralne, myśląca- wychowanie intelektualnej krytyka Sokratesa- uważa, że cnoty nie można nauczyć się drogą intelektualną

• efekty wychowania są czynnikiem wrodzonym

• etapy rozwoju dziecka: domowy, przedszkolny, szkolny, muzyczny, intelektualny, ćw.fizyczne

• teoria uczenia się- odrzuca tezę Platona, aby tylko sobie przypominać, nauka zaczyna się od postrzegania zmysłowego, a kończy się na wiedzy pojęciowej

• pokazywanie, utrwalanie i ćwiczenie

• główny cel wychowania- dostarczanie dobrych obywateli, działaczy publicznych, ale również wychowanie do życia codziennego i kulturalnego

• pogardza pracą zarobkową

• kobiety nie nadają się do kształcenia, bo mają mniejszy mózg

• ojciec dydaktyki teoretycznej

• przygotowanie człowieka jako jednostki

3. Wychowanie w okresie hellenizmu

Wychowanie:

• mniejsze znaczenie ma przygotowanie polityczne polityczne

• przygotowanie fizyczno- wojskowe nie jest już takie ważne, bo wojsko jest zawodowe

• ważne jest przygotowanie literackie, encyklopedyczne

• wychowanie artystyczne- nacisk na rozwój plastyczny

• wychowanie moralne- pojęcia, przestrzeganie zasad moralnych

• zmienia się znaczenie słowa pedagog- mistrz ucznia, wychowawca

• upowszechniło się przekonanie, że wychowaniem zająć powinno się państwo

• szkoły zakładane były przez władze terytorialne, większość szkół: prywatne i płatne

4. Wychowanie w starożytnym Rzymie.

1.Okres republiki:

• ideał obywatela

• wychowanie powierzono rodzicom

• wychowanie prywatne w domu rodzinnym

• chłopcy do 7 roku życia pod opieka matki

• po 7 roku życia chłopcy pod opieką ojca, uczyli się polityki, gospodarki, wychowanie praktyczne- brali udział w Zgromadzeniach Ludowych i rozprawach sądowych, dzieci pobierały tez skąpe nauczanie elementarne

• bogate dzieci uczone były przez wykształconego niewolnika(czytanie, pisanie, prawo XII tablic)

• dzieci plebejuszy uczyły się w szkołach zwanych- ludus, szkoły te znajdowały się na placach, rynkach, wszędzie gdzie się dało

• program tych szkól to pisanie, czytanie, rachowanie, dzieje Rzymu, pieśni narodowe, prawa XII tablic

• początkowo uczył literator, później pojawili się wyspecjalizowani nauczyciele arytmetyki- kalkulatorzy

• do szkół elementarnych uczęszczały również dziewczęta, które również w domu zaznajamiane były z tkaniem, szyciem, śpiewem, tańcem, muzyką

• nauczanie w tych szkołach odbywało się metodą pamięciową, stosowano kary cielesne

• Uwieńczeniem przygotowania do życia społecznego w Rzymie republikańskim była dwuletnia służba wojskowa, kończąca się w 21 roku życia. Pierwszy jej rok obejmował naukę bycia żołnierzem – odbywanie służby w szeregach. Drugi rok natomiast, poświęcony był nauce taktyk wojskowych w sztabie.

• Pod koniec okresu republiki, kiedy Rzym podbił Grecję, posyłano też dzieci ( bogatych rodziców), do prywatnych szkół greckich, gdzie nauczano je m.in. oratorstwa

• Wychowanie powyższe, kształciło lojalnych obywateli i żołnierzy, przystosowanych do życia w małym państewku.

2. Okres Cesarstwa

• wychowanie moralno- obyczajowe w rękach rodziny

• dzieci z bogatych domów nauki pobierały nauki w domu pod okiem greckich nauczycieli ( uczyły się języka i literatury greckiej)

• rzymianie przejęli po części grecki program kształcenia i jego formy

• nauka dzieliła się odtąd na 3 stopnie:

*szkoła elementarna- równouprawnienie płci, zaczęto oprócz łaciny uczyć języka greckiego i greckiej literatury

*szkoła gramtykalna- miała charakter szkoły średniej, chłopcy między 12 a 15 rokiem życia, 3- 4 lata szkoły, uczono:łaciny, języka greckiego, gramatyki i literatury, sztuki recytatorskiej, geometrii, arytmetyki, astronomii, muzyki. Po tej szkole dzieci ubogie kontynuowały pracę zawodową swych ojców, a dzieci z bogatych rodzin mogły dalej uczyć się w szkole retorycznej.

*szkoła retoryczna- wykształcenie wyższe o charakterze zawodowym. Jej zadaniem było kształcenie mówców i urzędników państwowych. Młodzież opanowywała w nich literaturę, prawo i przede wszystkim sztukę krasomówstwa ( retorykę) oraz ćwiczyła się w oratorstwie politycznym i sądowym . Nauka w tych szkołach trwała właściwie od dwóch do trzech lat, ale zdarzało się, też, że młodzież pozostawała w nich nawet do sześciu lat (uzupełniając i pogłębiając swoją o wiedzę z zakresu prawa).
Taki system kształcenia utrzymywał się w cesarstwie rzymskim aż do jego upadku w V w.

KWINTYLIAN:

• dzieło „O wychowaniu mówcy”- podsumowanie jako powinno kształcić się młodych ludzi, wypływało z praktyki greckiej i rzymskiej

• mówca przypomina mędrca, filozofa, powinien wykazywać się zaletami moralnymi, wybitną wiedzą, umiejętnością praktycznego rozwiązywania problemów

• uważał, że każde dziecko nadaje się na mówcę, trzeba je odpowiednio przygotować

• uważał, że kształcenie domowe jest gorsze

• uważał, że dobrze gdy istnieję współzawodnictwo

• uczenie w grupie pozwala wymieniać się poglądami

• dziecko powinno być obeznane w życiu publicznym

• dzielił wykształcenie na gramatyczne i retoryczne

• kładł nacisk na wychowanie fizyczne

5. Wychowanie w okresie wczesnego chrześcijaństwa

- Chrześcijaństwo powstało wśród ludzie niewykształconych, biednych w Palestynie

- najważniejsze dla nich było przygotowanie się do końca świata

- przygotowanie chrześcijańskie obejmowało tylko dorosłych

- dzieci uczyły się w domu

- wychowanie chrześcijańskie: wprowadzenie w religie- nauczycielem Kościół, wychowanie moralne- nauczycielem Kościół i rodzina

- cel:wpoić zasady moralne zgodne z nauką chrześcijańską, żyć zgodnie z jej tradycją, świadomość religijna, dawanie dobrego przykładu

- wpływ na wychowanie ma Pismo Św.

- na początku nie istniały szkoły chrześcijańskie, istniał konflikt między nauczaniem chrześcijańskim, a tym czego uczą poganie

- ludzie wykształceni którzy przeszli na chrześcijaństwo mieli problem czy posyłać dzieci do szkół pogańskich

Ojcowie Kościoła Wschodni:Tertulian, Klemens Aleksandryjski, Orygenes

Uważali:

-że dzieci należy posyłać do szkół pogańskich, ponieważ nauczą się tam czytać, pisać, dziel literackich, bez tej wiedzy nie można czytać Biblii

- Tertulian uważał, że lekiem na wiedzę pogańską będzie chodzenie do Kościoła

- Orygenes uważał, że poznanie elementów pogańskich pomoże walczyć z herezjami

Ojcowie Kościoła Zachodni: Św. Augustyn, Św. Hieronim

Uważali:

-że Platon przeczuł nadejście Chrystusa

-że ideał najwyższy u Platona to Bóg czy Jezus

-Św. Augustyn uważał, że poznanie świeckie pozwala na poznanie zmysłowe

Św. Augustyn w swym dziele uznał potrzebę posiadania wiedzy świeckiej (wiedza rzymska, grecka, doktryna Platona).

Św. Hieronim swym dziele uznał, ze to co jest sprzeczne z nauką kościoła musi być odrzucone.

Szkoła pogańska trwać będzie,aż do upadku Cesarstwa Rzymskiego. Do tego czasu nie było szkół chrześcijańskich.

6.Renesans Karoliński

• rozwój nauki, kultury łacińskiej

• dążą do odnowienia starej łaciny

Karol Wielki- władca Franków, opanował ogromne terytoria, postanowił nadać tym terenom większą integralność. Postanowił uczynić to poprzez Kościół, który sobie przyporządkował.

3 elementy na których opierała się reforma oświaty:

*tradycja germańska

*kultura antyczna

*kultura chrześcijańska

Dzięki Karolowi Wielkiemu nastąpiło odrodzenie oświaty:
- biskupom polecił zakładać przy swoich kościołach (katedrach) szkoły.
- zaczął werbować na swój dwór w Akwizgranie uczonych, gromadzić rękopisy łacińskich i greckich dzieł klasycznych, a najcenniejsze z nich polecił przepisywać w wielu egzemplarzach.
- W 782 r. sprowadził z Włoch do swej rezydencji Piotra z Pizy i Paulina z Akwilei oraz dwóch wybitnych benedyktynów irlandzkich Pawła i Alkwina.
Przy ich pomocy zorganizował tzw. szkołę pałacową. Kierował nią Alkwin. Obok
króla i najbliższej rodziny, uczęszczali do niej krewni i przyjaciele oraz synowie najwyższych urzędników państwowych.
Program nauczania obejmował 7 sztuk wyzwolonych, a ponadto: umiejętności redagowania pism państwowych i królewskich, zarządzeń (kapitularzy), architekturę obejmującą m.in. budowę warowni oraz medycynę.·- W 788 r. król wydał zarządzenie polecające biskupom, aby podległemu sobie duchowieństwu zapewnili przynajmniej minimum wiedzy; by we wszystkich klasztorach zakładane były szkoły dla uczenia chętnych czytania, pisania i śpiewu.

Od czasów Karola Wielkiego kształcenie duchowieństwa przyjęło regularne formy.
Zakonnicy zaczęli tworzyć w swoich siedzibach szkoły klasztorne, a biskupi tworzyli w sowich diecezjach, dla przygotowania kleru, szkoły katedralne. W zamożnych miastach, zwłaszcza w północnych Włoszech, przy kościołach parafialnych, dla młodzieży mieszczańskiej, tworzono coraz częściej szkoły parafialne.

Wychowanie stanowe.

Wychowanie w społeczeństwie feudalnym było wychowaniem klasowym -podporządkowanym interesom świeckich i duchownych panów feudalnych. Miało charakter wychowania stanowego tzn., że było organizowane przez poszczególne stany, w imię interesów i dla potrzeb danego stanu.
Dlatego też społeczeństwo feudalne wytworzyło rozmaite systemy wychowawcze:

a)duchowieństwo- kasta ludzi wykształconych, w ich szkołach opierano się o 7 sztuk wyzwolonych

V. POCZATKI CHRZESCIJAŃSKIEJ MYŚLI O WYCHOWANIU. KSZTAŁCENIE SIĘ ŚREDNIOWIECZNEGO KANONU KSZTAŁCENIA.

Wczesne chrześcijaństwo

- narodziło się w Palestynie, gdzie nauczał Jezus Chrystus wśród ubogiej ludności żydowskiej

- nauczanie nowej wiary kierowało się do dorosłych, wychowanie w niej dzieci było sprawą rodziców.

Rozwój chrześcijaństwa

Stopniowe zdobywanie zwolenników, m.in. dzięki podróżą św Pawła. Prześladowane zwłaszcza w okresie panowania Nerona. W 313 roku Konstantyn wielki wydał edykt mediolański, zrównujący chrześcijaństwo z innymi religiami. W 392 roku chrześcijaństwo uzyskało status religii państwowej.

Wychowanie chrześcijańskie

Może oznaczać:

1. Wprowadzenie w religię – tego uczył Kościół

2. Typ wychowania moralnego właściwego chrześcijaninowi – tego nauczał Kościół i rodzina. Obowiązkiem rodziny chrześcijańskiej było wpojenie zasad moralnych. Wychowanie oparte było na tradycji żydowskiej, prawach i zwyczajach oraz na Piśmie Świętym.

Chrześcijaństwo wobec kultury hellenistycznej

Krytyka kultur hellenistycznej przez Ojców Kościoła za jej skierowanie ku doczesności, za propagowanie wielobóstwa, za próby własnego rozwiązania problemów człowieka. Chrześcijaństwo było skierowane ku wieczności, obce ziemskim ideałom obywatelskim, patriotycznym, obowiązkom wobec państwa.

Chrześcijaństwo wobec szkoły hellenistycznej

- nie miało własnych szkól i wlanego programu kształcenia.

- istniał konflikt miedzy treściami nauczania w szkole pogańskiej a nauczaniem Kościoła.

- stopniowe zainteresowanie chrześcijaństwa szkołą gdy nowa wiara dotarła do ludzi wykształconych w kulturze hellenistycznej, chcących kształtować swe dzieci na poziomie wyższym niż elementarny.

Ojcowie Kościoła wobec szkoły hellenistycznej.

Tertulian (160-220) i inni ojcowie Kościoła uważali , że chrześcijanin nie powinien być nauczycielem w szkole pogańskiej ale nie był przeciwny posyłaniu tam dzieci chrześcijańskich – bo innych szkół nie było, a bez nauki świeckiej (czytania, pisania) nie można uprawiać nauki religii. Remedium miało być nauczanie w Kościele i w rodzinie.

Szkoły chrześcijańskie – pierwsze szkoły chrześcijańskie

- Szkoły dla dorosłych, udzielające wiedzy religijnej.

- Program nauczania: przedmioty szkól hellenistycznych ( czytanie, pisanie, gramatyka, logika, geometria, arytmetyka, astronomia, fizyka, etyka filozoficzna w ujęciu religijnym)

- ukoronowaniem tej nauki było dogłębne poznanie Pisma świętego

Klemens Aleksandryjski (160-225)

- twórca programy, jeden z Ojców Kościoła

- kierujący szkołą katechetyczną w Aleksandrii, który uważał, że zasady religii chrześcijańskiej stanowią syntezę filozofii greckiej (Platon) i religii żydowskiej wiec myśl starozytna może być podstawą programu szkoły chrześcijańskiej.

Święty Augustyn (354-430)

Wychowanek szkoły pogańskiej i nauczyciel retoryki. Uznał potrzebę wiedzy świeckiej dla chrześcijaństwa. Pisał że wiedza świecka potrzebna jest chrześcijaństwu do zwalczania fałszywych poglądów.

Wg świętego Augustyna, rzeczy zewnętrzne są poznawalne przez zmysły, natomiast prawdy wieczne można poznać dzięki łasce bozej.

Poglądy pedagogiczne Augustyna

Dał im wyraz w dialogu „De magisto”, poświeconym pracy nauczyciela i jego oddziaływaniu na ucznia. Korzystając z własnych doświadczeń nauczycielskich, zalecał chrześcijanom naukę: gramatyki, dialektyki, retoryki, muzyki, arytmetyki, geometrii oraz filozofii. Miało to być przygotowanie do studium Pisma Świętego.

Próby ujęcia nauk ścisłych w krótkie kompendia

Przykładem Felix Cassiodor autor podręcznika „Kształcenie w naukach boskich i świeckich” (ok. 540 rok), którego głównym celem było przygotowanie duchowieństwa do studiów nad Pismem Świętym (jak zalecał św. Augustyn). Dziełem Cassiodora było ustaleniem obowiązującego dla całego średniowiecznego kanonu wychowania.

Kanon kształcenia średniowiecznego.

Trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka)

Quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia)

To tzw. 7 sztuk (nauk) wyzwolonych - kanon kształcenia w szkole średniowiecznej

Reasumując

Przez cały okres istnienia cesarstwa rzymskiego kształcono w ten sam sposób, a szkolnictwo pogańskie stanowiło istotny czynnik oddziaływania kultury grecko-rzymskiej na kulturę chrześcijańską.

Europa w końcu V wieku

Rok 476 – upadek cesarstwa rzymskiego na zachodzie: upadek polityczny pod wpływem najazdów barbarzyńskich, upadek gospodarczy, demograficzny, powstanie nowych państw, które przyjmowały chrześcijaństwo, ale nie przyjęły rzymskiej tradycji oświatowej. Upadek szkół, oświaty i kultury. Nowi władcy nie byli nimi zainteresowani.

Kościół jedynym opiekunem oświaty ale wnosi odmienne poglądy na świat, życie, człowieka i społeczeństwo, aniżeli gracka i rzymska tradycja kulturowa – najważniejsza jest edukacja moralna, a intelektualna tylko o tyle, o ile potrzebna jest do zrozumienia zasad wiary.

Sprawa kształcenia duchowieństwa

- nacisk na kształcenie moralne i duchowe, a zaniedbanie intelektualnego doprowadziło do kryzysu umysłowego w samym Kościele

- nastąpił upadek kształcenia duchowieństwa

- Kościół nie uznaje już odpowiednio przygotowanych kandydatów na kapłanów, od których wymaga się przynajmniej minimalnego poziomu edukacyjnego ( pisanie, czytanie). W tej sytuacji Kościół postanawia utworzyć własne ośrodki formacji kapłańskiej.

Szkoły biskupie

Utworzone po synodzie w Toledo w 527 roku. Dla chłopców przeznaczonych przez rodziców do stanu kapłańskiego – w siedzibie biskupa i pod jego nadzorem – do 18 roku życia.

Poziom tych szkól nie był wysoki, chodziło o to, aby nauczyć czytać, pisać, a następnie Pisma Świętego.

Początki szkółek parafialnych

Tworzone po synodzie w Vaison w 529 roku w związku z potrzebą większej liczby kapłanów na wsi. Nawiązywano do istniejącej już instytucji szkoły biskupiej. Postanowiono, że każdy ksiądz wiejskiej parafii będzie się opiekował chłopcami w stopniu lektora i nauczał i psałterza i świętych tekstów żeby „przysposobić godnych siebie następców”.

Szkoły klasztorne

Ich początki miały miejsce już w III i IV wieku. Chodziło o formowanie młodych mnichów i mniszki. Edukacja miała tam charakter wyłącznie religijny.

Ok. 525 roku powstaje reguła św. Benedykta, która przewidywała 7 godzin pracy i 2 godziny lektury Pisma Świętego. Pojawiają się książki, klasztory stają się ogniskami kultury.

Zmiana pozycji nauczyciela

Cieszy się on uszanowaniem niemal religijnym (wzorem nauczyciela jest sam Jezus). Uczy nie tylko pisma, ale także Pisma świętego, szkoła kościelna nie oddziela wychowania religijnego od nauczania. Nauczyciel jest jednocześnie ojcem duchownym, co całkowicie różni go od lekceważonego nauczyciela w starożytnej Grecji i Rzymie.

Wiedza sprawą duchowieństwa

Wobec tego, że szkoły czysto świeckie, pozostałe z epoki antyku zniknęły już ostatecznie – szkoły kościelne stały się jedyna droga zdobycia kultury i jej przekazywania dalej. Uczęszczać do nich mogą w zasadzie wszyscy, ale cechą średniowiecza europejskiego jest pogląd, że nauka jest sprawa przede wszystkim duchowieństwa.

VII wychowanie i kształcenie we wczesnym średniowieczu

Chrześcijańskie wychowanie w VII i VIII wieku

- dotyczy głównie przyszłych duchownych

- obejmuje dzieci i młodzież oddane przez rodziców do klasztoru (oblacja)

- gdy dzieci (8-9 lat) były w stanie zrozumieć regulę, która obowiązywała w klasztorze były przyjmowane definitywnie. Postępowano z nimi łagodnie – zgodnie z nauczaniem Chrystusa, a nie z tradycją rzymską

- wobec młodzieży postępowano surowo, aby uchronić ja od pokus natury cielesnej

- brak świeckiego ideału życiowego, istnieją wyłącznie ideały religijne i ascetyczne.

- dzieci mogły być sprzedane przez ojca w niewolę, nawet mogły zastać zabite

Wykształcenie i kształtowanie dziewcząt

- wychowywane w klasztorach – podobnie jak chłopcy, ale znacznie łagodniej

- kobieta (mniszka) doskonała to taka, która odrzuciła pewne właściwości swojej płci, przede wszystkim związane z uroda i umiała wyrobić w sobie pewne cechy tradycyjnie uznawane za męskie

- niektóre zakonnice otrzymują wychowanie i kształcenie równorzędne mężczyznom oraz kulturę literacką, stają się czasem opatkami tzw. podwójnych klasztorów (męskich i żeńskich)

Metody nauczania na poziomie elementarnym

- czytanie – pierwszą lekturą jest alfabet, następnie sylaby i całe wyrazy

- pisanie – wzór, który uczeń naśladował

- umieć czytać to znaczyło znać psałterz - on niego zaczynano praktyczną naukę czytania. Przepisywano wersety, a naste mnie uczono się ich na pamięć. Raz w tygodniu śpiewano całość (150 psalmów)

- nauczyciel – podobnie jak w czasach greckich i rzymskich – uczył pojedynczo. Następnie uczono i przepytywano się wspólnie.

Nauczanie na poziomie średnim i wyższym

- brak było wyraźnego rozgraniczenia z nauczaniem elementarnym – jak w Grecji lub w Rzymie. Ten sam nauczyciel mógł uczyć ucznia dalej – przede wszystkim łaciny. Istniały już bowiem dialekty (także w krajach romańskich) różniące się od łaciny.

- gramatyka – nauczana na podstawie podręczników znanych już w VI i VII wieku

- nieznajomość klasyków – w szkole starożytnej drugim zadaniem gramatyka było objaśnianie dzieł autorów antycznych. W szkole kościelnej uczniowie mogli się zapoznać z literatura pogańską tylko za pośrednictwem gramatyków.

- celem nauki było danie umiejętności potrzebnych do wyjaśnienia Pisma Świętego.

Znaczenie nauczyciela

W szkole VI i VII wieku teksty miały mniejsze znaczenie niż nauczanie mistrza. Wiedza uczniów zależała od talentów pedagogicznych nauczyciela. Więź , jaka łączyła nauczyciela z uczniami miała charakter ezoteryczny, zamknięty, strzeżony przed innymi. W tej epoce powstaje warstwa ludzi wykształconych, obejmująca prawie wyłącznie duchowieństwo.

Praktyka szkolna

Brak jest źródeł opisujących budynek szkolny. Szkoła mieściła się pewnie w budynkach klasztornych lub biskupich. Materiały szkolne to tabliczki drewniane lub kościane, pokryte Wosiem oraz rylec. Książki papirusowe (zwoje) są wypierane przez trwalsze – pergaminowe w formie kodeksu, używane czasem wielokrotnie ( po wymazaniu poprzedniego tekstu). Pisze się gęsim piórem, a nie (jak dawniej) zaostrzoną trzciną.

Wychowanie religijne świeckich

Brak możliwości zdobycia wykształcenia poza szkołami klasztornymi. Kultura religijna jest jedyną możliwą do pozyskania przez świeckich – dzięki:

a) kazaniom – w języku ludowym lub tłumaczone z łaciny – tematy to wątki biblijne, przykłady z życia świętych, zasady moralne

b) obrazom i śpiewom – miały pedagogiczne znaczenie, śpiewano w języku ludowym lub po łacinie

Renesans katolicki

Związany z postacią Karola Wielkiego (742-814), króla Franków, a następnie został cesarzem, który zmierzał do nadania większej trwałości swojej monarchii ( ze stolicą w Akwizgranie) poprzez złączenie podbitych ludów wspólna religią chrześcijańską i wspólną oświatą.

W tym celu sprowadził na swój dwór grupę benedyktynów z mnichem Alkuinem (730-804) na czele, który stal się swego rodzaju ministrem oświaty Karola Wielkiego.

Reforma karolińska

Przy pomocy Alkuina i jego towarzyszy Karol organizował szkoły – najpierw w celu kształcenia duchownych i urzędników. Znana była zwłaszcza szkoła pałacowa na dworze samego Karola, który kazał kształcić nie tylko swe otoczenie i rodzinę, ale także siebie, ucząc się pisać w 40 roku życia. Reforma karolińska w dziedzinie nauki i oświaty oparta była na: tradycji germańskiej, antycznej kulturze rzymskiej i na chrześcijaństwie.

Szkoła pałacowa w Akwizgranie

Podstawą nauczania w szkole pałacowej było 7 nauk wyzwolonych oraz nauka o Piśmie Świętym. Podręczniki dla niej pisał Alkuin.

W szkole nauczano także zasad kancelaryjnych, czyli umiejętności redagowania dekretów cesarskich.

Szkoła pałacowa Karola Wielkiego stała się głównym czynnikiem renesansu karolińskiego.

Inne aspekty reformy karolińskiej

Pod wpływem Alkuina Karol Wielki przyjął teokratyczną interpretacją swojej władzy i jako monarcha chrześcijański budował system oświaty w ramach organizacji kościelnej, ściśle związanej z państwem.

W diecezjach, opactwach i parafiach widział zarówno ośrodki kultu religijnego jak i ognisko oświaty. W 789 r. spowodował uchwałę synodu w Akwizgranie, nakazującą utrzymanie przy klasztorach i biskupstwach szkółek łacińskich kształcących chłopców. Z kolei Alkuin przygotowywał nauczycieli i podręczniki szkolne.

Rozwój szkół klasztornych, katedralnych i kolegiackich

Od Karola Wielkiego wychowanie duchowieństwa w krajach romańskich i germańskich przyjęło regularne formy. Można powiedzieć, że każdy klasztor był jakimś ogniskiem kultury i oświaty. Przez długie wieki klasztory były ośrodkami nauki, z dużymi bibliotekami, gdzie uprawiano głównie wiedze teologiczną, ale także studiowano pisarzy i filozofów starożytnych.

Nauka w szkołach klasztornych katedralnych i kolegiackich.

Naukę tylko początkowo prowadzono w języku narodowym, a następnie już tylko w języku łacińskim (początkowo niezrozumiałym dla uczniów).

Metody wychowawcze były bardzo surowe. Polegały na wyrabianiu chrześcijańskich postaw. Wpajano zwłaszcza cnotę pokory i posłuszeństwa. Karano rózgą.

Nauka oparta była o 7 sztuk (nauk) wyzwolonych.

Po opanowaniu czytania i pisania przechodzono do gramatyki łacińskiej (na czym część uczniów kończyła swoją edukację).

W szkołach o wyższym poziomie nauczania czytano wyjątki z łacińskiej literatury rzymskiej i chrześcijańskiej (np. Ojców Kościoła – św. Hieronima lub św. Augustyna). Literaturę starożytną coraz bardziej wypierały utwory średniowieczne.

Potem następowała nauka retoryki, ale nie miała ona nic wspólnego z nauką pięknej wymowy.

Chrześcijaństwo gardziło krasomówstwem. Nazwa retoryki obejmowano przede wszystkim nauczanie stylu kancelaryjnego, umiejętności redagowania dokumentów i listów wg ustalonych wzorów. Także dialektykę uznawano za niekonieczną dla chrześcijanina. Uważano, że wiara nie musi się odwoływać do rozumu, że nie są potrzebne dociekania logiczne. Z drugiej strony podkreślano jednak jej znaczenie przy obronie prawd wiary.

Trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka) było dla kształcenia duchownych ważniejsze – dlatego poświęcano mu więcej czasu. Z quadrivium (arytmetyka, geometria, muzyka, astronomia) na pierwsze miejsce wysunęła się muzyka – nauka śpiewu kościelnego oraz astronomia – pojęta jako obliczanie kalendarza w celu ustalenia dat kościelnych.

Podsumowanie

Gramatyka i styl kancelaryjny oraz śpiew kościelny i poznawanie kalendarza – to jest rzeczywisty program nauczania w przeciętnej szkole klasztornej, katedralnej lub kolegiackiej. Nauki powyższe traktowane były oczywiście jako pomocnicze bowiem jedyną prawdziwą nauka była teologia- zmierzająca do poznania prawdy objawionej.

VIII WYCHOWANIE STANOWE. MYŚL PEDAGOGICZNA W OKRESIE ŚREDNIOWIECZA.

Ukształtowanie się dwóch potęg – kościelnej i państwowej

Karol wielki dał przykład, który naśladowali inni władcy świeccy – wspierali działalność Kościoła, widząc w niej podporę swoich rządów.

Kościół wprowadził bowiem uniwersalizm myśli i wiary, zwalczał partykularyzmy, narzucał własną organizację, uzasadniał istnienie władzy świeckiej.

Stany (grupy) społeczne

W ramach średniowiecznego społeczeństwa ukształtowały się odrębne stany:

- duchowieństwo

- rycerstwo

- mieszczaństwo

- chłopi

Duchowieństwo posiadało własne prawa, strukturę z papieżem na czele. Rycerstwo posiadali ziemie i przywileje. Mieszczaństwo własne prawa i organizacje. Wszystkie stany wytworzyły własne, odrębne wzorce społeczno – kulturowe, także wychowawcze i kształceniowe.

Wychowanie stanowe - Duchowieństwo

Duchowieństwo kształcono i wychowywano w szkołach kościelnych, potem w uniwersytetach. Obowiązywało 7 nauk wyzwolonych. Stan duchowny łączył pozostałe stany bo nie miał charakteru zamkniętego (do pozostałych stanów wchodziło się poprzez urodzenie). Należeli do niego nie tylko synowie (i córki) rycerzy, ale także mieszczan, a nawet chłopów, dochodząc czasem do wysokich godności. Oprócz kształcenia szkolnego, z którego korzystało przede wszystkim duchowieństwo, istniało również wychowanie i kształcenie właściwe pozostałym stanom.

Wychowanie stanowe – rycerstwo

Wzór kultury rycerskiej wykształcił się we Francji. Ideologia rycerska miała charakter ponadnarodowy uniwersalny. Było się przede wszystkim rycerzem chrześcijańskim, w mniejszym stopniu polskim czy niemieckim.

Rycerz kształcił się nie w szkołach ale praktycznie – na dworze seniora i na polu walki. Jako swe najważniejsze cele widział obronę chrześcijaństwa, walkę o Ziemię Świętą, obronę Kościoła, wierność władcy i kodeksowi honorowemu oraz pomoc uciśnionym.

Zamiast 7 nauk wyzwolonych, które studiowali duchowni rycerstwo posiadało 7 własnych dyscyplin:

- jadę konną

- pływanie

- strzelanie z łuku

- szermierka

- łowy

- grę w szachy

-poezje

W tych dyscyplinach kształcono młodzież rycerską w trakcie trzech okresów wychowania:

- od 7 roku życia paź (nauka jazdy konnej, fechtunku, religii, obyczajów)

- ok. 14 roku życia giermek (towarzyszący swemu panu na wojnie, biorący udział w turniejach)

- po 20 roku życia pasowany na rycerza

Pasowanie na rycerza miało znaczenie religijne i społeczne – rycerz składał przysięgę, że będzie zawsze mówił prawdę, bronił chrześcijaństwa, słabszych, kobiet, dzieci. Ponadto pasowanie na rycerza czyniło go dojrzałym do aktów prawnych. Jedynie pasowany na rycerza mógł wchodzić w posiadanie dóbr, dlatego sieroty często pasowano wcześniej. Ideałem rycerza, zawartym w licznych eposach rycerskich było: „Bogu – duszę, życie – królowi, serce- damom, sobie sławę ziemską” (Pieśń o Rolandzie).

Wychowanie stanowe – mieszczańskie

Pozycja społeczna mieszczanina zależała nie tyle od urodzenia, co do pracy i posiadanych dóbr. Mieszczanin zazwyczaj uczył się jakiegoś zawodu. Miało to miejsce w cechach rzemyślniczych, gildiach kupieckich i różnych bractwach miejskich, gdzie uczono zawodu i wpajano cnoty charakterystyczne dla stanu mieszczańskiego: porządek, oszczędność, pilność, skromność i usłużność.

Bogaci mieszczanie, zrzeszeni w gildiach, chcieli dla swoich synów nauki szkolnej, ale w mniejszym wymiarze oraz nauki umiejętności praktycznych. Nauka szkolna miała miejsce w szkołach miejskich przeważnie prowadzonych przez instytucje kościelne.

Rzemieślnicy, zrzeszeni w cechach, którzy stanowili większość ludności miejskiej, kształcili się tylko praktycznie. Kariera zawodowa w rzemiośle dzieliła się na 3 podstawowe stopnie:

- uczeń

- czeladnik

- mistrz

Zakończeniem kształcenia rzemieślniczego było uzyskanie stopnia mistrza, czyli uzyskanie prawa samodzielnego wykonywania rzemiosła i członkowstwa cechu. Obowiązkiem cechów i gildii była obrona miasta przed nieprzyjacielem.

Wychowanie stanowe – chłopi

Niewiele nie wiemy na temat wychowania chłopskiego w tym okresie (brak źródeł pisanych na ten temat)). Ogólnie można powiedzieć, ze wychowanie chłopskie było rodzinne, tradycyjne i religijne. W wychowaniu podstawową rolę odgrywało nauczanie Kościoła, jego liturgia i ikonografia. Religijność chłopska łączyła się z zabobonami i gusłami. Drugim, obok Kościoła, czynnikiem wychowawczym był dwór feudalny.

Teorie pedagogiczne w średniowieczu

Nauczyciele średniowieczni nie byli teoretykami, a kanon wychowania chrześcijańskiego przez nich prowadzonego był zbyt słabo uformowany, aby mogli rozważać jego założenia. Czerpano całą wiedzę pedagogiczną z pism św. Augustyna, innych Ojców Kościoła oraz z praz autorów pogańskich.

Wincenty z Beauvais (ok. 1194 – 1264)

Najbardziej charakterystycznym przykładem średniowiecznej teorii pedagogicznej jest napisany w pierwszej połowie XIII wieku traktat De eruditione filio rum nobilium (O kształceniu synów szlacheckich) dominikanina związanego z dworem króla francuskiego – Wincentego z Beauvais

Podstawowe przesłanki z dzieła Wincentego z Beauvais

Oparcie się na traktatach Ojców Kościoła, zwłaszcza św. Augustyna, św. Ambrożego i św. Hieronima oraz autorów pogańskich. Według Wincentego, chłopców ze szlacheckich rodzin należy przygotowywać zarówno duchowo, jak i intelektualnie, natomiast dziewczęta powinny być przede wszystkim strzeżone od złego.

Ideał wychowawczy syna szlacheckiego wg Wincentego

Pokorny, posłuszny, cierpliwy, pracowity, pobożny. Jest to przeniesienie klasztornego ideału wychowawczego do rzeczywistości świeckiej. W rezultacie tego przeniesienia pomija Wincenty wychowanie dworskie i wychowanie fizyczne - tak ważne w przygotowaniu rycerskim tamtych czasów.

Ideał wychowawczy córki szlacheckiej wg Wincentego

Pokorna, posłuszna, czysta, pracowita. Wychowanie dziewcząt ma mieć wyłącznie moralny charakter. Wpływa to z założenia, że słaba kobieta najłatwiej może ulec podszeptom szatana (podobnie jak biblijna Ewa w raju).

Dlatego należy ograniczać i kontrolować kontakt dziewcząt ze światem zewnętrznym. Tak jak w przypadku chłopców, Wincenty przenosi wzorce kształcone na świeckie wychowanie córek szlacheckich.

Inne znaczenie nauki w przypadku chłopców i dziewcząt

W przypadku chłopców to studium mądrości, a nie zdobywanie praktycznych umiejętności, które mogą stać się środkiem utrzymania.

W przypadku dziewcząt nauka ma wyraźny cel ascetyczny – dziewczęta należy uczyć czytać bowiem zajęte ta czynnością, unikać będą grzesznych myśli i cielesnych pożądań. Ponadto powinny mieć wypełniony czas modlitwą, pracą i nauka obyczajów.

Uzasadnienie surowych kar fizycznych

Wg Wincentego one służą przede wszystkim wyrabianiu pokory, cierpliwości, konieczności przezwyciężenia naturalnego lenistwa, a więc dobru nauki, której potrzeby dzieci nie rozumieją – w odróżnieniu od światłych dorosłych nauczycieli i wychowawców (duchownych). Surowe kary fizyczne są centralnym elementem procesu wychowania w średniowieczu

XI. POWSTANIE UNIWERSYTETÓW I PIERWSZY OKRES ICH DZIAŁALNOŚCI

XII – XII wiek i przełom intelektualny w średniowieczu

Wzrost zainteresowania grecką i arabską filozofią oraz prawem rzymskim.

Odkrycie dorobku intelektualnego antyku – za pośrednictwem Arabów, którzy opanowali część Hiszpanii, dzieł: Platona, Arystotelesa, Euklidesa, Ptolemeusza, Hippokratesa.

Odnalezienie zbioru praw cesarza Justyniana z VI wieku.

Powstanie filozofii scholastycznej

Uformowanie się grupy inteligencji średniowiecznej, której wiedza wykraczała poza wąsko pojęte 7 nauk wyzwolonych.

Powstanie dążenia do rozumowego uzasadnienia prawd wiary, m.in. w oparciu o pisma logiczne Arystotelesa.

Powstanie filozofii scholastycznej (scholastyki) tak nazwanej bowiem uprawiano i nauczano ją w szkole kościelnej (łac. Schola – szkoła), a później na uniwersytecie.

Metoda scholastyki

Sprawdzanie zagadnień przez badanie argumentacji za i przeciw – i w ten sposób dochodzenie do ich rozwiązania.

Przykładem zastosowania tej metody jest praca Piotra Abelarda (1079 – 1142) Sic et non, w którym zestawił sprzeczne ze sobą wypowiedzi z Pisma Świętego i Ojców Kościoła, pokazując, że teksty autorytetów wymagają interpretacji i nie mogą być traktowane dosłownie.

Stosunek Kościoła do nowej filozofii Początkowo Kościół nieufnie się odnosił do adeptów nowej filozofii, którym nie wystarczał autorytet Kościoła i którzy szukali także uzasadnienia prawd wiary przez rozum. Później jednak Kościół sam się oparł na scholastyce, aby ją wykorzystać do obrony nauki kościelnej, atakowanej przez heretyków i innowierców. W XIII wieku następuje rozkwit scholastyki, m.in. wtedy tworzył święty Tomasz z Akwinu.

Święty Tomasz z Akwiny (1225 – 1274)

- Autor Summy teologi, Summyfilozofii

- dominikanin

- profesor uniwersytetu Paryskiego

- twórca filozofii zwanej tomizmem- oparty na filozofii Arystotelesa

Poglądy św. Tomasza

Wg Tomasza wiara i rozum nie mogą być ze sobą sprzeczne, ponieważ pochodzą od Boga.

Dlatego także teologia i filozofia nie mogą osiągnąć różnych prawd. Różnią się jednak co do metody – filozofia wychodzi od rzeczy stworzonych i w ten sposób dochodzi do Boga. Objawienie dostarcza człowiekowi prawd koniecznych do jego zbawienia, ale pozostaje jeszcze miejsce do samodzielnego badania rzeczy, których objawienie nie wyjaśnia.

Poglądy św. Tomasza z Akwinu i ich znaczenie

Filozofia oddaje teologii przysługę, kiedy potrafi rozumowo sprawdzić podstawy wiary i ich Bronic.

System teologii świętego Tomasza w XIX wieku został uznany przez Kościół za podstawę filozofii chrześcijańskiej i przedmiot kształcenia duchowieństwa katolickiego.

Św. Tomasz szczególne zasługi położył dla dydaktyki uniwersyteckiej, określając podstawowe metody kształcenia na uniwersytecie, aktualne do dzisiaj – wykład i dysputa (rodzaj ćwiczenia polegający na dyskusji).

Czynniki wpływające na powstanie uniwersytetów

Szkoły kościelne nie były w stanie objąć nowe treści i nowych metod nauczania. Ponad to filozofia, prawo, medycyna potrzebowały dłuższych lat studiów, większej swobody wykładania i odpowiednich nauczycieli, których brakowało w szkołach kościelnych. Ci nowi nauczyciele – mistrzowie w wyżej wymienionych dziedzinach i ich uczniowie znaleźli swoje miejsce w nowej instytucji wyższej edukacji, jaką stał się uniwersytet.

Formowanie się uniwersytetów (XI-XVI wieku)

Uniwersytety powstawały w różny sposób:

1. W ośrodkach szkolnych, gdzie toczyły się dyskusje filozoficzne i teologiczne

2. W wyniku grupowania się młodzieży wokół wybitnych znawców prawa i medycyny.

3. Jako fundacje władców świeckich i duchownych.

Decyzja o założeniu uniwersytetu wymagała akceptacji papieża i władzy świeckiej. Pierwsze uniwersytety działały wg wzoru bolońskiego i paryskiego.

Uniwersytet typu bolońskiego

Najstarsze uniwersytety włoskie: Bolonia (XI wiek) i Salerno rozwinęły się dzięki studentom grupującym się wokół znawców prawa i medycyny. Zarządzali studenci zorganizowani w nacje. Profesorowie zobowiązani byli do posłuszeństwa i bez zgody studentów nie mogli opuścić wykładu. Płacili kary za niedotrzymanie umowy co do wykładu i innych zajęć

Rektora wybierały nacje: mógł nim zostać tylko student V roku, co najmniej 25-letni.

Typ boloński dominował tam, gdzie napływ młodzieży był początkiem uniwersytetu, choć także niektóre fundowane przez władców (Praga, Kraków) miały ustrój boloński.

Uniwersytet typu paryskiego

Typ paryski miał miejsce tan, gdzie dominacja teologii zapewniała silną kontrolę papieską, regulując formy działania uczelni i gdzie profesorowie byli bardziej niezależni materialnie, bo uposażeni beneficjami kościelnymi. Oni rządzili na uniwersytecie i wybierali rektora. Paryż był tu wzorem dla innych uczelni m.in. angielskich (Oxford, Cambridge). Był też system mieszany (trójstronny podział władzy: studenci – nauczyciele – władze miejskie).

Charakter uniwersytetu jako szkoły

W przeciwieństwie do szkól kościelnych, uniwersytet był ośrodkiem nauczania (w języku łacińskim) otwartym, o międzynarodowym zasięgu. Oprócz teologii obejmował badania i dydaktyką świeckie dziedziny (filozofia, prawo, medycyna). Był korporacją, czyli stowarzyszeniem, rządzącym się automatycznie (samo nadawało sobie statut, wybierało rektora, miało własną władzę sądowniczą i majątek).

Struktura pełnego uniwersytetu była 2-poziomowa i cztero (pięcio) – wydziałowa. Studenci wraz z profesorami tworzyli jedno ciało obejmujące uczących się i nauczających, stad nazwa uniwersytet ( łac. Universitas – powszechność, całość).

Nauka na uniwersytecie

Ogromna większość nauczycieli i studentów należała Do stanu duchownego. Studentów uważano za kleryków.

W średniowieczu istniały wydziały: filozofii (nauk wyzwolonych), prawa, medycyny i teologii. Na poziomie niższym (wydział filozofii) odbywało się kształcenie przygotowawcze, ogólne, w zakresie 7 nauk wyzwolonych i filozofii, na poziomie wyższym studia w zakresie prawa kościelnego i świeckiego, medycyny i teologii. Najbardziej uczęszczanym był wydział filozofii.

Organizacja studiów

Była na wszystkich studiach uniwersyteckich jednolita. Forma nauczania był wykład (objaśniane i streszczanie tekstu) i dysputacja (utrwalenie przez dyskusję nad danym zagadnieniem). Cykl wykładów i dysputacji był określony. Trzeba było w nim brać udział, żeby zostać dopuszczonym do egzaminu.

Ówczesne uniwersytety, w przeciwieństwie do dzisiejszych, uważały treść nauki za ustaloną i dozwalały tylko jej komentowanie i uściślanie.

Bieg studiów

Był ściśle określony. Student ok. 14 roku życia wpisywał się do albumu rektorskiego (metryki – stąd immatrykulacja), składając opłatę i przysięgę uniwersytecką. Następnie zaczynał studia na wydziale filozofii (nauk wyzwolonych).

Pierwszy egzamin po przebyciu połowy studiów na wydz. Filozoficznym dawał stopień bakałarza, drugi – po ukończeniu któregoś z pozostałych wydziałów – stopień doktora.

Stopień magistra lub doktora uprawniał do wykładania na wydziale, który się skończyło – tą drogą uzupełniało się grono profesorskie.

Studiowano długo. Na wydziale filozoficznym do 7 lat, w zależności od uniwersytetu. A zatem w wieku 19-20 tal magister filozofii mógł albo podjąć nauczanie na swoim wydziale (fakukultecie) albo zacząć studiować prawo, medycynę lub teologię ( co zajmowało dalsze około 8 lat).

Warunki studiowania

Początkowo profesorowie (mistrzowie) uczyli u siebie lub wynajmowali pomieszczenia do prowadzenia zajęć – często prymitywne, wymoszczone słomą, oświetlone pochodnią bul świecą, zimne z oknami bez szyb (które były drogie).

Większość studentów zajmowała się w trudnej sytuacji materialnej i mieszkaniowej. Z czasem zaczęły powstawać kolegia, często fundowane (np. w Paryżu przez Roberta Sorbona), gdzie studenci mogli znaleźć skromne warunki do studiowania.

Znaczenie uniwersytetów średniowiecznych

Uniwersytety powstały w wyniku rozwoju intelektualnego społeczeństwa średniowiecznego i same się do tego rozwoju przyczyniły. Sprzyjały jednolitości kultury umysłowej, łacińskiej europy. Podniosły poziom umysłowy duchowieństwa, prawników, lekarzy, z czasem także szerszych warstw społeczeństwa, a także poziom nauczania w szkołach kościelnych, gdyż nauczyciele tych szkół często byli absolwentami uniwersytetów.

Przy uniwersytetach zatrudniano kopistów, księgarzy, z czasem powstają drukarnie, biblioteki, stancje dla studentów, gospodarzy, sklepy itp.

Wszystko to sprzyjalo gospodarczemu rozwojowi miast.

W 1500 r. czynnych było już 79 uniwersytetów.

Uniwersytety są jedną z tych instytucji srednioweicznych, które w swojej zewnętrzen postaci dotrwały do naszych czasów bez większych zmian. Świadczy o tym terminologia uniwersytecka, np. licencjat, profesor, dziekan, rektor, kanclerz, magister, doktor honoris causa, fakultet, teza, dysertacja, juwenalia i oczywiście uniwersytet.

X.RENESANSOWY IDEAŁ WYCHOWAWCZY
RENESANS (ODRODZENIE):Obejmuje okres od XIV do XVI wieku – w różnych częściach Europy w różnym czasie. Początek miał miejsce we Włoszech już w XIII wieku. W okresie tym nastąpiło odrodzenie kultury i nauki starożytnej, wynalazek druku (Guttenberg), wielkie odkrycia geograficzne.
SYTUACJA POLITYCZNA I SPOŁECZNA WŁOCH W PIERWSZYM OKRESIE RENESANSU:Północne i środkowe Włochy to szereg drobnych państw o różnym ustroju. Rozwija się w nich życie gospodarcze w miastach, które oddziałuje także na wieś. Zanika poddaństwo, coraz więcej ludzi jest potrzebnych do pracy w miastach. Wzrasta zamożność miast oparta na rzemiośle i handlu. Politycznie dominują dwa, zwalczające się stronnictwa: papieskie i cesarskie. Południe Włoch to Królestwo Neapolu – kraj zacofany, rolniczy, feudalny o słabo rozwiniętym życiu miejskim.
POWSTANIE WE WŁOSZECH RUCHU UMYSŁOWEGO O CHARAKTERZE NARODOWYM: Nawiązanie do dawnych czasów, gdy Włochy stanowiły jednolity organizm państwowy jako starożytny Rzym.Nawrót do łaciny, do kultury rzymskiej, a następnie do związanej z nią kultury greckiej i języka greckiego.Odkrywanie na nowo dzieł kultury greckiej i rzymskiej, także zabytków kultury materialnej poprzez wykopaliska (powstanie archeologii). Starożytne dzieła pisane są kopiowane i kolekcjonowane. Ich autorzy stają się autorytetami w wielu kwestiach (np. odkryty na nowo Kwintylian w zakresie wychowania i kształcenia).
HUMANIZM:Następuje też przejmowanie systemu wartości starożytnych. Zaczyna się cenić dobra ziemskie, odrzuca się poglądy średniowieczne na wiele kwestii. Średniowieczne ideały pozaziemskie stają się coraz bardziej obojętne. Na ich miejsce wchodzą zainteresowania sprawami doczesnymi, ziemskimi: przyrodą, zamożnością, polityką, kulturą. Na czoło zagadnień wysuwa się człowiek i jego sprawy. Dlatego ten nowy prąd umysłowy nazwano humanizmem (od łac. humanus – ludzki). Ośrodkiem humanizmu stały się dwory książęce, królewskie, a także dwór papieski (gdzie działali tacy twórcy jak Michał Anioł lub Leonardo da Vinci).
SPOŁECZNY CHARAKTER HUMANIZMU:Humanizm był nurtem elitarnym (był zwrócony dla elity), nie głosił wiedzy dla wszystkich. Dominował głównie na dworach. Sprzyjał jednocześnie zrównaniu stanów – wyrażał bowiem przekonanie, że pochodzenie nie rozstrzyga o wartości człowieka, a jedynie osobista zasługa. Urodzenie ma tylko o tyle wartość, o ile idzie w parze z majątkiem i wykształceniem.
CHARAKTER WYCHOWANIA HUMANISTYCZNEGO:Wychowanie w duchu humanistycznym miało więc charakter elitarny. Pomimo to, wniosło znaczący postęp w porównaniu ze Średniowieczem. Wtedy wiedza była na usługach Kościoła, kształcono głównie duchowieństwo. Humanizm włączył świeckich do nauki, którą zarazem uwolnił od jej kościelnego charakteru i przygotował program wychowania i kształcenia do użytku społeczeństwa świeckiego.
WPŁYW HUMANIZMU NA MYŚL I PRAKTYKĘ PEDAGOGICZNĄ:Humanizm w pedagogice dokonał zasadniczego przełomu, którego efektem w dalekiej perspektywie jest obecna pedagogika i obecna szkoła. Jego istotą jest przeniesienie punktu odniesienia do myśli pedagogicznej i praktyki edukacyjnej z sacrum na humanum, z potrzeb religijnych (przede wszystkim duchowieństwa) na potrzeby ludzi świeckich.
ZMIANY W KIERUNKACH EDUKACJI WYWOŁANE ZMIANAMI SPOŁECZNYMI:Koniec epoki rycerstwa, która przekształciła się w szlachtę ziemiańską, poszukującą kariery w administracji państwowej i w polityce, do czego potrzebne jest odpowiednie przygotowanie. Zmiana jakościowa kultury dworskiej, wymagająca od dworzan znajomości literatury, wiedzy politycznej, prawnej, historycznej. Zamożne, bogacące się mieszczaństwo potrzebowało kształcenia nie tylko ze względów zawodowych i ekonomicznych, ale także do zdobywania wpływów politycznych i prestiżu społecznego.
NOWE ROZWIĄZANIA W ZAKRESIE TEORII I PRAKTYKI PEDAGOGICZNEJ:

• Oparte na krytyce średniowiecznej szkoły i edukacji

• Oparte na znajomości oryginalnych pism starożytnych dotyczących wychowania (np. Kwintyliana)

• Rozwój renesansowej pedagogiki i edukacji w Europie zapoczątkowały przede wszystkim włoskie dwory książęce i powstające tam ogniska edukacji szkolnej. Największy rozgłos miały szkoły prowadzone przez Guarina z Werony i Vittorina da Feltre.

Vittorino da Feltre (1378-1446)Najwybitniejszy pedagog Renesansu we Włoszech. Uczeń Guarina z Werony. Profesor retoryki na Uniwersytecie w Padwie
DZIAŁALNOŚĆ WYCHOWAWCZA VITTIORINA DA FELTRE:W 1423 roku Vittorino przyjął zaproszenie księcia Mantui do objęcia kierownictwa nadwornej szkoły, przeznaczonej głównie dla dzieci księcia, ale z czasem obejmującej kilkadziesięcioro dzieli z zaprzyjaźnionych rodzin, a także ubogą młodzież z różnych części Włoch, która otrzymywała stypendia od księcia.
Vittorino urządził tereny do zabaw, sportów, jazdy konnej, hartował zdrowie wychowanków, stosował ćwiczenia gimnastyczne na wzór starożytnych Greków. Otaczał uczniów ojcowską opieką i życzliwością, brał udział w ich życiu, radościach i troskach. Kary stosował wyjątkowo, oddziaływał przede wszystkim na honor i ambicję.
DZIAŁALNOŚĆ EDUKACYJNA VITTIORINA DA FELTRE:Vittorino nadał swej szkole nazwę Casa Giocosa (Dom Radości), chcąc podkreślić różnicę, jaka dzieliła jego szkołę od szkół średniowiecznych, zwłaszcza to, że kształcenie może być dla uczniów przyjemne. W trakcie nauki wprowadzono elementy zabawy, aby zachęcić tą drogą do nauki – zwłaszcza młodszych uczniów.
Po opanowaniu podstaw języka łacińskiego uczniowie czytali Wergiliusza i Cycerona oraz uczyli się początków języka greckiego. Uczyli się sztuki wypowiedzi (retoryki), a następnie sami przygotowywali oracje wiązane z życiem politycznym. Uczyli się także matematyki, która miała im pomóc ściślej rozumować. Po opanowaniu trivium i quadrivium przechodzono jeszcze kurs filozofii starożytnej.
NOWOŚCI WPROWADZONE DO PRAJTYKI WYCHOWAWCZEJ RENESANSU:

• Wychowanie fizyczne

Ćwiczenia gimnastyczne, zabawy, przebywanie na świeżym powietrzu, hartowanie – było to przeciwieństwo średniowiecznego braku higieny i umartwianiu wlanego ciała.

• Wychowanie moralne

Oddziaływanie na ambicję przez współzawodnictwo, nagrody i pochwały. Uznano, że tymi metodami można uzyskać lepsze efekty wychowawcze aniżeli surowymi karami – tak często stosowanymi w średniowieczu.
NOWOŚCI WPROWADZONE DO PRAKTYKI EDUKACYJNEJ RENESANSU:Program kształcenia uległ największej zmianie. Odchodzi się od kształcenia, którego jądro stanowiła teologia i filozofia, lekceważącego formę kształcenia, a więc piękno języka. Humanizm położył nacisk właśnie na formę, na kształcenie językowe. Treść schodzi na drugi plan. Do sfery ludzi wykształconych należą tylko ci, którzy umieją się dobrze, pięknie wypowiadać.
Prędko przystępowano do lektury autorów starożytnych, skąd czerpano wzory językowe i pojęcia. Po gramatyce łacińskiej studiowano retorykę, opartą (jak w starożytności) na lekturze arcydzieł i ćwiczeń retorycznych.
WYKSZTAŁCENIE KOBIET Z WYŻSZYCH SFER W OKRESIE RENESANSU:Było podobne do męskiego. Kształcono je w zakresie literatury, a nawet filozofii. Kobiety doskonale opanowywały łacinę, a nawet tworzyły w klasycznej łacinie canzony, sonety, improwizacje, wzbogacając tym samym literaturę włoską Biorą także udział w spotkaniach towarzyskich, na których porusza się zagadnienia związane z kulturą antyczną.
POWSTANIE NOWOŻYTNEJ LITERATURY PEDAGOGICZNEJ:Zapoczątkowana traktatem Piotra Pawła Vergerio, O szlachetnych obyczajach i studiach wyzwolonych (1402r). Drugi traktat to dzieło Eneasza Sylwiusza Piccolominiego, późniejszego papieża Piusa II, O wychowaniu dzieci. Oba traktaty stały się wzorem wychowania arystokraty lub zamożnego mieszczanina – zdrowego, harmonijnie rozwiniętego, światłego, kulturalnego, wykształconego w zakresie rozszerzonych 7 nauk (sztuk) wyzwolonych, dobrego obywatela. Był to świecki ideał wychowawczy Renesansu.
WPŁYW WŁOSKIEJ, HUMANISTYCZNEJ MYŚLI PEDAGOGICZNEJ NA EUROPĘ:Odrodzenie i humanizm narodziły się na ziemi włoskiej i tam doszły już w XV w. do swego rozkwitu. Dla Italii były to prądy naturalne, o charakterze narodowym (nawiązywały do znajdujących się we Włoszech zabytków z okresu starożytności. Każde zetknięcie się innych narodów z Włochami (np. poprzez wyjazdy duchownych do Rzymu, młodzieży na studia we włoskich uniwersytetach, coraz liczniejszych drukowanych książek) przyczyniało się do rozkrzewiania idei odrodzeniowych i humanistycznych w Europie. Tak było także z humanistycznymi ideami pedagogicznymi.

XI. NAJWIBITNIEJSI PRZEDSTAWICIELE PEDAGOGIKI HUMANISTYCZNEJ

Niderlandy w okresie Renesansu.

Włoska myśl humanistyczna znalazła oddźwięk w Niderlandach – najbardziej rozwijającym się gospodarczo regionie ówczesnej Europy. W tym czasie następował tam szybki rozwój miast, oparty na handlu morskim i rzemiośle.

Mieszczaństwo niderlandzkie staje się w XVI wieku najbogatszym w północnej i zachodniej Europie zdobywa autonomię, tworzy własną kulturę literacką, sztukę oraz własne szkolnictwo.

Szkoły Braci Wspólnego Życia

Dużą rolę w rozwoju szkół elementarnych i średnich w Niderlandach odegrali Bracia Wspólnego życia – zgromadzenie religijne Księzy i świeckich. Bracia wprowadzili takie formy pomocy dla ubogiej młodzieży jak: bursy i domy studenckie, troszczyli się o zaopatrzenie jej w żywność i ubranie, a także podręczniki. W tym celu założyli kilkadziesiąt drukarni.

Już w XV wieku szkoły otworzyły się na kulturę humanistyczną, a do lektur szkolnych weszły dzieła Cycerona i Wergiliusza oraz autorów greckich.

Jednym z najważniejszych osiągnięć Braci było usprawnienie pracy szkoły. Wprowadzili podział uczniów na klasy, opracowali zasady ich przechodzenia z klasy do klasy. Szkoła miała przygotować uczniów do nauki na uniwersytecie. Uczono w niej przede wszystkim łaciny klasycznej. Podstawą nauki religii był Nowy Testament.

Ze szkół Braci Wspólnego Życia wyszło bardzo wielu uczonych i reformatorów religii, szkolnictwa i wychowania, m.in. Erazm z Rotterdamu.

Erazm z Rotterdamu (1466-1536)

• Augustianin

• Humanista, teolog, filolog (klasyczny)

• Kosmopolita – nie poczuwał się do żadnej narodowości

• Autor „Pochwały głupoty” – satyry na ówczesne elity społeczne

Poglądy pedagogiczne Erazma

Erazm nie był pedagogiem, ale każde jego dzieło zawierało wskazówki pedagogiczne i dydaktyczne.

Za cel kształcenia uważał (za Kwintylianem) umiejętność wygłaszania mów w języku łacińskim i greckim, których to języków należało nauczyć się w szkole. Zalecał równoczesne ich nauczanie i szybie przechodzenie do lektury najwybitniejszych autorów klasycznych. Aby ułatwić zrozumienie czytanych utworów zalecał naukę: geografii, historii, rolnictwa itp..

Zwolennik kształcenia dziewcząt ( z bogatych rodzin), dla których doradzał szkołę średnią, opartą (podobnie jak dla chłopców) na programie klasycznym.

Erazm zasłużył się także poruszając sprawę kształcenia młodzieży w formach grzeczności niezbędnej w życiu towarzyskim. W traktacie „Zasady dobrego wychowania” omawiał zagadnienia wyglądu zewnętrznego, kulturalnego zachowania się przy stole, relacji z innymi itp.

Uważał, ze przede wszystkim należy wpoić w dzieci zasady prawdziwej pobożności, następnie obudzić chęć do nauk wyzwolonych i ich kształcić, potem przygotować do obowiązków, które czekają w życiu, a wreszcie wdrożyć w zasady dobrego wychowania.

Działalność Erazma cieszyła się dużym rozgłosem w całej Europie, także w Polsce.

Jan Ludwik Vives (1492-1540)

• Przyjaciel Erazma z Rotterdamu

• Uważany za twórcę pedagogiki nowożytnej, którą opierał na etyce i psychologii\

• Działał w Niderlandach zajmując się pracą nauczycielską i publikując swe dzieła na tematy pedagogiczne

Poglądy psychologiczne Jana Ludwika Vivesa dotyczące edukacji szkolnej

W rozważaniach o edukacji szkolnej Vives rozszerzył horyzonty humanistycznej myśli o edukacji, wprowadzając elementy psychologii empirycznej. Jego dzieło „o duszy i życiu (1538)” było pierwszym traktatem psychologii empirycznej w Europie.

Uczenie się łączył ściśle ze zdolnością uczenia do zapamiętywania. Na pamięć, wg Vivesa składają się dwa czynniki: łatwość zapamiętywania i wierność odtwarzania. Oba te czynniki można rozwijać za pomocą ćwiczeń – np. codziennego uczenia się czegoś na pamięć, łączenia czytania, słuchania i pisania – przy robieniu notatek z książki lub wykładu.

Z założeń psychologicznych wypływa również rada Vivesa dotycząca posługiwania się językiem uczenia w uczeniu języków klasycznych.

Wg Vivesa, nauczyciel powinien mieć choćby podstawową wiedzę psychologiczną i wiedzieć, że istniejąca różnorodność umysłów wymaga też różnorodnego podejścia. Radził przestrzegać higieny pracy umysłowej (przerwy w nauce, zabawy, gry na Świerzym powietrzu). Postulował dostosowanie nauczania do indywidualnych potrzeb i możliwości uczniów, co w konsekwencji doprowadziło do zrozumienia konieczności opracowania specjalnych programów dla dzieci zaniedbanych i opóźnionych w rozwoju.

Poglądy Jana Ludwika Vivesa dotyczące programu nauki szkolnej.

Vives uznawał wprawdzie program ówczesnych szkół humanistycznych, ale proponował w wielu punktach jego reformę. Naczelne miejsce zajmowała łacina, ale nie jako cel studiów a jedynie jako środek prowadzący do wiedzy, która zawarta jest w dziełach klasycznych. Oprócz łaciny i greki postulował także naukę języków nowożytnych.

Drugim obok języków nowożytnych, nowym elementem myśli pedagogicznej Vivesa był postulat wprowadzenia przedmiotów matematyczno – przyrodniczych. Oryginalnym pomysłem w programie Vivesa było wprowadzenie do niego nauki o świecie i życiu przyrody. Nauczanie tego przedmiotu miało się opierać głównie na obserwowaniu zjawisk, a nie na czytaniu książek.

W czasie realizowania programu nauk przyrodniczych uczniowie mieli przechodzić od astronomii i geografii do nauki o zwierzętach, roślinach, a kończąc na nauce rolnictwa.

Dużo miejsca przeznaczał na naukę historii. Radził ograniczać wiadomości o wojnach, a zwracać uwagę na osiągnięcia pokojowe bowiem takie wiadomości są bardziej pożyteczne.

Był zwolennikiem ograniczenia nauki retoryki. Uczyć jej miała szkoła tylko w najwyższych klasach i tych uczniów, którzy wykazywali się w tym kierunku zdolnościami i odznaczali się zdrowymi zasadami moralnymi.

Poglądy Vivesa na temat organizacji szkół i nauczania Biorąc pod uwagę olbrzymi wpływ miast na rozwój społeczny Niderlandów Vives odnosił swe rozwiązania tylko do mieszczaństwa i szkół miejskich. Miały być one nadzorowane przez państw, zakładane w każdym mieście – tak aby ułatwiać oddziaływanie rodziców na wychowanie dzieci i chronić je od ujemnego wpływu obcego otoczenia. Szkoła winna się znajdować w okolicy zdrowej, cichej ale uczęszczanej przez ludzi – aby uczniowie nie tracili kontaktu ze społeczeństwem i życiem codziennym. Był zwolennikiem wysyłania uczniów do warsztatów, sklepów aby tam zapoznali się z praca rzemieślników i kupców.

Bardzo ważny zdaniem Vivesa był dobór nauczycieli i wychowawców, którzy mieli studiować wzorzec postępowania dla uczniów. Vives uważał, że od poziomu estetycznego i zdolności pedagogicznych nauczycieli zależą wyniki nauczania i wychowania. Opłacany przez państwo nauczyciel powinien znajdować się odpowiednio wysoko w hierarchii społecznej.

W szkole powinna panować odpowiednia atmosfera – Zależną od stosunków panujących miedzy uczniami a nauczycielami. Nauczyciel powinien zwracać uwagę na to, żeby posłuszeństwo uczniów, ich zapał do nauki wypływał z życzliwości do niego aniżeli ze strachu przed karą.

Strach czyni człowieka niewolnikiem – uważał Vives. Dlatego domagał się ograniczenia kar cielesnych. Bicie uczniów dopuszczał tylko w ostateczności.

Vives zalecał obserwacje uczniów oraz przeprowadzanie co pewien czas ich oceny i selekcji. Miały się one odbywać w ramach periodycznych konferencji (pierwowzór dzisiejszych rad pedagogicznych). Tylko najlepsi powinni się dalej kształcić – zdaniem Vivesa.

Znaczenie Jana Ludwika Vivesa

Mimo, że poglądy Vivesa (zwłaszcza psychologiczne) cechowała duża oryginalność, postępowość i trzeźwy praktycyzm nie znalazły one szerokiego oddźwięku w okresie Renesansu jedynie najwybitniejsi humaniści uznawali jego dzieła za dorównujące dziełu Kwintyliana. Niektórzy zaliczali Vivesa do najwybitniejszych umysłów tamtego okresu.

Do myśli Vivesa nawiążą dopiero w XVII wieku Franciszek Bacon, Jan Amos Komeński, a w Polsce Andrzej Frycz Modrzewski.

XII. MYSL PEDAGOGICZNA I WYCHOWANIE W SZKOLE W OKRESIE REFORMACJI.

Reformacja – to ruch religijno-społeczny w Europie w XVI w., który przez wprowadzenie istotnych zmian w doktrynie i ustroju Kościoła, doprowadził do wyodrębnienia się niezależnych od papieża kościołów protestanckich. Głównym celem reformatorów była odnowa życia religijnego w Kościele i w całym społeczeństwie.

Reformacja należy do najważniejszych wydarzeń w XVI wieku, wpływając istotnie na dzieje społeczeństw europejskich w kolejnych stuleciach.

Początki reformacji

Reformację zapoczątkowało wystąpienie Marcina Lutra, ale wstępnie przygotowali ją w poważnym stopniu humaniści – nie tylko, ci którzy krytykowali Kościół w sposób przychylny (np. Erazm z Rotterdamu), ale także, ci którzy krytykowali go w sposób ostry (np. humaniści niemieccy).

Kościół na początku XVI wieku krytykowano za szerzące się zepsucie i demoralizację; ponadto sprzeciw budził fakt podwyższenia przez papiestwo tzw. świętopietrza, czyli opłat pobieranych we wszystkich krajach katolickich. Krytykowano akcję sprzedawania odpustów, polegającą na odpuszczeniu grzechów proporcjonalnie do wniesionych kwot pieniężnych.

Marcin Luter (1483-1546)

• Uczeń szkół Braci Wspólnego życia

• Przeor klasztoru augustianów w Wittenberdze

• Profesor teologii na Uniwersytecie w Wittenberdze

Wystąpienie i poglądy Lutra

W 1517 roku Luter ogłosił w Wittenberdze 95 tez przeciwko odpustom; następnie wystąpił przeciwko władzy papieża nad Kościołem i niektórym zasadom wiary katolickiej.

Luter nie był wielbicielem kultury starożytnej. Za jedyne źródło wiedzy uważał Pismo Święte, a także listy św. Pawła. Wg Lutra najważniejsza dla człowieka jest wiara w Boga i jego słowa zawarte w Piśmie Świętym. Tylko tą drogą można uzyskać zbawienie.

Zwolennik prymatu władzy świeckiej nad władzą kościelna. Uważał, że władcy świeccy maja nie tylko prawo, ale i obowiązek interwencji w sprawach kościelnych.

Poglądy religijno-społeczne Lutra

Krytykował politykę papieską, demoralizację i przekupstwo duchowieństwa, żądał reformy klasztorów, postulował zniesienie celibatu i większe zainteresowanie księży sprawami parafian.

Był przeciwnikiem sakramentów, uważając, że sprzyjają one władzy duchowieństwa nad ludźmi świeckimi. Był za zachowaniem jedynie chrztu, pokuty, komunii. Zwolennik wychowania religijnego i rodzinnego

Postępy Reformacji w Niemczech i w Europie

• Potępienie poglądów Lutra przez papieża

• Poparcie Lutra przez świeckich książąt niemieckich, niezadowolonych z politycznego wpływu i bogactw Kościoła

• Przełożenie przez Lutra Nowego Testamentu na język niemiecki

• Wojny religijne w Niemczech, zakończone pokojem religijnym w Augsburgu (1555) uznającym podział wyznaniowy Niemiec wg zasady „czyja władza tego religia”

• Z Niemiec Reformacja docierała do innych krajów europejskich (Skandynawia, Francja, Czechy, Polska, Węgry, Szwajcaria). W Anglii powstaje osobny nurt – anglikanizm.

Luter a oświata szkolna

Celem Lutra było zniszczenie, powiązanej z Kościołem, łacińskiej szkoły niemieckiej. Propagował natomiast nauczanie w języku niemieckim na poziomie elementarnym. Uważał, że szkoła powinna być dostępna każdemu, niezależnie od pochodzenia, a język niemiecki powinien być nauczany na tych samych prawach, co łaciński. Każdy powinien bowiem czytać Pismo Święte, przetłumaczone przez Lutra na język niemiecki. Było to zgodne z protestantyzmem, który usuwając pośrednictwo Kościoła, wymagał aby każdy człowiek ponosił odpowiedzialność za swoje zbawienie. Uznając za jedyne źródło wiary Pismo Święte brano na siebie obowiązek jego udostępnienia każdemu.

Zmiana stanowiska Lutra po wojnach chłopskich.

Dopiero po okrucieństwie wojen chłopskich, odnosząc się dość wrogo do niższych warstw społecznych, Luter począł zwalczyć język niemiecki w szkołach i szkoły tego języka oraz opowiadać się za rozbudową szkół łacińskich, kształcących na poziomie wyższym. Uznał wtedy, że Pismo Święte należy dawać do czytania tylko uczniom najwyższych klas szkoły łacińskiej, a ludowi wystarczy pamięciowe opanowanie małego katechizmu, który sam przygotował.

Szkolnictwo ludowe po śmierci Lutra

Ludowe szkolnictwo, oparte na języku niemieckim (nauka czytania, pisania, rachunków, katechizmu i śpiewu kościelnego) rozwinęło się w Niemczech dopiero po śmierci Lutra. Impuls w tym kierunku dało księstwo Wittenbergii, które w 1559 roku wydało zarządzenie o obowiązku zakładania i prowadzenia przy każdej parafii szkółek dla dzieci chłopów i uboższych mieszczan. Miano ich tam uczyć czytania, pisania, rachunków i śpiewu kościelnego. Nauka katechizmu była obowiązkowa i rodzice, którzy zaniedbywali posyłanie na nią swych dzieci byli karani. W ten sposób Reformacja przyczyniła się do powstania związków szkoły ludowej.

Filip Melanchton (1497-1560)

• Humanista, uczony

• Współpracownik Lutra

• Autor pierwszego protestanckiego wyznania wiary

• Zwolennik kultury klasycznej ( w przeciwieństwie do Lutra)

Reforma szkolna Filipa Melanchtona

Zajmował się szkolnictwem średnim. Autor podręczników gramatyki łacińskiej, greckiej, dialektyki (logiki) i retoryki.

Przeprowadził (1428 r.) reformę szkolnictwa średniego w Saksonii, która stała się wzorem dla szkół średnich w innych częściach Niemiec. Uważał, że (trzyklasowa) szkoła powinna uczyć słów i rzeczy oraz sztuki pięknego i dokładnego wyrażania myśli. Kładł nacisk na łacinę (a także na grekę i hebrajski). Uczeń zdobyte przez lekturę starożytnych klasyków wiadomości powinien umieć zreferować ustnie i pisemnie, a wzorem wypowiedzi powinien być dlań Cyceron. Wzorowana na Cyceronie umiejętność wypowiedzi w języku łacińskim miała stanowić ostateczny cel nauczania – według Melanchtona.

Znaczenie Melanchtona

Po przeprowadzeniu reformy szkół średnich w Saksonii Melanchton został głównym autorytetem oświatowym Niemiec luterańskich. Nazywano go nauczycielem Niemiec (Preaceptor Germaniae).

Według jego wskazań reformowano nie tylko szkoły średnie, ale również uniwersytety niemieckie. Na uniwersytetach tych uczono, obok teologii luterańskiej i łaciny klasycznej, także języków greckiego i hebrajskiego.

Do reformatorskiej działalności Melanchtona w zakresie szkolnictwa średniego nawiązał Jan Sturm.

Jan Sturm (1507-1589)

• Uczeń Szkół Braci Wspólnego Życia

• Znawca kultury starożytnej i łaciny klasycznej

• Luteranin, od 1536 roku rektor gimnazjum w Strasburgu, którym kierował ponad 40 lat.

Gimnazjum Jana Sturma

Sturm zorganizował gimnazjum w Strasburgu, wg własnej koncepcji, stanowiącej syntezę pomysłów Braci Wspólnego Życia i Melanchtona. Rozwinął trójklasowy podział Melanchtona na dziesięcioklasowy. Nauka w każdej klasie trwała 1 rok, promocje z klasy do klasy odbywały się na podstawie egzaminów.

Sturm był zwolennikiem Szymskiego wychowania retorycznego i oparł swój program wychowania na programie Kwintyliana. Pragnąc ten filologiczny program kształcenia pogodzić z wymaganiami religii. Sturm chciał, aby głównym celem jego gimnazjum było nauczanie chłopców „mądrej i wymownej pobożności”. W praktyce szkoła uczyła przede wszystkim retoryki.

W pierwszych dwóch klasach uczono czytania i pisania w języku łacińskim, klasy od trzeciej do szóstej zajmowały się opanowywaniem form i przepisów gramatycznych w połączeniu z lekturą utworów klasycznych. Ostatnie cztery klasy były przeznaczone na naukę w gimnazjum w szóstym roku życia.

Dla wprawy w języku łacińskim organizowano popisy – czyli publiczne egzaminy oraz wystawiano sztuki teatralne (powstanie teatru szkolnego).

Gimnazjum w Strasburgu cieszyło się popularnością i stało się wzorem dla innych. Uczniowie napływali z całej Europy – niezależnie od wyznania, m.in. Polacy (np. Jan Zamoyski, późniejszy kanclerz i hetman wielki koronny).

Charakter i znaczenie pedagogiki Jana Sturma

Pedagogika Sturma była bardzo popularna, ale nie posuwała dalej myśli pedagogicznej. Wprawdzie umożliwiała biegłe posługiwanie się łaciną, ale pozbawiła jednocześnie kulturę starożytnych wielu humanistycznych wartości bowiem sprowadzała ją do suchych reguł gramatycznych i formalnej zgodności przemówień uczniowskich ze stylem Cycerona.

Wychowankowi Sturma brakowało ponadto znajomości otaczającego świata i przygotowania do życia. Było to wykształcenie językowo-retoryczne, a więc przede wszystkim formalne.

Imitacja starożytności klasycznej

Ale właśnie ten program kształcenia, nazywamy imitacją starożytności klasycznej, zwyciężył w połowie XVI wieku i zapanował w szkole europejskiej. Jego zwycięstwo dla Europy miało zarówno negatywnie, jak i pozytywnie ówczesnych ludzi co do treści, samodzielności i obserwacji otaczającego świata, ale z drugiej strony umożliwiał wykształcenie językowe, większą otwartość na kwestie związane z formą wypowiedzi, smak, literacki i wrażliwość na piękno słowa. Wpłynie on zasadniczo także na rozwój języków narodowych i europejskiej twórczości literackiej.

XIII. MYŚL PEDAGOGICZNA I WYCHOWANIE SZKOLNE W OKRESIE KONTRREFORMACJI.

Kontrreformacja

Reakcją na reformację ze strony Kościoła był sobór trydencki (1545 – 1563), zwołany przez Papieża Pawła III.

Odrzucił on główne idee reformacji i wytyczył program kontrreformacji i wytyczył program kontrreformacji (reformy Kościoła) przez wydanie szeregu dekretów w sprawach wiary i moralności (m.in. o sakramentach, odpustach, czci świętych) oraz dyscypliny kościelnej (utrzymanie celibatu duchownych, określenie obowiązków biskupów, reform w zakonach, wprowadzenie indeksy książek zakazanych).

Konsekwencją postanowień soborowych było opracowanie katechizmu, nowego brewiarza i mszału oraz reforma kalendarza liturgicznego.

Kwestia wychowania młodzieży w czasie obrad soboru trydenckiego

Na soborze szczególna uwagę zwrócono na konieczność takiego wychowania młodzieży, które mogłoby zatrzymać szerzenie się reformacji i sprzyjałby odzyskaniu utraconego terenu.

Realizację tego zamierzenia miał umożliwić założony w 1534 roku w Paryżu przez Ignacego Loyolę zakon jezuitów, zatwierdzony w 1540 roku przez Papieża Pawła III.

Zdaniem Loyoli, oprócz kazania i spowiedzi to właśnie wychowanie młodzieży było jednym z 3 najważniejszych czynników umocnienia Kościoła.

Święty Ignacy Loyola (1491 – 1556)

• Pochodzący z bogatej rodziny

• W młodości żołnierz

• Twórca Towarzystwa Jezusowego (jezuitów)

• Autor Konstytucji Towarzystwa Jezusowego

• Typowy Hiszpan

Charakter zakony jezuitów Głównym celem zakonu była walka o wzmocnienie Kościoła i autorytetu papieża,. Do tego celu dostosowano organizację Zakonu., początkowo pomyślanego jako zakon rycerski. Na jego czele stał generał, który bezpośrednio podlegał papieżowi, a nad wszystkimi członkami Zakonu sprawował władze absolutną.

Loyola położył nacisk na karność i wykształcenie członków Zakonu. W Konstytucjach zawarł przemyślany, nowoczesny sposób kształcenia i formowania młodzieży zakonnej w kolegiach urządzonych na wzór gimnazjum humanistycznego

Cel wychowania jezuickiego

Absolutne podporządkowanie interesom Kościoła i woli wszystkich zwierzchników było zasadą wychowania jezuickiego.

Od 1550 roku Zakon rozpoczął kształcenie młodzieży świeckiej w kolegiach na poziomie średnim i w uniwersytetach n wydziałach filozofii i teologii. Obejmowało ono jedynie młodzież męską w wieku szkoły średniej i wyższej. Zakon nie zajmował się w zasadzie kształceniem ludu w pisaniu i czytaniu. Jezuici zajęli się bowiem szkołą z pobudek religijnych. Drogą wychowania zamierzali przyciągnąć do Kościoła przede wszystkim warstwy wyższe, a poprzez nie wpływać także na warstwy niższe.

Kolegia jezuickie

Kolegia w krajach katolickich spełniały podobną funkcję jak gimnazja protestanckie w krajach, które przyjęły luteranizm lub kalwinizm.

Były to szkoły typu humanistycznego z łaciną jako głównym przedmiotem nauczania.

Prace pedagogiczną rozpoczęli jezuici od założenia w Rzymie w 1550 roku wzorowego Collegium Romanum.

Cechy wychowania jezuickiego

Jezuici nie pobierali opłat za samą naukę, uczyli starannie, realizując dokładnie program nauczania. Dbali o zdrowie i rozwój fizyczny wychowanków. Nie dopuszczali do przemęczenia chłopców nauką, starali się ułatwić zdobywanie wiedzy. Unikano kar cielesnych, co chroniło autorytet nauczyciela – zakonnika (w ostateczności karała osoba Świeck -a tzw. korektor). Oddziaływano na honor i ambicję wychowanków, co sprzyjało wzorowej dyscyplinie panującej w szkołach jezuickich.

Ideałem wychowawczym szkoły jezuickiej był wymowny i pobożny katolik – obrońca wiary (analogia z „wymownym i pobożnym protestantem”).

Ratio Studiorum - kształcenie

Szybki wzrost liczby szkół jezuickich w różnych krajach wymagał ujednolicenia zasad organizacyjnych szkół i programów nauczania. W związku z tym powołano komisję wybitnych pedagogów zakonnych, powierzają jej opracowanie projektu jednolitych ustaw wychowawczych.

Komisja ta, uwzględniając największe osiągnięcia pedagogiki nie tylko katolickiej, lecz również protestanckiej, opracowała taki projekt, który został przyjęty w 1599 roku jako Ratio atgue institutio studiorum (plan nauczania) obowiązujący we wszystkich szkołach jezuickich aż do kasaty Zakonu w 1773 roku.

Zasady zawarte w Ratio studiorum podstawową pedagogiki jezuickiej Ratio studiorum nie zawierało rozważań teoretycznych, metodycznych i wychowawczych. Podawało praktycznie wskazówki jak należy organizować wychowanie oraz obowiązki nauczycieli i uczniów.

Przepisy te przypominały zasady stosowane przez Sturma. Wprowadzały np. podział na klasy niższe, przygotowawcze i wyższe. Retoryka stała na szczycie wykształcenia średniego. Przewidywano, tak jak w gimnazjum w Strasburgu, nagrody dla pilnych i zdolnych, ustanawiając uroczyste promocje do klas następnych. Więcej nacisku położono na wychowanie religijne

Szkoła jezuicka i jej program

Najbardziej typową i najczęściej spotykaną szkołą jezuicką było 5-klasowe gimnazjum z 6-7-letnim kursem. 3 pierwsze klasy były przeznaczone niemal wyłącznie na opanowanie pamięciowe gramatyki łacińskiej. Po ich ukończeniu uczeń przechodził do klasy 4, w której rozpoczynał lekturę poetów, głównie łacińskich. Klasa ta stanowiła przygotowanie do klasy 5 – 2-letniej., poświęconej całkowicie nauce retoryki, która (podobnie jak w gimnazjum Sturma) uchodziła za królową nauk.

Chociaż program nauczania opierał się na 2 językach klasycznych łacinie i grece, to jednak łacina zajmowała miejsce 1. Była językiem wykładowym i obok retoryki głównym celem wychowania.

Gramatyczno-retoryczne wykształcenie zajmowało tak dużo czasu i wysiłku, że na inne przedmioty znajdowano niewiele miejsca. Matematyki nauczano tylko w 3 najniższych klasach, podobnie było z nauczaniem nauk przyrodniczych i historii. Języka ojczystego nie uczono wcale w kolegiach jezuickich i nie wolno było go używać w szkole. Braki te krytykowano i z czasem sytuacja w tej mierze uległa poprawie.

We wszystkich klasach gimnazjum uczono katechizmu, a w wyższych klasach również dogmatyki katolickiej. Wychowaniu religijnemu i moralnemu służył również teatr szkolny oraz liczne kongregacje sodalicji mariańskiej, obejmujące całą młodzież kolegiów (z wyjątkiem innowierców).

Metody nauczania w kolegium jezuickim

Jezuici przestrzegali zasady, że „powtarzanie jest matką nauczania”. Rozwijali pamięć uczniów, dbając jednak aby rozumieli przekazywany materiał, umieli go interpretować i prowadzić dyskusję. Przygotowano własne podręczniki, rozbudowano zajęcia pozalekcyjne, kółka samokształceniowe, teatr szkolny. Wprowadzono także współzawodnictwo, dzieląc np. każdą klasę na 2 współzawodniczące ze sobą grupy – każdy uczeń z jednej grupy miał współzawodnika w drugiej, który go poprawiał, uzupełniał i podważał jego wiedzę.

Najlepszym uczniom przyznawano nagrody i wyróżnienia.

Stosunek szkoły jezuickiej do kultury humanistycznej

Jezuici rali pod uwagę w swej działalności powszechny entuzjazm warstw wyższych dla kultury klasycznej, którą w związku z tym należało uwzględnić w programie szkolnym. Jednak dla uniknięcia wszelkich niebezpieczeństw jakie mogła ta pogańska przecież kultura przynieść podkreślano, że celem nauczania literatury starożytnej jest pogłębienie uczuć religijnych i dokładniejsze poznanie Boga. Do użytku szkolnego podawano głownie okrojone fragmenty literatury klasycznej, które najczęściej nie zawierały istotniejszych treści, natomiast stanowiły dobre przykłady do ćwiczeń językowych. Z kultury starożytnej chciano przyswoić przede wszystkim jej językową, gramatyczną i retoryczną formę.

Znaczenie szkolnictwa jezuickiego

Szkolnictwo jezuickie stało na wysokim poziomie, zwłaszcza w XVI wieku i w I poł. XVII wieku, szkoła jezuicka stała się wzorem dla całego niemal szkolnictwa katolickiego. Korzystała z poparcia władz państwowych i kościelnych.

W 1616 roku jezuici mieli już 572 kolegia w całej Europie. Większość z nich kształciła nie więcej niż 300 uczniów. Były jednak i takie, które miały 600-800, a nawet około 2000.

Aż do 1773 roku jezuici pozostaną główną organizacją szkolną i wychowawczą katolicką, górując nad innymi swym ogromem, doświadczeniem i wpływami.

Pijarzy

Po soborze trydenckim odradzający się katolicyzm w zakresie edukacji i wychowania wykształcił jeszcze inne formy działania, aniżeli te realizowane przez jezuitów. Dotyczyły one zwłaszcza wychowania warstw ludowych , którymi jezuici się nie zajmowali. Największą rolę w tym zakresie odegrało założone przez Józefa Kalasantego Zgromadzenie Szkół Pobożnych (pijarów).

Św. Józef Kalasanty (1556 – 1648)

• Syn hiszpańskiego rzemieślnika

• W 1597 roku założył w Rzymie bezpłatną szkołę elementarną

• Gdy szkół tego typu powstało więcej powołał zakon pijarów w celu zapewnienia im nauczycieli.

Szkoły pijarskie

• Bezpłatne szkoły elementarne, które unikały wszelkiej dyskryminacji stanowej czy religijnej uczniów.

• Uczono tam języka ojczystego, trochę łaciny trochę rachunków, religii, które miały dopomóc ubogim dzieciom w zdobyciu utrzymania.

• Później pijarzy zajęli się szkolnictwem średnim, ale nie odnosili tu takich sukcesów jak jezuici

• W 1630n roku w Rzymie otworzyli bardzo znane Collegium Nazarenum

Edukacja i wychowanie katolickie istotnym czynnikiem powstrzymania reformacji

• Szkoła jezuicka, pijarska, katechizacja parafialna, seminaria duchowne – to główne osiągnięcia organizacyjne ówczesnej pedagogiki katolickiej

• To m.in. dzięki tym wysiłkom w zakresie edukacji i wychowania udało się kościołowi zahamować postępy reformacji i częściowo odzyskać utracone pozycje.

XIV WYCHOWANIE I EDUKACJA SZKOLNA W POLSCE W OKRESIE ODRODZENIA.

Oświata w Polsce przed okresem Odrodzenia Przyjęcie chrztu świętego przez Mieszka I w 966 roku wprowadziło państwo Piastów w europejski, łaciński system oświaty i jej upowszechnienia. Początkowo zajmują się oświatą obcokrajowcy – biskupi, księża, zakonnicy. Dopiero w połowie XI wieku zaczęto kształcić Księzy pośród polskiej ludności.
W XII w powstają pierwsze szkoły katedralne. Coraz więcej osób, udaje się na uniwersytety zagranicą, a następnie ze stopniem magistra uczy w szkołach katedralnych w Krakowie czy Płocku.
W XIII wieku obok szkół katedralnych powstają szkoły przy kolegiatach, a zarazem tworzy się pierwsze szkoły parafialne. W 1364 roku Kazimierz Wielki założył Akademię Krakowską, reaktywowaną przez Władysława Jagiełłę w 1400 roku.
Między XII a XV wiekiem zbudowano w Polsce pełną strukturę na wzór zachodnio europejski - od szkoły parafialnej po uniwersytet.
Odrodzenie w Polsce Renesans w Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach północnej Europy (Niemcy, Niderlandy, Anglia, Czechy) zaczyna się z końcem XV wieku i trwa przez cały wiek XVI
Genezę renesansu w Polsce należy wiązać przede wszystkim z kontaktami i stosunkami polsko-włoskimi.
Najbardziej znany włoski humanista działający w Polsce w XV wieku to Filip Buonaccarsi, nazywający się z grecka Kallimachem , współzałożyciel Solidaritas Luteraria Vistulana – pierwszego w Polsce stowarzyszenia literackiego.
Filip Bounaccarsi (Kallimachem) 1437 – 1496

• Humanista włoski

• Sekretarz królów polskich (Władysława Jagiellończyka i Jana Olbrachta)

• Pisarz polityczny

• Nauczyciel synów królewskich

• Wykładowca na Akademii Krakowskiej

Wyjazdy polaków na studia do Włoch
Oprócz przyjazdów włoskich humanistów do polski ważne były coraz częstsze wyjazdy polaków do Włoch.
Z czasem wyjazdy do uczelni zagranicznych – przede wszystkim włoskich – staje się modą i koniecznością dla młodzieży zamożnej. Zwyczaj ten trwa ponad 100 lat i to jemu zawdzięczamy przejęcie wzorów kulturowych europejskich w Polsce.
W XVI w. we Włoszech uzupełniali swoją wiedze m.in. M. Kopernik i J. Zamoyski, Stanisław Hozjusz, Jan Kochanowski.
Peregrynacje
Jeżdżono tam nie tylko po tą wiedzę, ale także po ogólną ogładę umysłową i obyczajową. Odwiedzano dwory możnych, uczono się języka, oglądano dzieła sztuki, uczono się form towarzyskich. Kiedy reformacja dotarła do polski peregrynacje studenckie ruszyły także do uniwersytetów luterańskich i kalwińskich.
Studiowali a granica nie tylko synowie szlacheccy, którzy dość powierzchownie podchodzili do studiów, ale przede wszystkim synowie mieszczańscy, którzy chcieli zostać prawnikami, lekarzami, nauczycielami lub księżmi.
Reformacja w Polsce W Polsce reformacja czyniła bardzo duże postępy zwłaszcza po śmierci Zygmunta Starego (1525 r.), który był przeciwnikiem nowej wiary. Wcześniej w 1525 roku wielki Mistrz Krzyżacki złożył hołd królowi polski i objął władzę w Prusach jako świecki książę Albracht I. po przyjęciu przezeń luteranizmu Prusy stały się głównym ośrodkiem propagandy luteranizmu na ziemie polskie.
Luteranizm szerzył się raczej wśród mieszczaństwa (głównie niemieckiego), szlachcie bliższy był kalwinizm.
Średnie szkolnictwo różnowiercze w Polsce W związku z kryzysem Akademii Krakowskiej i dezorganizacją szkól kościelnych, powodowaną przez Reformację, coraz aktywniej rozwijały się szkoły różnowiercze. Szlachta chętnie wysyłała tam swoich synów bo miały wysoki poziom i cieszyły się dobrą opinią ( np. szkoła w Pińczowie, gdzie działał Piotr Statorius).
Przeszkodą w rozwoju szkół różnowierców był natomiast brak szerszego materialnego oparcia. Szkoły katolickie utrzymywały się z fundacji kościelnych, miejskich i dotacji królewskich.
Różnowiercy nie mieli tego typu fundatorów szkolnych. Poszczególne szkoły powstawały tylko tam gdzie znalazł się fundator, a często wraz z jego śmiercią szkoła musiała upaść.
Ponadto istnieniu tych szkół nie sprzyjało rozbicie ideologiczne różnowierców na kilka zwalczających się kierunków (liberalne, kalwini, arianie). Ciągłe spory wstrząsały bytem tych szkół. Mimo to, odegrały one wielką rolę w stuleciu 1550 – 1650 edukują rzesze młodzieży i tworząc ośrodki życia intelektualnego w Polsce i na Litwie.
Powstrzymanie kontrreformacji w Polsce Rozwój prądów reformacyjnych na ziemiach polskich został wyraźnie wstrzymany w latach 60’ XVI wieku. Wpłynęły na to wydarzenie za granicą – zwłaszcza uchwały soboru trydenckiego, a z 2 strony sytuacja w obozie reformacyjnym w Polsce. Kiedy większość polskiej szlachty traktującej reformacje jako narzędzie walki o zabezpieczenie własnych interesów politycznych i ekonomicznych, osiągnęła swoje cele, coraz częściej porzucała wyznania reformacyjne i powracało do Kościoła katolickiego. Sprzyjały temu spory ideologiczne w łonie kościołów protestanckich i zakonu jezuitów.
Średnie i wyższe szkolnictwo jezuickie w Polsce Po soborze trydenckim jednym z głównych instrumentów kontrreformacji stał się zakon jezuitów, a zwłaszcza ich szkolnictwo. Kardynał Stanisław Hozjusz w celu wzmocnienia katolicyzmu w Polsce sprowadził jezuitów do Polski w 1564 roku i osadził ich w Braniewie, gdzie założył pierwsze kolegium. Następne powstały w Pułtusku, Wilnie i Poznaniu, dzięki poparciu zamożnych fundatorów, wkrótce całe państwo pokryło się niciom szkół jezuickich. Niektóre kolegia prowadziły wyższe kursy filozofii i teologii, a w 1579r kolegium w Wilnie zostało przekształcone w Akademię, której pierwszym rektorem został x Piotr Skarga.
W Polsce w szkołach jezuickich kładziono nacisk przede wszystkim na wychowanie religijne ( sodalicje, bractwa religijne, dewocja), na bezpłatność kształcenia oraz na opanowanie retoryki, co w oczach szlachty uchodziło za klucz do kariery publicznej.
Przez dużą sieć szkół jezuici dali możliwość kształcenia się dużej rzeszy młodzieży szlacheckiej i mieszczańskiej w Polsce, powstrzymując tym samym wjazdy młodych ludzi na studia do protestanckich Niemiec i do szkół różnowierczych w Polsce, podcinając w ten sposób korzenie rozwoju rodzimej reformacji.
Szkolnictwo parafialne W drugiej połowie XVI wieku kościół katolicki rozbudował szkolnictwo elementarne. Powstały wtedy szkoły parafialne w miastach, miasteczkach i bogatszych wsiach. Ciężar ich utrzymania spoczywał na proboszczach, a w miastach częściowo na radach miejskich.
W szkołach miejskich często zatrudniano jako nauczycieli byłych studentów Akademii Krakowskiej. Program nauki teoretycznie obejmował przedmioty nauczane w czterech niższych klasach szkół jezuickich
Poziom szkół miejskich był dużo niższy. Nauczyciel wiejski był przede wszystkim sługą kościelnym, podległym proboszczowi i przez niego wybieranym. Byli to przypadkowi ludzie którzy umieli pisać i czytać. Uczono w szkołach czytania, pisania, ministrantury, śpiewu kościelnego i katechizmu.
Polskie szkolnictwo wiejskie w połowie XVII wieku zaczęło zanikać – gdy minęło już niebezpieczeństwo ewentualnego przystąpienia chłopów do ruchu różnowierczego i gdy zwiększyło się obciążenie chłopów na rzecz szlachty. Także wojny tego okresu przechodzące przez Rzeczpospolitą nie sprzyjały rozwojowi oświaty elementarnej na ziemiach polskich.

XV. POCZĄTKI NOWOŻYTNEJ MYSI PEDAGOGICZNEJ.
Krytyka humanistycznej szkoły i wykształcenia Humanistyczna szkoła i wykształcenie upowszechniło się w całej Europie i w cieszyły się dużym uznaniem. Jednak już od samego początku zaczęto zwracać uwagę także na ich negatywne aspekty. Zwrócono uwagę na to, że zwalczając jednostronny, teologiczny i filozoficzny kierunek średniowiecza, szkoła humanistyczna została poddana innemu, także jednolitemu – klasycznemu (starożytnej łaciny i literaturze). Ówczesne humanistyczne wykształcenie uniemożliwiło harmonijny rozwój człowieka – jego samodzielność i praktyczność. Było więc bardzo powierzchowne.
Pomimo narastającej krytyki typowa szkoła humanistyczna trwała przez cały wiek XVII i dopiero w XVIII wieku nastąpił przełom, który jednak przygotowywany był już wcześniej – właśnie w końcu XVI i w XVII wieku – dzięki pracom takich myślicieli jak:

• Michał de Montaigne

• Franciszek Bacon

• Rene Descartes (Kartezjusz)

• Michał de Montaigne (1533-1592)

• Francuski szlachcic

• Był prawnikiem

• Zajmował się polityką, administracją

• Był sceptykiem

• Twórca eseju – nowego gatunku literackiego

Racjonalista
Poglądy Montaigne’a Krytykował program szkolny za jałową edukację, nie związaną z zyciem, wyłączne i niepotrzebne obciążenie pamięci. Jego program to wychowanie młodzieży zgodne z potrzebami przyszłego zycia – nie uczonych i literatów, ale człowieka (szlachcica) w ogóle. Nie książka, ale obserwacja życia pozwoli na przygotowanie do niego. Zadaniem szkoły powinno być wyrobienie zdrowego rozsądku i uczciwego charakteru. Nauczanie powinno być podporządkowane ogólnej pracy wychowawczej, której jest czescią. Był zwolennikiem łagodnej stanowczości w wychowaniu, oraz wychowania fizycznego. Przeciwnik kształcenia kobiet.
Franciszek Bacon (1561 – 1626)

• Angielski prawnik, kanclerz państwa

• Za dowiedzioną korupcję utracił swoje stanowiska

Autor programu reformy wszystkich nauk, które pojmował jako środek do praktycznych celów – obdarzenie ludzkości nowymi wynalazkami i bogactwami.
Bacona Krytyka wobec szkoły humanistycznej Bacon krytykował zacofanie szkół, wskazując, że przeszkadzają postępowi nauk. Zajęcia są tak zorganizowane, że nie mogą sprzyjać samodzielnemu myśleniu. Powodowane to jest podtrzymywaniem przez szkołę mniemaniem że w dziełach starożytnych zawarta jest najwyzsza mądrość i nikt nie potrafi stwożyć nic doskonalszego, a wiec trzeba jedynie analizować dokonania starożytnych i brać z nich przykład. Bacon uważał, że szkoła powinna zająć krytyczne stanowisko wobec autorów starożytnych. Ponadto proponował skoncentrowanie się na naukach przyrodniczych, a nie tylko filologicznych i historycznych, budowanie wiedzy metodą indukcyjną, w oparciu o fakty.
Bacon program pozytywny
Bacon uważał, że należy uczyć faktów, a nie słów. W wykładzie naukowym odróżniał dwie metody:

• Magistralną – będącą wówczas w użyciu – kiedy nauczyciel przekazuje cały gotowy system wiedzy, który jest przyjęty przez ucznia do pamięciowego opanowania

• Inicjatywną – gdy nauczyciel odkrywa przed uczniem drogi, jakimi on sam posiadł wiedzę, pokazuje trudności, otwiera horyzonty dalszych badań, wykorzystuje przyrządy, laboratoria, obserwatoria, ogrody botaniczne, itp.

Był za wyraźnym oddzieleniem problematyki teologicznej od naukowej. Wysunął postulat wprowadzenia do szkoły świeckiej nauki moralnej, uczącej obowiązków wobec społeczeństwa.
Kartezjusz (1596 – 1650)

• Filozof, racjonalista, autor Rozprawy o metodzie, która też zawiera istotne wątki pedagogiczne

• Remedium ma zły stan wiedzy naukowej widział w odpowiedniej metodzie – analitycznej, jaka stosowana jest w naukach matematycznych.

• Ulubione powiedzenie: Myślę, więc jestem

Kartezjańskie zasady poszukiwania prawdy naukowej

1. Nie uznawać żadnej rzeczy za prawdziwą, dopóki nie przekonam się z całą pewnością, ze jest taką.

2. Dzielić każdy trudny problem na tyle części, ile tylko można i ile wymaga całkowite jego rozwiązanie.

3. Prowadzić myśl po porządku, zaczynając od przedmiotów najprostszych i do poznania najłatwiejszych, aby posuwać się powoli, jakby stopniami, aż do najbardziej złożonych.

4. Robić na każdym kroku obliczenia i sprawdzania, aby być stale pewnym, że niczego nie opuściłem.

( z rozprawy o metodzie)
Konsekwencje zasad kartezjańskich dla wychowania szkolnego

• Nauczyciel powinien przekazywać młodzieży tylko wiedzę jasną, zrozumiałą i ścisłą.

• Powinien budzić niechęć do wiadomości, które są niezrozumiałe i niedokładne.

• Powinien zawsze wychodzić od konkretów i zmierzać do uogólnień – od doświadczeń do teoretycznych wniosków.

• Ważna jest metoda nauczania, którą należy dostosować do uzdolnień i zamiłowań uczniów

• Obowiązkiem szkoły jest uczenie samodzielnego myślenia uczniów.

Jan Amos Komeński (1592 – 1670)

• Duchowny braci czeskich, teolog i filozof, emigrant

• Najwybitniejszy pedagog w XVII wieku

• Pozostający pod wpływem Bacona i Kartezjusza

• Reformator nauczania szkolnego

• Autor Wielkiej dydaktyki

Program wychowania Komeńskiego Zgodnie z ideologią Braci Czeskich, był za udostępieniem wykształcenia całej młodzieży, bez względu na płeć, pochodzenie społeczne i majątek bowiem wiedza jest niezbędnie potrzebna każdemu człowiekowi. Proces wychowania rozpoczyna się zaraz po urodzeniu – dlatego Komeński wiele miejsca poświęca wychowaniu przedszkolnemu, które nazwał szkolą macierzyńską (kładą nacisk na wychowanie fizyczne i moralne). Głównym celem nauczania przedszkolnego miało być przygotowanie do szkoły.
Komeński dzielił młodość człowieka na 4 6-letnie okresy:

• Szkołę macierzyńską

• Ojczystego języka (elementarną)

• Średnią

• Studia uniwersyteckie

Program szkoły ojczystego języka Miała obejmować wszystkie dzieci, powinna istnieć w każdej miejscowości i być wstępem do dalszego kształcenia. Nauka miała się odbywać w języku ojczystym i trwać 6 lat. Nauka miała obejmować : czytanie, pisanie, rachunki, geometrię, śpiew, religię, ekonomię, politykę, historię powszechną, kosmografię, fizykę (wszystko dostosowane do wieku i możliwości poznawczych dzieci). Miała przygotować do życia. Jeśli porównamy ten program i długość nauki z dawną szkółką parafialną, która uczyła tylko czytać i pisać, trwając zdecydowanie krócej, możemy zrozumieć jak postępowy i światły był to projekt.
Program szkoły średniej i wyższej Wg Komeńskiego, szkoła średnia nie miała być instytucją kształcącą młodzież uprzywilejowaną, ale najzdolniejszą. Ulegając tradycji zamierzał połączyć wiedzę filologiczna i retoryczną z naukami przyrodniczymi. Wprowadzał 4 języki: łacinę, grekę, hebrajski, ojczysty język. – wszystkie traktując równorzędnie. Szkoła miała dzielić się na 6 jednorocznych klas, nauczać miano w niej tych przedmiotów, które wchodziły w skład tradycyjnego trivium i quadrivium, ale nadano im nową, nowożytną treść. Generalnie szkoła średnia miała dawać wykształcenie o charakterze encyklopedycznym, stanowić przygotowanie do sześcioletnich studiów wyższych, które wg Komeńskiego powinny mieć charakter zawodowy.
Dydaktyka Komeńskiego Komeński podobnie jak Bacon, Kartezjusz i wielu innych uczonych w tamtych czasach, był przekonany, że głównym powodem niepowodzeń ówczesnej szkoły była niedobra metoda nauczania. Chciał jak Kartezjusz, żeby uczyć jasno i gruntownie jako analogię wskazywał na naturę, która najpierw przygotowuje materiał, a dopiero potem nadaje mu formę. Również w nauczaniu należy wychodzić od rzeczy, a dopiero potem przechodzić do ich objaśnienia słownego. W związku z tym uważał, że przy nauczaniu języka praktyka wypowiedzi powinna wyprzedzać gramatykę, przykłady powinny wyprzedzać sformułowanie reguły, język macierzysty powinien wyprzedzać język obcy , a poszczególne nauki powinny wyprzedzać sztukę, dialektykę i retorykę, czyli dziedziny formalne.
W tym duchu napisał Janua lingua rum reserata (Drzwi języków otwarte) – oryginalny podręcznik języka łacińskiego dla szkoły średniej, znany w całej Europie. Połączył w tym podręczniku nauczanie łaciny z nauką o świecie. Kolejnym krokiem w doskonaleniu nauczania języków było opracowanie kolejnego podręcznika do nauki łaciny: Orbis sensualium pictus, pod względem dydaktycznym Orbis pictus był najlepszym podręcznikiem wydanym w XVII wieku. Łączył treść czytanek z umieszczonymi w tekście rycinami i stał się wzorem dla wielu autorów podręczników.
PodsumowaniePrzedstawione początki nowożytnej myśli pedagogicznej były konsekwencją filozoficznych założeń i poglądów takich myślicieli jak: Montaigne, Bacon i Kartezjusz, które z kolei tacy pedagodzy jak Jan Amos Komeński potrafili twórczo rozwinąć i zweryfikować.Jednak będzie musiało upłynąć jeszcze sporo czasu, aby przynajmniej część tych poglądów znalazła odbicie w systemie edukacyjnym i programach większości szkół europejskich.

XVI. MYŚL PEDAGOGICZNA W OKRESIE OŚWIECENIA
Oświecenie
Oświecenie to około 100-letni okres w dziejach kultury europejskiej od końca XVII do początku XIX wieku zwany wiekiem rozumu, a często także wiekiem pedagogicznym.
Zakończyły się wtedy wojny w Europie uznaniem rozłamu religijnego, zmalało zainteresowanie kwestiami religijnymi. Wzrosło natomiast zainteresowanie naukami ścisłymi i matematyczno – przyrodniczymi, do czego przyczynia się filozofia Bacona i Kartezjusza, a także odkrycia Kopernika, Galileusza, Newtona oraz nowe przyrządy do badań przyrody (mikroskop, teleskop, barometr, termometr). Bogu przypisuje się działania zgodne z rozumem, podupada wiara w cuda i czary.
Wiek rozumu
Powstaje kierunek zwany racjonalizmem (od ratio – rozum), któremu podstawy dali tacy myśliciele jak Bacon i Kartezjusz. Racjonalizm torował drogę optymizmowi, wierze w postęp historii, w możliwość osiągnięcia szczęścia w życiu ziemskim.
Uprawnienie nauki przenosi się z uniwersytetu do akademii i towarzystw naukowych, następuje jej upowszechnienie i popularyzacja w społeczeństwie wykształconym. Z łaciny przechodzi się na języki narodowe. Oświacie nadaje się charakter świecki.
Zmiany polityczne i społeczne W życiu politycznym i społecznym Europy następuje rozwój absolutyzmu. Monarchia francuska i dwór Ludwika XIV stanowią wzór państwa nowożytnego, które zagarnia coraz większe obszary życia społecznego w swoje władanie. Równowaga stanów zostaje zachwiana: duchowni tracą swoją niezależność stanową, także mieszczaństwo, dominuje szlachta, ale jako stan ulega przekształceniu – z niezależnego ziemiaństwa przekształca się w dworzan, oficerów, urzędników królewskich. Wzorem życia dworskiego jest Paryż, który starają się naśladować dwory w całej Europie. Na dworach rozwija się teatr, sztuka, literatura – w języku ojczystym lub francuskim, nie w łacinie.

Ludwik XIV (1638 – 1715) „Król Słońce”

Konsekwencje zmian społecznych i politycznych dla edukacji i wychowania

W życiu dworskim nie wymaga się już retoryki i łaciny. Dobrze SA natomiast widziane:

• Język francuski

• Inne języki nowożytne

• Znajomość literatury i historii

• Genealogii

• Geografii

• Nowych odkryć w świecie przyrody

• Książek

• Inteligentnej konwersacji salonowej

• Umiejętności administrowania

• Działalności wojskowej

• Dobrze widziana bywa także pewna wolnomyślność religijna

Osiągnięcia starożytności trącą atrakcyjności w związku z nowymi osiągnięciami nauki i kultury.

Kształtowanie sięnowej koncepcji wychowania

W związku z tymi zmianami pomału gruntowały się także oświeceniowe koncepcje wychowania i edukacji, dostosowane do wymogów życia, krytyczne wobec autorytetów i przygotowujące do wykonywania zawodu, co swojego czasu postulowali Montaigne, Bacon i Kartezjusz.

Duży wpływ na ukształtowanie się te koncepcji mieli Francuz Francois Fenelon i Anglik John Locke. Obaj pozostawili dziełka pedagogiczne o charakterze poradników wychowawczych. , skierowane do rodziców z elity społecznej i bardzo w późniejszym czasie popularne.

Francis Fenelon (1651 – 1715)

• Kardynał, pisarz, pedagog

• Wychowawca przyszłego króla Francji ludwika XIV

• Autor traktatu o wychowaniu dziewcząt

Ogólne poglądy Fenelona na wychowanie

Rozprawa Fenelona O wychowaniu dziewcząt dzieli się na dwie części:

• Pierwszą poświęcił edukacji dziewcząt

• Drugą ogólnym uwagom nad wychowaniem zarówno chłopców jak i dziewcząt.

Zaleca bardzo delikatne postępowanie z dzieckiem, wzmacnianie jego organizmu, nieprzeciążanie nauka, wykorzystywanie naturalnej ciekawości dziecka, urozmaicanie nauki zabawą, unikanie kar cielesnych, a odwoływanie się do honoru i odpowiedzialności, różnicowanie metod wychowawczych w zależności od zdolności dzieci, wskazywanie na użyteczność podawanych nauk. Uwagi te odnosiły się do wychowania prywatnego, indywidualnego.

Poglądy Fenelona na wychowanie dziewcząt

Fenelon jako pierwszy włączył do nowożytnej myśli pedagogicznej zagadnienie kształcenia dziewcząt. Negował opinie, że kobieta ma zbyt słaby umysł aby go kształcić.

Pisał, że gdyby nawet tak było to tym bardziej należałoby go kształcić, zwłaszcza że brak wykształcenia dziewcząt, jest większym mankamentem niż taki brak u mężczyzn.

Był przeciwnikiem dominującego ówcześnie kształcenia w klasztorach żeńskich, zarzucając mu zbyt Duzy nacisk kładziony na wychowanie religijne, a zaniedbanie nauki czytania i pisania, robótek. Sam jednak nie proponował dużo więcej: czytanie, pisanie, trochę gramatyki, rachunki i historia starożytna – pod okiem matki i guwernantki.

John Locke (1632 – 1704)

• Filozof, lekarz, pedagog

• Zwolennik tolerancji religijnej i ustroju republikańskiego

• Autor Badań nad rozumem ludzkim oraz Myśli o wychowaniu

Założenia filozoficzne myśli Locke’a

Był przeciwnikiem tezy o istnieniu w umyśle ludzkim idei wrodzonych, uważając, że każdy rodzi się z umysłem, jak gładka, pusta tablica (tabula rasa), na której pierwsze znaki zapisują zmysły. Źródłem wiedzy ludzkiej SA zmysły i późniejsza praca umysłu, która z danych zmysłowych tworzy konstrukcje logiczne, idee zasady itp.

Odrzucenie przez Locke’a teorii idei wrodzonych miało istotne konsekwencje dla jego koncepcji wychowania. Dowodził w ten sposób, że człowiek nie rodzi się ani dobry ani zły, ale staje się jednym lub drugim w wyniku wychowania. W momencie urodzenia wszyscy ludzie są równi i dopiero stosunki społeczne, a zwłaszcza wychowanie wytwarzają w nich nierówności.

Locke wobec kwestii wychowania warstw niższych

Biorąc pod uwagę ówczesne stosunki społeczne Locke nie proponował powszechnej, równej i dostępnej dla wszystkich oświaty. Uważał, że dzieci robotników i chłopów należy kształcić jedynie na poziomie elementarnym w kierunku zawodowym. W memoriale Szkoły pracy proponował zakładanie przy każdej parafii szkoły zawodowej dla dzieci w wieku od 4 do 14 roku życia., przygotowujących je do pracy w manufakturach i rzemiośle. Każdy uczeń miał otrzymywać w szkole wyżywienie w postaci chleba i wody, w zimę trochę owsianki. Natomiast prawdziwe wychowanie miał otrzymywać syn rodziców w warstwy wyższej, przyszły dżentelmen.

Cel i kierunki wychowania synów elity społecznej

Dla Locke’a dobre wychowanie synów szlacheckich miao znaczenie ogólnospołeczne. Pisał: jeśli bowiem ludzie tej klasy raz będą w dobrym nastawieniu do kierunku, szybko resztę przyprowadzą do porządku.

Kładł nacisk na wychowanie moralne i wyrobienie właściwych form zachowania się, na wychowanie fizyczne, na dalszym miejscu stawiając wykształcenie.

Istotą wychowania miała być nie tylko dyscyplina i podporządkowanie autorytetem, ale także swobodny rozwój osobowości. Miał go zapewnić system wychowawczy bez kar fizycznych, ale z zastosowaniem pochwał i nagan – kierowanie chłopcem poprzez wzbudzenie wstydu.

Wychowanie moralne wg Locke’a Za główny cel wychowania moralnego, obok zaszczepienia pojęcia Boga i zasad religii, uważał Locke przyzwyczajenie chłopca do kierowania się zawsze rozumem, do stałej kontroli nie tylko swoich czynów, ale i pragnień.

Ważną rzeczą wg Locke’a była tez umiejętność właściwego zachowania się. Proponował uczenia dzieci właściwego postępowania za pomocą praktyki, pod kierunkiem opiekuna, dotąd Az nabiorą wprawy w odpowiednim zachowaniu, a zamiast nakazów i zakazów im stawianie przed oczy przykładów właściwego i negatywnego postępowania znanych im osób z odpowiednim komentarzem. Był za większą bezpośredniością miedzy rodzicem i dziećmi.

Wychowanie fizyczne

Proces wychowania zalecał rozpoczynać od wychowania fizycznego (w zdrowym ciele, zdrowy duch – to sowa, którymi rozpoczęły się „Myśli o wychowaniu”)

W XVII wieku miała miejsce wielka śmiertelność wśród dzieci na skutek epidemii i zaniedbań higienicznych. Dlatego Locke lekarz postuluje profilaktykę, dietetykę i wyrabianie nawyków higienicznych. Jest za hartowaniem dzieci (np. mycie w zimnej wodzie), za prostym, skromnym pożywieniem.

Kształcenie umysłu

Wykształcenie stawiał na dalszym miejscu, uważając, że dobry charakter, nabyte formy towarzyskie, pewna obrotność życiowa są więcej warte. Locke uważał, że przyswojenie sobie pewnej wiedzy jest o tyle uzasadnione, o ile przynosi ona w życiu pożytek i ułatwia wypełnienie człowiekowi jego obowiązków. Do tego potrzebna jest wiedza moralna i polityczna. Aby ją zdobyć trzeba się uczyć: czytania, pisania w języku ojczystym, stenografii, języka francuskiego, dopiero potem łaciny i greki tylko dla chcących zajmować się pracą naukową. Ponadto: geografia, arytmetyka

Zalecał także naukę rzemiosła, naukę tańca, szermierki, jazdy konnej a także księgowość, która jest wżną do zarządzania majątkiem. Wszystko to ogólnie jako wprowadzenie do ewentualnych dalszych studiów w zależności od chęci uczącego się. Charakterystyczny jest brak tradycyjnych przedmiotów: retoryki, logiki i greki, które uważał za zbędne. Był przeciwnikiem uczenia pamięciowego, uważając że pamięci nie da się wyćwiczyć

Dopełnieniem tego wykształcenia miały być podróże zagraniczne dla poznania języków, ludzi i zwyczajów.

Ogólny charakter wychowania

Był przeciwny wychowaniu i wykształceniu w szkole, uważając że środowisko szkolne im nie sprzyja, jest źródłem błędów wychowawczych, demoralizacji. Najlepsze wychowanie wg Locke’a może zapewnić młodemu chłopcu odpowiedni nauczyciel prywatny, będący zarazem przyjacielem swojego wychowanka.

Tego rodzaju wychowanie jakie proponował Locke można określić jako ekskluzywne i elitarne, nie mające nic wspólnego z demokratycznymi postulatami oświatowymi (np. Komeńskiego)

Podsumowanie

„Myśli o wychowaniu” Locke’a były pierwszą książką pedagogiczną, która wyszła poza środowisko fachowców – pedagogów.

Nowa sytuacja polityczna i społeczna w Europie, nowa racjonalistyczna filozofia, wskazująca na praktyczny charakter wiedzy, wpłynęły także na koncepcje pedagogiczne, które miały uformować młode pokolenie zgodnie z nowymi potrzebami. „Myśli o wychowaniu” stanowiły taką właśnie nową koncepcję, która spotkała się z zainteresowaniem oświeceniowej Europy. Oddziałała szeroko, m.in. na Jana Jakuba Rousseau.

XVII. Pedagogika francuskiego naturalizmu

PRAWO NATURALNE

W okresie Oświecenia zaczęto wyrażać przekonanie, że każdy człowiek ma w swoim sercu wyryte zasady, których powinien się trzymać, żeby dobrze postępować. Zbiór tych zasad nazwano prawem naturalnym, Miało to być prawo, które Bóg narzuca wszystkim ludziom i które mogą oni poznać, kierując się tylko rozumem – rozważając swą naturę i swoje położenie.

Prawo naturalne pozwala na szukanie przyjemności i dóbr doczesnych, własnego szczęścia i interesu pod warunkiem, że nie krzywdzi innych. Moralność powinna być oparta na rozumie, świecka, nie oparta o religię, Jej podstawą miał być humanitaryzm, tolerancja, dobroczynność.

WYCHOWANIE NATURALNE

Wychowanie naturalne miało swoje korzenie w koncepcji Johna Locke’a. Oznaczało rozwijanie naturalnych właściwości człowieka. Podkreślało konieczność rozwoju fizycznego dziecka, stawiało wyłącznie na rozum, nazywany często naturą – uważaną za jedyne źródło wiedzy i nauki. Proces wychowania powinien łączyć się z procesem rozwoju naturalnego. Należy zaczynać od tego, co zmysłowe, a następnie wznosić się do tego co umysłowe, od faktów do wiedzy abstrakcyjnych – a nie odwrotnie. Odrzucało kary fizyczne – Nowemu wychowaniu miała towarzyszyć miłość, Wychowanie jest ważniejsze od wykształcenia.

DWA NURTY WYCHOWANIA NATURALNEGO

1. Nurt odwołujący się do racjonalizmu, którego przedstawicielami byli francuscy encyklopedyści.

2. Nurt odwołujący się do uczucia, którego wyrazicielem był Jan Jakub Rousseau.

ENCYKLOPEDIA I ENCYKLOPEDYŚCI

Według grona ówczesnych uczonych francuskich, natura nie zna podziału na część duchową i materialną. Wszystkie nauki stanowią części jednej nauki – nauki o naturze. Uczeni ci, zwani encyklopedystami, zaczęli wydawać od 1751r. Encyklopedię, mającą zawierać całość wiedzy ludzkiej. Kryterium porządkujące treść Encyklopedii było odniesienie nie do Boga, a do człowieka – konkretnie do jego trzech zasadniczych władz: pamięci (historia), rozumu (filozofia) i wyobraźni (sztuki piękna).

GŁÓWNI TWÓRCY ENCYKLOPEDII – Jean d’Alembert i Denis Diderot

ZNACZENIE ENCYKLOPEDII

Celem Encyklopedii było ukazanie Wszechświata, a więc na plan pierwszy wysunięto nauki matematyczno-przyrodnicze a na dalszy plan zeszły: teologia, filozofia i retoryka. Miało to duże znaczenie dla wychowania bowiem za człowieka wykształconego uznawać zaczęto adepta nauk przyrodniczych, a nie formalnych – takich jak logika czy gramatyka. Encyklopedia uwzględniała także rzemiosło, a więc tzw. wiedzę stosowaną, Oddziałała mocno na całą Europę. Przyczyniła się do ostrej krytyki dotychczasowego wychowania szkolnego i stworzenie nowego programu szkolnego opartego na zasadach wskazanych przez Encyklopedię.

Jan Jakub Rousseau (1712 – 1778)

Szwajcar, samouk, związany z encyklopedystami, autor Wyznań, Umowy społecznej, Emila czyli o wychowaniu. Autor naturalnej koncepcji wychowania.

POGLĄY FILOZOFICZNE J.J. ROUSSEAU

Potępienie cywilizacji – bo wytwarza nierówności między ludźmi i stoi na przeszkodzie moralności.

Uwielbienie natury – konsekwencją potępienia cywilizacji. Natura dla Rousseau to stan pierwotny. Pisał: „Wszystko jest dobre, gdy wychodzi z rąk Stwórcy, wszystko paczy się w rękach człowieka”

Potępienie ustroju społecznego bowiem wytwarza nierówności między ludźmi, a według Rousseau równość jest najwyższym prawem ludzkim, więc nierówność najwyższym złem. Władza w społeczeństwie nie pochodzi od Boga, ale jest wynikiem umowy społecznej.

Wroga postawa wobec intelektualizmu – istotę człowieka widział Rousseau nie w rozumie, ale w uczuciu, Umysł jest oświecony przez to, co dyktuje serce. Stąd wroga postawa Rousseau wobec nauki i filozofii. Rousseau był wrogiem zwłaszcza filozofii panującej w jego czasach: racjonalistycznej, materialistycznej i sensualistycznej.

Był więc także przeciwny materialistycznemu ateizmowi i czystemu deizmowi, przyjmując teistyczny kult Rozumu jako istoty istniejącej poza materią, ożywiającą ją i nią kierującą.

POGLĄDY PEDAGOGICZNE J.J. ROUSSEAU

Filozofia Rousseau, obca wszystkiemu, co można nazwać nauką i metodą, była podstawą jego poglądów pedagogicznych. Według niego wychowanie jest sztuką, do której potrzeba szczęścia, aby osiągnąć jego cel, polegający na wyrobieniu w wychowanku przyzwyczajeń zgodnych z naturą. W przeciwieństwie do wychowania społecznego, które usiłuje zapewnić każdemu człowiekowi odpowiednie miejsce w panującym układzie społecznym, wychowanie naturalne przygotowuje ludzi całkowicie sobie równych. Wspólnym ich powołaniem będzie „stan człowieczeństwa” – ponieważ natura przeznacza przede wszystkim do życia ludzkiego. Według Rousseau bycie człowiekiem to najistotniejsza umiejętność i ten jest najlepiej wychowany, kto najlepiej potrafi znieść zło i dobro, które życie przynosi.

Wychowanie powinno być naturalne – powinno więc tylko to rozwijać, co leży w psychice ludzkiej. Natura każdego jest indywidualna, więc też i wychowanie powinno być indywidualne, bez schematu. Natura człowieka jest nie tylko duchowa, ale i cielesna, więc wychowanie powinno objąć również cielesny rozwój człowieka. Rola tak pojętego wychowania jest negatywna: faktycznie sprowadza się ona do pomocy przy samowychowaniu: nie kieruje rozwojem, lecz usuwa przeszkody, aby natura rozwijała się we właściwym kierunku.

Filozofia wychowania Rousseau zawarta jest w jego głośnym dziele Emil czyli o wychowaniu (1762), które jest równocześnie powieścią i traktatem pedagogicznym.

Według Rousseau obowiązek naturalnego wychowania dziecka spoczywa na rodzicach, a przede wszystkim na matce. Dziecko powinno mieć i kochać swój dom rodzinny. Zależy to od matki. Ważny jest również wychowawca, przyjaciel, który jednocześnie byłby nauczycielem dziecka, a uczyłby go jednego – wiedzy o obowiązkach człowieka. To odnajdywanie celów i obowiązków jest różne w różnych okresach życia.

OKRESY W WYCHOWANIU DZIECKA WEDŁUG J.J. Rousseau

Po okresie niemowlęctwa, w którym główną rolę w wychowaniu powinni odgrywać oboje rodzice, następuje okres dzieciństwa (do 12 roku życia), który według Rousseau miał szczególne znaczenie. W tym okresie zalecał wychowywać dziecko z dala od zgiełku świata i jego złych wpływów – na wsi, na łonie przyrody, bez obowiązku nauki, a rozwijając siły fizyczne, hartując, przy grach i zabawach. Radził budzić w wychowanku poczucie zależności nie od wychowawcy lecz od sił natury, wpajać podstawy moralności za pomocą przykładów. Zasadą powinno być aby nigdy nikomu nie robić krzywdy.

Okres chłopięcy (12-15 rok życia) miał być okresem bardziej systematycznego wychowania umysłowego, opartego na poznawaniu wiedzy użytecznej. Według Rousseau należało budzić w Emilu ciekawość i zainteresowania, a przede wszystkim wdrażać do samodzielnego myślenia. Rousseau przestrzegał, żeby nie uczyć niczego w oparciu jedynie o słowa i autorytet wychowawcy, a także żeby wychowanek widział własną korzyść z tej nauki. Niechętnie odnosił się do nauki z podręczników, był natomiast za opanowaniem jakiegoś rzemiosła, które mogło pomóc Emilowi poznać świat, ludzi, obowiązek pracy.

Okres młodzieńczy (od 16 roku życia do zawarcia małżeństwa) to okres, w którym Emil miał być wychowywany zgodnie z obiektywną oceną otaczającej rzeczywistości. Celem wychowawcy miało być otwarcie wychowanka na drugiego człowieka. Miał się on stawać istotą coraz bardziej pragnącą przyjaźni i miłości, darzącą innych przyjaźnią, miłością i współczuciem. W ten sposób miał przejść niejako ze stanu naturalnego do stanu obywatelskiego. W tym okresie, obok uczuć do innych ludzi, ważną dziedziną do poznania i opanowania jest religia.

ZNACZENIE RELIGII W WYCHOWANIU

Rousseau jest zdania, że religii należy uczyć jak najpóźniej – kiedy wychowanek jest na tyle dojrzały, że może poznać jej istotę. Emil powinien poznać religię naturalną, a nie religię konkretną, którą może sobie wybrać w późniejszym okresie życia.

Religia naturalna to deistyczna religia rozumu, a jednocześnie religia uczucia. Boga można poznać analizując siebie oraz otaczającą człowieka naturę. Takie postawienie sprawy wywołało zrozumiałą reakcję i prześladowania Rousseau nie tylko przez Kościół katolicki.

ROLA ESTETYKI W WYCHOWANIU

Trzecią dziedziną wychowania w okresie młodzieńczym obok uczucia i religii – było budzenie w Emilu dobrego smaku. Powinien on – zdaniem Rousseau – poznać zasady zachowania się w towarzystwie, teatr, muzykę, literaturę, języki obce.

WYCHOWANIE DZIEWCZĄT

W piątej księdze swej powieści Emil Rousseau przedstawił wychowanie przyszłej żony Emila – Zofii. Na temat wychowania dziewcząt poglądy Rousseau były bardzo tradycyjne. Wg niego, kobieta i mężczyzna nie powinni mieć takiego samego wychowania bowiem w życiu odgrywają różne role. Celem wychowania kobiety powinno być przygotowanie jej do roli, jaką ma odgrywać w życiu mężczyzny. Powinno się w niej wyrabiać wdzięk, łagodność i posłuszeństwo, a także praktyczne umiejętności, np. szycia czy haftowania. Powinna umieć jasno myśleć, potrafić wychowywać władne potomstwo oraz spędzać czas w zaciszu domowym.

ZNACZENIE POGLĄDÓW J.J. Rousseau

Mimo licznych błędów i niekonsekwencji poglądy Rousseau na wychowanie miały olbrzymie znaczenie społeczne. Pod wpływem Emila, który wywarł olbrzymi wpływ na wykształcone środowiska całego świata, wychowanie w drugiej połowie XVIIIw. Staje się jednym z głównych tematów rozmów. Postulat Rousseau uwzględnienia w wychowaniu natury człowieka, poszanowanie praw dziecka ustalonych przez naturę, oparcie zasad pedagogiki na antropologii i psychologii, podkreślenie wagi wychowania fizycznego, niezależnego wychowania moralnego i umysłowego – wszystko to, chociaż znane, teraz dopiero zostało przedstawione tak kompleksowo i komunikatywnie.

XVIII. REFORMY SZKOLNE STANISŁAWA KONARSKIEGO. KOLEGIA SZLACHECKIE.

Czasy saskie (1694-1763) w dziejach polski

Okres upadku politycznego, gospodarczego i obyczajowego w Polsce. Ciągłe wojny, zniszczenia, upadek miast, wyzysk pańszczyźniany. Wzrost majątków magnatów, którzy podporządkowali sobie masy szlacheckie i całe państwo. Słaba władza królewska, anarchia, którą umożliwiało liberum veto (zrywanie sejmów). Ingerencje państw sąsiednich, głównie Rosji. Sytuacja ta wpływała także na Zycie umysłowe. Konserwatyzm, zacofanie, wiara w zabobony, nietolerancja i fanatyzm, pozorne przywiązanie do tradycji narodowej (sarmatyzm) – to zasadnicze cechy tego okresu.

Szkolnictwo średnie

Szkolnictwo średnie stanowiło zasadniczą część systemu oświaty w Rzeczypospolitej i było najbardziej popularne w społeczeństwie szlacheckim i bogatszych warstwach mieszczan (szkoły wyższe – akademie jezuickie we Lwowie i Wilnie oraz akademia Krakowska znajdowały się w kryzysie, szkoły parafialne były w zaniku).

Szkoły średnie prowadzone były głownie przez jezuitów i przez pijarów oraz przez tzw. kolonie akademickie.

Program i nauka w polskich szkołach średnich na początku VIII wieku

Program tych szkół nie zmienił się zasadniczo od końca XVI wieku. Podstawą było wykształcenie filologiczne (łacińskie) oparte na pamięciowym opanowaniu reguł gramatycznych., słówek i całych zwrotów, co zajmowało prawie cały czas nauki. retoryka stała się prawie wyłącznie umiejętnością wygłaszania mów pochwalnych.

Co więcej takie wykształcenie szkolne nie było rzeczą powszechną, o czym świadczy fakt, że w początkach XVIII wieku pośród magnatów i bogatej szlachty nie umiało pisać 28%, wśród średniej szlachty 40%, wśród drobnej 92%, a wśród mieszczan 44%. Reformy tej szkoły podjął się Konarski.

Stanisław Konarski (1700-1775)

• Pijar, działacz polityczny, związany z obozem reform w Polsce, wydawca Volumina legum – zbiór praw.

• Reformator szkoły pijarskiej

• założyciel Collegium Nobiliuim, m w Warszawie.

Collegium Nazarenum

Otwarte przez pijarów w 1630 roku jako fundacja dla biednych chłopców, stało się szkołą wyłącznie dla zamożnej szlachty. Zreformowano tez program nauczania – wprowadzono języki nowożytne (z ojczystym włącznie), arytmetykę, geometrię, fizykę, nowożytną filozofię, a także tańce, szermierkę, jazdę konną. W ten sposób Collegium Nazarenum zbliżyło się do typu powstających ówcześnie kolegiów szlacheckich. Po studiach został nauczycielem retoryki, a atmosfera i program Collegium stały się dla niego wzorem do naśladowania.

Reformy szkolne Konarskiego

Po powrocie do kraju zajął się działalnością polityczną a następnie pedagogiczną, starając się o przeprowadzenie reformy całego szkolnictwa pijarskiego. W 1740 roku władze zakonne wyraziły zgodę na projekty Konarskiego, uznając je za bardzo pożyteczne i poleciły mu objąć obowiązki rektora w mającym powstać w Warszawie kolegium szlacheckim, które zamierzano zorganizować na wzór rzymskiego. Reformy szkolne Konarskiego stanowiły punkt zwrotny w walce o modernizację nauczania w Polsce w XVIII wieku. Ich celem było wychowanie patriotyczne i obywatelskie, a także zapoznanie jej z osiągnięciami nauki nowożytnej.
Collegium Nobilium i jego program wychowawczy Celem otwartego w 1740 roku Collegium Nobilium było także wychowanie synów bogatej szlachty, aby zrozumieli konieczność przeprowadzenia reform u celu ratowania chylącego się ku upadkowi państwa.

Szkoła miała charakter ekskluzywny (wysokie opłaty) i skupiała przyszłą elitę państwa. Dążąc do wychowania reformatorów i działaczy społecznych Konarski usiłował wyrobić w swoich wychowankach szereg cnót, najbardziej w ówczesnych warunkach koniecznych: posłuszeństwa (unikanie anarchii), sprawiedliwość (regulująca stosunek do wszystkich stanów), miłość ojczyzny (ale nie werbalna, wyrażająca się poszanowaniem obowiązywaniem praw). Uwzględniano wychowanie salonowe (bywanie na dworze).

Program nauczania w Collegium Nobilium

Collegium dzieliło się na 5 klas, a nauka trwała w nim 8 lat (klasy II, IV i V były dwuletnie). Istniała także możliwość uczęszczania na dwuletni kurs prawa po klasie V. nauka łaciny została ograniczona, a język polski dowartościowany (generalnie równorzędny łacinie). Wprowadzono nowe przedmioty: nowożytne języki (francuski, niemiecki), fizykę i architekturę oraz filozofię racjonalistyczną. Z nauką francuskiego powiązany był teatr szkolny, uczący wystąpień publicznych. Kładziono nacisk na język polski i na historię Polski, podkreślając narodowy charakter kształcenia.

Także retoryka obejmowała aktualne kwestie narodowe, publiczne i polityczne. Konarski osobiście wyznaczył 200 tematów, które należało omawiać i które miały dostarczać materiału dla opracowywanych przez uczniów mów. Można je podzielić na 13 prób problemowych, obejmujących takie dziedziny ówczesnego życia jak:

• religia

• wychowanie

• szkolnictwo

• król

• sejm

• sądownictwo

• przekupstwo magnatów

• polityka zagraniczna

• skarby państwa

• handel

• chłopi

• miasta

• wojsko

Wykształcenie synów szlacheckich uzupełniały tzw. kunszty:

• taniec

• gimnastyka

• musztra wojskowa

• jazda konna

Reforma Kolegiów pijarskich

Została zrealizowana dopiero ok. 1750 roku. Cel był podobny jak w przypadku Collegium Nobilium – wychowanie uczciwego człowieka i dobrego obywatela, ale z natury rzeczy nie można było wprowadzać wszystkich rozwiązań istniejących w elitarnym i bogatym Collegium Nobilium. Brakowało np. nauki prawa polskiego, języków nowożytnych, twz. Kunsztów głównie ze względów finansowych. Jednak podobnie jak w w przypadku Collegium Nobilium, ograniczono nauczanie łaciny na rzecz języka polskiego. Wprowadzono nowe przedmioty: historię, geografię, a retoryki uczono zwracając uwagę na jej patriotyczny charakter.

Przygotowanie nauczycieli i ich praca Konarski opracował pierwsza w Polsce pragmatykę nauczycielską, w której omówił studia każdego nauczyciela, jego pracę w szkole, sposoby przenoszenia do szkół itp. Przygotowanie nauczycieli miało obejmować 8 lat studiów od momentu wstąpienia do zakonu., podzielonych na 3 etapy.

1. Dokładne poznanie przedmiotów nauczanych w szkole

2. Pogłębienie zdobytych wiadomości przez prywatną lekturę

3. Zapoznanie się z podręcznikami, którymi mieli się posługiwać w szkole oraz studia pedagogiczne oparte na lekturach myślicieli nowożytnych min. Johna Locke’a

Zmiany w szkolnictwie jezuickim pod wpływem reform Konarskiego

Jezuici, chociaż początkowo zwalczali Collegium Nobilium i reformę szkół pijarskich, sami zaczęli ok. 1750 roku zakładać szkoły tego typu i wprowadzać do nich nowy program z uwzględnieniem nauk matematycznych, fizycznych i języków nowożytnych.

Szkoła rycerska w warszawie

Była ważną instytucją związaną z reformami politycznymi i społecznymi podjętymi na początku panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Powstała w 1765 roku, była świecką uczelnia uformowaną przez króla, który miał obowiązek założenia takiej szkoły w ramach pacta conventa , ale przy okazji pragnął pozyskać sobie ubożną szlachtę, a jednocześnie wychować oddanych sobie współpracowników, którzy mogliby prowadzić jego plany reform. Komendantem był Adam Czartoryski.

Edukacyjny charakter szkoły rycerskiej

Szkoła ta początkowo miała charakter wojskowy i kształciła chłopców 16-18 letnich. W wyniku reformy w latach 1768-1771 stała się średnią szkołą ogólnokształcącą z dodatkiem przedmiotów zawodowych. Na czele szkoły stal komendant, do pomocy miał oficerów. Szkoła przygotowywała w 2 kierunkach: inżynieryjno wojskowym i cywilnym. Językiem wykładowym był polski, chociaż początkowo ograniczony ze względu na cudzoziemskie pochodzenie większości wykładowców.

Wychowawczy charakter szkoły rycerskiej.

Głównym zadaniem było przygotowanie kadetów do reform w Polsce. Największy wpływ miał na nich komendant Adam Czartoryski, który w wydanym w 1767 roku Katechizmie Kadeckim sformował 26 zagadnień z zakresu etyki. Indywidualnej i społecznej. Zgodnie z nimi podstawy moralności kadeta miały wypływać z jego poczucia honoru i leku przed wstydem z powodu niewłaściwego postępowania.

Podsumowanie

Collegium Nbilium Konarskiego, nowe kolegia pijarskie i jezuickie, a także Szkoła Rycerska wyróżniały się wśród ówczesnych szkół średnich przed powstaniem komisji Edukacji Narodowej. Zapoczątkowały one nowy kierunek wychowania i nauczania, do którego nawiąże KEN, kierunek kładący szczególny nacisk na wychowanie obywateli, którzy mieli ratować chylącą się ku upadkowi Rzeczpospolitą Obojga Narodów.

XIX. KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ I JEJ MYŚL WYCHOWAWCZA

Geneza i cele KEN

Powstanie KEN było wyrazem dążeń do reform po I rozbiorze Polski. Zwycięża przekonanie, podzielane już w okresie reform S. Konarskiego, że nie tylko wojsko jest potrzebne dla bezpieczeństwa Rzeczypospolitej, ale także ekonomia i modernizacja życia publicznego, m.in. przez wychowanie i wykształcenie młodzieży. Podstawą teoretyczną proponowanych reform była filozofia oświecenia i doktryna fizjokratyczna. Reformatorzy, związani z królem Stanisławem Augustem poniatowskim domagali się przejęcia nadzoru reform nad wychowaniem i kształceniem młodzieży przez państwo.

Sytuacja polityczna w momencie powołania KEN

Realizację tych planów ułatwiło i przyspieszyło rozwiązanie przez papieża Klemensa XIV w 1773 roku zakonu jezuitów, który jako największa w Polsce organizacja nauczająca stał się na przeszkodzie państwowej reformie wychowania.

W tym czasie miał miejsce Sejm zwołany właśnie w 1773 roku w celu zatwierdzenia pierwszego rozbioru polski. Przed Sejmem stanął problem co zrobić ze szkołami prowadzonymi przez jezuitów i jak użytkować ich ogromny majątek. W obozie reformatorów postanowiono wykorzystać sytuacje, aby przy ratyfikowaniu umów rozbiorowych przeprowadzić pożyteczne dla państwa reformy. Do tych reform należało też wychowanie młodzieży.

Powstanie KEN

W 1773 roku wkrótce po decyzji papieża, król doprowadził do uchwalenie przez Sejm ustawy powołującej KEN. Była to pierwsza w Europie państwowa, świecka władza szkolna, powoływana przez parlament i przed nim odpowiedzialna, działająca pod patronatem panującego. W jej skład weszło 8 członków, m.in.:

• Biskup wileński Ignacy Massalski (przewodniczący)

• Biskup płocki Michał Poniatowski (brat króla)

• Ignacy potocki (wychowanek Konarskiego i Collegium Nobilium, który odegra dużą rolę w KEN)

• Adam Czartoryski (komendant szkoły rycerskiej)

Byli wykształceni w kulturze zachodniej, stanowili elitę polskiego społeczeństwa. Od 1773 do 1794 wzięło w KEN udział 38 komisarzy.

Przejecie szkół i majątków jezuickich przez Ken

Do przejęcia majątków pojezuickich jako podstawy materialnej przyszłych szkół powołano specjalne komisje. Do kompetencji KEN należało całe szkolnictwo średnie i wyższe, a wkrótce podjęła także uchwałę o zakładaniu szkół parafialnych, c dowodzi, że zamierzała objąć całość szkolnictwa w kraju. Pierwszym aktem publiczno-prawnym KEN był Uniwersal z października 1773 roku pióra Grzegorza Piramowicza sekretarza KEN. Poinformował on społeczeństwo o składzie i zadaniach KEN oraz wezwał do przedstawiania projektów reorganizacji wychowania i wykształcenia w Polsce.

Wypracowanie ideału wychowawczego Ken

Zgadzano się, że przyszły wychowanek szkół KEN powinien być dobrym obywatelem i szczerym Patriotą, rozumiejącym potrzeby swego kraju i umiejącym je zaspokajać. Należało kształcić wśród młodzieży umiejętność krytycznego widzenia spraw kraju i zmuszać do zastanowienia dlaczego jest źle i co trzeba zrobić, aby było lepiej. Takich wysiłków dokonywał S. Konarski w Collegium Nobilium i Adam Czartoryski w Szkole Rycerskiej, ale KEN, chociaż dużo zaczerpnęła z doświadczeń Collegium Nobilium i Szkoły Rycerskiej nie mogła wzorować się w organizacji nauki w swoich szkołach na tych obu instytucjach.

Różnice w założeniach programowych między KEN a Collegium Nobilium

Collegium Nobilium to szkoła dla elity, a jej celem było wychowanie kadr mogących przeprowadzić reformę państwa. Było szkołą humanistyczną, która przygotowywała głównie mówców – polityków, podczas gdy Polsce potrzebni byli także dobrzy rolnicy, nauczyciele, urzędnicy, lekarze,. Program nauczania i wychowania w Collegium Nobilium był zbyt jednostronny i zbyt kosztowny dla pozostałych szkół. To co KEN przejęła z programu Konarskiego to połączenie wychowania moralnego i obywatelskiego i nacisk na uwzględnienie w wychowaniu moralnym tych cech, które wynikają z potrzeby państwa.

Różnice w założeniach programowych między KEN a Szkołą Rycerską

Szkoła Rycerska także miała program zbyt rozbudowany jak na potrzeby ogółu szkół. Obejmowała zbyt wiele przedmiotów by można je było poznać w zwykłej szkole. Także wychowanie miało charakter zbyt elitarny żeby można je było przenieść do przeciętnej szkoły, nadawano mu kierunek patriotyczny bardzo emocjonalny i pełen deklaracji, czego KEN chciała uniknąć w swoich szkołach.

KEN dużo skorzystała z doświadczeń Collegium Nobilium i Szkoły Rycerskiej jednak w założeniach programowych dotyczących zarówno kształcenia, jak i wychowania, poszła trochę inną droga.

Projekty nowej edukacji w Polsce

Spośród wielu ówcześnie złożonych projektów edukacji w Polsce szczególną uwagę zwróciły cztery – czytane i dyskutowane na sesjach KEN:

• Adolfa Kamieńskiego, Antoniego Popławskiego (obaj byli nauczycielami w Collegium Nobilium)

• Franciszka Bielińskiego (zamożnego szlachcica, starosty czerskiego)

• Ignacego Potockiego (członka KEN)

Wspólne cechy projektów nowej edukacji

1. Ujmowały sprawę wychowania młodzieży jako zagadnienie państwowe.

2. Poszukiwały rozwiązań umożliwiających jednolite i publiczne wychowanie w całym kraju.

3. Próbowały wypracować system oświaty dla wszystkich stanów społecznych.

4. Za najważniejsze zadanie uważały wychowanie dobrych obywateli – nieograniczone do wychowania moralnego i politycznego, ale także obejmujące przygotowanie do dobrego wypełnienia obowiązków zawodowych.

5. Za ważniejsze od nauczania uznawały wychowanie i nauczanie podporządkowywały wychowaniu.

Trzy etapy wychowania w projektach nowej edukacji

1. Wychowanie jednostki jako indywiduum, z jego naturalnymi prawami i obowiązkami.

2. Omawianie z uczniami praw, które rządzą ludźmi jako społeczeństwem i wynikającymi z tego powinnościami i obowiązkami obywatelskimi. Obowiązki i prawa obywatelskie wynikały z faktu, że człowiek jest istotą społeczną, prowadzi tryb życia pożyteczny dla siebie i społeczności, w której żyje.

3. Kształtowanie patriotyzmu – poruszanie praw i obowiązków wobec własnego państwa i kraju oraz rozbudzanie miłości do własnej ziemi i narodu, w którym się żyje.

Ideał wychowawczy KEN KEN przyjęła sugerowany w projektach (głownie w projekcie Antoniego Popławskiego) ideał wychowawczy i proponowany sposób wprowadzenia tego ideału do szkół.

Ustalono więc kim powinien być dobry obywatel Rzeczypospolitej, wiec przyszły wychowanek szkół KEN. Zgodnie z nim, każde działanie dla ogółu było także dobrze podjętym działaniem dla samego siebie. Miało to zapewnić autentyczne zaangażowanie jednostki w sprawy społeczne. To przekonanie o sprzężeniu interesu osobistego z interesem kraju miało decydować o prawdziwym zainteresowaniu sprawami własnego państwa.

Nie poświęcenie się (na co kładły nacisk Collegium Nobilium i Szkoła Rycerska), nie rezygnacja z własnych interesów, ale przeciwnie – troska o nie miały kształtować podstawę obywatelską. Szkoła miała nauczać młodzież w jaki sposób pogodzić interes własny z interesem ogółu – jak żyć i pracować, aby realizować cele własnego życia i dobro państwa, w którym się żyje.

Program szkół średnich KEN

Ken zajęła się przede wszystkim szkołami średnimi. Na nich miał spocząć obowiązek kształtowania nowego obywatela wg nowego ideału wychowawczego. Zgodnie z początkowymi ustaleniami KEN (1774 r.) postanowiono:

• Wprowadzić do szkół język polski

• Oddziaływać na rozum wychowanków, także zasady etyczne wyprowadzać z przesłanek racjonalnych, czemu miała służyć nauka prawa natury (wzajemne prawa i obowiązki ludzi wyprowadzono z sytuacji najbliższych dziecku – stosunków z rodzicami, ze służbą itp.)

• Uzupełniać prawo natury nauką ekonomiki kształcąc umiejętność gospodarowania we własnym majątku, a następnie w kraju.

• Ucząc polityki wykazywać, że celem dobrego rządu jest szczęście każdego człowieka i całego społeczeństwa oraz przestrzegania praw obywatelskich, a obowiązkiem obywatela jest posłuszeństwo wobec prawa i płacenie podatków.

• Uznać, ze ważniejsze jest wychowanie, aniżeli nauczanie i to miano brać pod uwagę programie nauczania. Przy każdym przedmiocie miano wyjaśniać cel jego wprowadzenia.

Generalnie postanowiono zachować równowagę w nauczaniu przyznając poważne miejsce przedmiotom matematyczno – przyrodniczym, utrzymując jednocześnie gramatyczno – retoryczny kierunek kształcenia.

Retoryka miała zawierać nową treść, sprzyjającą wychowaniu obywatelskiemu i patriotycznemu. Łacina zeszła na drugi plan. Nauka języka polskiego miała rozbudowywać uczucia patriotyczne. Celom wychowania obywatelskiego służyć miała nauka historii Polski, nauka prawa, świecka nauka moralna wspomagająca niejako naukę religii. Później wprowadzono ćwiczenia wojskowe i musztrę.

XX. DZIAŁALNOSC KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ.

Powstanie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych

Członkowie KEN nie byli pedagogami – dlatego nie byli w stanie opracować nowych programów wychowania i nauczania oraz nowych podręczników. Właściwym gremium przeprowadzającym reformę oświaty stało się, założone w 1775 roku z inicjatywy Ignacego potockiego i działające pod jego kierunkiem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. W jego skład weszli nauczyciele m.in. byli jezuici i pijarzy. W towarzystwie pracowali m.in.:

• Hugo Kołłątaj

• Antoni Popławski

• Onufry Kopczyński

• Józef Wybicki

• Sekretarzem towarzystwa został ex jezuita Grzegorz Piramowicz.

Zakres działalności Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych

• Tworzenie programów szkolnych

• Opracowywanie podręczników

• Nadzorowanie i kontrola powstającego szkolnictwa

• Prace ustawodawcze

Programy

Towarzystwo zostało powołane przede wszystkim do opracowania podręczników. A żeby je opracować należało najpierw ustalić programy nauczania. Ustalono je już w 1775 roku. Zdecydowano, że program nauczania w szkole średniej zostanie rozłożony na 7 klas, z rocznym programem na ucznia każdy. Przez 4 pierwsze lata miano uczyć języka polskiego i łaciny, arytmetyki i geometrii, historii i geografii, wiadomości o faunie, kopalinach i ogrodnictwa, w V klasie fizyki, algebry i wiadomości o rolnictwie. W VI logiki, mechaniki i wiadomości o zdrowiu. W VII prawa, retoryki, poetyki oraz tzw. kunsztów i rzemiosła. Zasadą było łączenie nauk teoretycznych ze stosowanymi.

Podręczniki

Opracowywanie podręczników sprawiało trudności bowiem nowe przedmioty nauczania w szkołach polskich nie miały tradycji. Problemy były z polską terminologią – zwłaszcza w matematyce i naukach przyrodniczych.

Konkursy na podręczniki ogłaszano w Polsce i za granicą. Pierwsze dotarły do szkół w roku 1780. Przez 20 lat istnienia Towarzystwa ukazało się 29 podręczników przeważnie oryginalnych i na ówczesne warunki doskonałych, które długo jeszcze były wykorzystywane w szkolnictwie już po utracie niepodległości przez Polskę.

Nadzór i wizytacje szkół, ustawy KEN

Początkowo szkoły były nadzorowane i wizytowane przez samych członków KEN i przez ich delegatów. Po utworzeniu Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych do tych obowiązków powołano członków Towarzystwa jako bardziej kompetentnych w kwestiach pedagogicznych. Od wprowadzenia Ustaw KEN obowiązek ten przejęły zreformowane Szkoły Główne.

Znamy 3 redakcje ustaw KEN (z 1781, 1783, 1790) ta wydana w 1783 roku jest podstawową i stanowi owoc pracy KEN i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych.

Zmiana struktury szkolnej w Rzeczypospolitej

Zgodnie z Ustawą KEN, system szkolny miał się opierać na hierarchicznym podporządkowaniu poszczególnych szczebli szkolnictwa. Zreformowanym Akademiom (Krakowskiej i Wileńskiej), przemianowanych na Szkoły Główne (Koronną i Litewską) podporządkowano szkoły średnie wojewódzkie – tzw. podwydziałowe. Szkoły podwydziałowe sprawowały nadzór nad szkołami parafialnymi i prywatnymi.

Nadzorowi KEN nie podlegały szkoły protestanckie oraz niektóre inne m.in. Szkoła Rycerska w Warszawie.

Reforma Szkół Głównych Akademie Krakowską zreformował Hugo Kołłątaj. Rozpoczął od wydziału filozoficznego, mającego kształcić nauczycieli do szkół średnich. Nastepnie zreformował wydzial teologiczny i medyczny. Za swego rektoratu (1783-1785) uporządkował sprawy sprawy majątkowe Akademii, zorganizował pracownie, biblioteki, gabinety naukowe oraz przejał pozostawiony przez jezuitów ogród botaniczny.

Akademię Wileńską zreformował były jezuita Marcin Poczobut Odlanicki. Jako astronom zajął się m.in. urządzeniem obserwatorium astronomicznego i rozbudową studiów astronomicznych.

Stan akademicki

W 1780 roku powołano stan akademicki – jedyny dla całej Rzeczypospolitej. Obejmował on wszystkich nauczających. Rektorowi Szkoły Głównej w Koronie podlegali wszyscy nauczyciele tam uczący i analogicznie na Litwie – wszyscy nauczyciele tam uczący podlegali rektorowi Szkoły Głównej w Wilnie.

Instytucja stanu akademickiego oparta była na autonomii: rektorów i prorektorów szkół wybierał ogół nauczających w danej szkole. Prawa wszystkich nauczycieli były takie same i każdy z nich miał prawo ubiegania się o katedrę uniwersytecką i dojść do godności profesora uniwersytetu.

Kształcenie nauczycieli

W 1780 roku otwarto także seminarium dla nauczycieli przy Szkole Głównej Koronnej (w Krakowie), a w 1783 roku przy Szkole Głównej Litewskiej ( w Wilnie). Podlegali selekcji ze względu na stan zdrowia, dykcje, poziom wiedzy i moralności. Seminarium trwało 4 lata, seminarzyści mogli otrzymywać stypendia. Kształcili się w atmosferze postępowej, w duchu fizjokratyzmu francuskiego, w duchu narodowym i patriotycznym. Uczęszczali na wyznaczone wykłady, obejmujące całość wiedzy wykładanej w szkołach, z czasem wprowadzono wybrane kierunki, w których się specjalizowali.

Próba rozbudowy szkół parafialnych

KEN interesowała się także szkolnictwem parafialnym w duchu oświeceniowego fizjokratyzmu. Przyjęto koncepcję szkoły parafialnej dostosowanej do potrzeb stanu chłopskiego. W Ustawach KEN z 1783 roku określano jej program sprowadzający się do nauki religii, pisania, czytania, miar i wag, wiadomości z dziedziny rolnictwa, ogrodnictwa i hodowli zwierząt. Program ten, jak też problem przygotowania nauczycieli oraz dydaktyka zostały opisane przez Grzegorza Piramowicza, w dzienniku pt. „Powinności nauczyciela”. Był to podręcznik dla nauczycieli szkół parafialnych, wyznaczający im zadania nie tylko dydaktyczne, ale też krzewicieli kultury w środowisku wiejskim.

Sprawa edukacji dziewcząt

Szkoły KEN były szkołami dla chłopców. Tymczasem sprawa wychowania kobiet w XVIII wieku nabierała dużego znaczenia – także w Polsce. Mniej zamożne rodziny szlacheckie wychowywały swoje córki w domu pod okiem matki, a ich poziom umysłowy był mizerny. Czytać i pisać przeważnie nie umiały, uczyły się jedynie prowadzenia gospodarstwa. Głowna uwagę zwracano na ich wychowanie religijne. Krytykowano takie wychowanie, a także to prowadzone w klasztorach żeńskich, na dworach, a zwłaszcza na tzw. pensjach prywatnych, kształcących jedynie w talentach towarzyskich, francuskim i w tańcu, bez zwracania uwagi na poziom moralny i umysłowy.

W krytyce wychowywania dziewcząt powoływano się na Fenelona, którego poglądy w XVIII wieku były popularne, ale postępowano też dalej, przyznając dziewczętom takie samo prawo do wychowania i kształcenia jak chłopcom. Powstawać zaczęły projekty szkół dla dziewcząt, zgodnych z założeniem KEN – niestety niezrealizowane.

Ken ograniczyła się do uporządkowania pensji prywatnych. W 1775 roku wyszły Przepisy KEN pensjo mistrzom i mistrzyniom dane, pióra Adama Czartoryskiego, dotyczące wszystkich szkół prywatnych, z włączeniem klasztornych. Poddane zostały kontroli KEN, która miała udzielać pozwoleń na ich otwarcie.

Zgodnie z założeniami KEN, wychowanie kobiet należało prowadzić w duchu patriotycznym i odpowiedzialności za los kraju. W kształceniu położono nacisk na doskonałą znajomość języka polskiego oraz francuskiego i niemieckiego, historii narodowej i początków arytmetyki potrzebnej do prowadzenia gospodarstwa domowego. Zalecał wychowanie fizyczne i higienę, idąc za racami Locke’a i Rousseau. Cel edukacji kobiet wg KEN to wychowanie ich na dobre żony, matki, panie domu, które „miłują prawdą i kochają ojczyznę swoją”.

Kres działalności Ken

Uchwalona 3 maja 1791 roku Konstytucja utrzymywała Ken jako jedną z głównych komisji państwowych (ministerstw) obok takich komisji jak wojskowa, policji czy skarbu. Na czele KEN miał stać z urzędu prymas Polski.

Końcem działalności KEN stał się rozbiór i upadek niepodległości Polski (1795 roku). Ostatecznie zarząd szkołami obejmują zakony - pod warunkiem, że kształcą swoich nauczycieli w szkołach wyższych.

Najważniejsze osiągnięcia KEN

Ukształtowany został nowoczesny ideał wychowania polaka – światowego obywatela i patrioty, rozumiejącego potrzeby kraju, mającego szerokie horyzonty myślowe, realnie oceniającego warunki, w których żyje, kochającego Ojczyznę – ale nie deklaratywnie. Wyrażającego tę miłość codzienna pracą i udziałem w jej obronie. Był to ideał światłego szlachcica, wrażliwego na potrzeby innych stanów – ze względów światopoglądowych (równość wszystkich ludzi) i praktycznych (ucisk poddanych jest szkodliwy dla państwa, a więc i dla szlachty).

KEN spolszczyła łacińskie szkoły, wprowadziła polską terminologię w zakresie nauczanych przedmiotów, przyzwyczaiła do nowych programów nauczania, pozostawiła podręczniki, z których korzystała młodzież polska jeszcze w XIX wieku.

Ideał wychowania obywatelskiego i patriotycznego żył w latach niewoli, pomagał skutecznie bronić się przed wynarodowieniem.

Osiągnięcia KEN były zgodne z duchem ówczesnych, europejskich osiągnięć naukowych i pedagogicznych. W tym tez leży jej zasługa, że potrafiła wykorzystać te osiągnięcia w sposób oryginalny i twórczy w warunkach polskich.

XXI. KONCEPCJE UPOWSZECHNIENIA I ZREFERMOWANIA SZKOŁY ELEMENTARNEJ W XIX WIEKU.

Znaczenie Rewolucji Francuskiej (1789 – 1794) dla rozwoju szkolnictwa elementarnego.

Rewolucja francuska obaliła ustrój stanowy i proklamowała wolność i równość wszystkich ludzi. Wysunęła także hasło powszechnej, publicznej oświaty ludowej. Konstytucja z 1791 roku zapowiadała stworzenie szkolnictwa publicznego wspólnego dla wszystkich obywateli.

Idee oświatowe rzucone przez rewolucję francuską oddziałały na oświatę we Francji i innych krajach Europy. Postulat konieczności upowszechnienia szkolnictwa ludowego został uznany za słuszny. W praktyce jednak realizacja tego postulatu napotkała jeszcze przeszkody.

Trudności związane z realizacją idei upowszechnienia szkoły elementarnej.

Podstawowe przeszkody to:

• Brak pieniędzy,

• Brak przygotowanych nauczycieli

• Brak metod wychowania i nauczania, które można by było zastosować w szkołach masowych.

Dotychczasowe metody dawały pewne rezultaty, ale tylko w szkołach średnich, kształcących bogatszą młodzież, pochodzącą ze środowisk bardziej wykształconych, mającą lepsze przygotowanie do nauki. natomiast w przypadku szkolnictwa elementarnego obejmującego dzieci robotników i chłopów, bez żadnego przygotowania umysłowego, stare i pamięciowe metody nie zdawały egzaminu.

Dwa stanowiska w kwestii sposobów szerzenia oświaty elementarnej

Zdawano sobie z tych trudności sprawę, ale w praktyce nie brano ich pod uwagę – zwłaszcza wobec braku środków i niechęci rządzących do finansowania szkoły elementarnej. W tej sytuacji główna rolę początkowo odegrały przedsięwzięcia charytatywne.

Na początku XIX wieku w tym zakresie możemy wyróżnić dwa stanowiska:

1. Ekstensywne – zmierzające do umasowienia nauczania – ale powierzchownego.

2. Indywidualizujące – idące w kierunku upowszechnienia pogłębionego nauczania elementarnego i opracowania jego teorii.

Pierwsze prezentuje tzw. system monitorialny Bella Lancastra, drugie działalność Pestalozziego.

System monitorialny Bella Lancastra

Narodził się w Anglii ok. 1800 rok. Wtedy to, niezależne od siebie, utworzyli system spółek dla dzieci ubogiej ludności, prowadzonych metodą wzajemnego nauczania – uczenia uczniów młodszych przez starszych (monitorów). Realizacja tej koncepcji polegała na gromadzeniu dużej ilości dzieci w dużej Sali, dzieleniu ich na grupy wg wieku i zdolności. Nauczyciel szkolił najstarszych i najzdolniejszych, a ci uczyli młodszych. Rola nauczyciela w takim systemie polegała na odpowiednim zorganizowaniu szkoły, na przygotowaniu monitorów do lekcji i czuwaniu, aby każda klasa realizowała program, żeby panował porządek i odpowiednia atmosfera.

Plusy i minusy systemu monitorialnego

Przy tych założeniach jeden bardziej doświadczony nauczyciel mógł kształcić i wychowywać równocześnie kilkuset uczniów. Opracowano metody budzenia w nich ambicji i współzawodnictwa, bez kar fizycznych. System ten obywał się prawie bez książek i funkcjonował przy bardzo małej liczbie nauczycieli, obejmując jednocześnie bardzo dużą liczbę dzieci. Był to więc system bardzo tani, co zainteresowało sfery zamożne, poszukujące łatwych i tanich możliwości zapewnienia masom ludowym choćby minimum oświaty. System upowszechnił się zwłaszcza w latach 1815 – 1830 w Europie i w USA. Później zaniechano go, bo był zbyt powierzchowny.

Jan Henryk Pestalozzi (1746 – 1827)

• Szwajcar, działacz patriotyczny i społeczny

• Demokrata

• Pedagog samouk

• Zwolennik Rousseau, więziony za swoją działalność

• Autor dzieła p.t. Jak Gertruda uczy swoje dzieci napisanego w formie listu.

Geneza działalności pedagogicznej Pestalozziego

Pestalozzi za cel stawia sobie polepszenie położenia ludowych warstw Szwajcarii. Temu celowi miało służyć założone przezeń wzorowe gospodarstwo rolne. Ta drogą chciał wpływać na podniesienie kultury rolnej wsi. Gospodarstwo, któremu nadał nazwę Neuhof, nie spełniło jego zamierzeń.

Pestalozzi był słabym organizatorem, nie znał się dobrze na rolnictwie. W rezultacie gospodarstwo podupadło, a P. „szukając środków zaradczych, wpadł na pomysł urządzenia w Neuhof (1744) zakładu rolniczo – wychowawczego dla biednych dzieci. Chcąc zabezpieczyć własny interes, pragnął jednocześnie wydobyć te dzieci z nędzy i nauczyć zarabiać.”

Działalność pedagogiczna Pestalozziego

W ten sposób Pestalozzi wszedł na drogę działalności pedagogicznej. Dzieci w lecie miały pracować na roli, w zimie tkać i prząść bawełnę, a w chwilach wolnych uczyć się czytania i pisania oraz rachunków. Jednak przygotowanie zawodowe nie stanowiło głównego celu zakładu w Neuhof. P. chciał przede wszystkim rozwinąć wrodzone siły moralne, intelektualne i fizyczne wychowanków, aby dzięki nim poprawili własną sytuację materialną i życiową.

Pomimo pomocy, zwłaszcza ze strony fizjokratów P. nie był w stanie utrzymać zakładu z prac dzieci i zakład po 5 latach został zamknięty, a P. postanowił poświęcić się pracy pisarskiej, w której wykorzystał doświadczenie wyniesione z tego zakładu.

Dzięki swojej działalności P. stal się osobą znaną. Dlatego w okresie późniejszym władze powierzyły mu prowadzenie zakładów dla sierot w Stanz i Burgdorf, gdzie mógł wypróbować swe metody wychowawcze. Otworzył także seminarium nauczycielskie i szkołę średnią. Szkoły te dzięki nowym metodom i eksperymentom, stały się głośne w całej Europie.

Praktyczna działalność P. ma dla dziejów pedagogiki równie wielkie znaczenie jak jego twórczość teoretyczna. Był zwolennikiem naturalnego wychowania, zgodnego z myślą Rousseau. Swoje poglądy pedagogiczne wyraził w dziele „Jak Gertruda uczy swoje dzieci.”

Poglądy Pestalozziego na wychowanie

P. rozpoczął od krytyki dotychczasowej szkoły. Pisał, że istnieją tylko szkoły pisania, czytania i katechizmu, a brak szkoły, która wychowałaby człowieka – tzn. rozwinęła go fizycznie, moralnie i umysłowo oraz przygotowała do późniejszej działalności, także społecznej i politycznej.

Zasady wychowania dzieci z ludu P. oparł na oświeceniowej teorii rozwoju 3v naturalnych sił człowieka: Fizycznej, Moralnej, Intelektualnej (ręka, serce, głowa).

Pierwszeństwo dawał sile moralnej, podkreślając zwłaszcza znaczenie miłości w wychowaniu domowym – dziecko kocha najpierw matkę, potem ojca a następnie rodzeństwo i innych ludzi.

Poglądy pedagogiczne P

Z krytyki szkoły wypływa próba P. przebudowy szkoły początkowej i teorii nauczania początkowego, która chciał oprzeć na psychologii. Zgodnie z założeniami Rousseau, którego zwolennikiem pozostawał, według P. nauczanie należało oprzeć na naturalnym rozwoju sił i uzdolnień dziecka. Podstawowym celem nauczania wg P. jest nie tyle dawanie dzieciom wiedzy, ile kształcenie i rozwijanie ich funkcji psychicznych. Dzięki tej pionierskiej postawie stał się P. twórcą teorii nauczania formalnego, która przeciwstawiała się metodzie nauczania polegającej na biernym przyjmowaniu przez ucznia wykładanej wiedzy.

Według P. zadaniem nauczania jest porządkowanie wyobrażeń, czynienie ich jasnymi i prowadzenie w ten sposób do pojęć dokładnych. Liczba, kształt i nazwa – to elementy, które tworzą jasne i poprawne pojęcia i które łącznie pozwalają poznać dokładnie istotę przedmiotu, bo każdy przedmiot charakteryzują – dlatego powinny być podstawą każdego nauczania opartego na poglądowości. Z nauczania poglądowego wyrósł kierunek nauki o rzeczach, dominujący w XIX wieku w metodyce nauczania początkowego.

Plan nauczania w szkole P.

Obejmował oprócz nauki czytania, pisania, rachunków i religii także elementy geometrii, rysunku, geografii i przyrodoznawstwa. Uprawiano gimnastykę i muzykę, wykonywano prace w zakresie rolnictwa, gospodarstwa domowego i rzemiosła – zgodnie z zasadą, że kształcenie umysłowe, religijno-moralne i fizyczne powinny się wzajemnie uzupełniać. Językiem nauczania był niemiecki oraz francuski. W szkole pracowało kilku nauczycieli, odpowiednio przygotowanych wg zaleceń P.

Znaczenie P.

Stworzył pierwszy, owoczesny, przemyślany i uzasadniony system i metodę nauczania początkowego. Oprócz dostarczania pewnych elementarnych wiadomości i umiejętności praktycznych system ten, uwzględniając indywidualność dziecka, miał budzić i wzmacniać jego siły duchowe, uszlachetniać moralnie i społecznie.

Dzięki szerokiemu stosowaniu metody P. możliwy był tak duży postęp w upowszechnieniu oświaty, jaki miał miejsce w XIX wieku. Prawie wszyscy reformatorzy i działacze oświaty elementarnej w różnych krajach Europy wyrastali z jego ducha lub nawiązywali do jego poglądów.

Jednym z nich był Fryderyk Froebel.

Fryderyk Froebel (1782 – 1852) – twórca nowoczesnego wychowania przedszkolnego

• Uczeń Pestalozziego

• Pomysłodawca tzw. ogródków dziecięcych

• Autor dziełka pedagogicznego p.t. Wychowanie człowieka – sztuka wychowanie i uczenia się

Poglądy pedagogiczne Froebla

Wychodząc z założeń i metod Pestalozziego Froebel poszukiwał odpowiednich sposobów wychowania dzieci w wieku przedszkolnym. Przyjął, że podstawowym środkiem wychowania w tym wieku jest zabawa – na nią położył nacisk. Opracował metodę pracy przedszkolnej, rodzaje i formy zabawek (tzw. „dary”, rozwijające zmysły dziecka). Był za harmonijnym rozwojem fizycznym, umysłowym i moralnym dziecka – tak aby żaden z tych elementów nie był kształcony bez szkody innych. Uważał, że takiemu wychowaniu należy poddać wszystkie dzieci niezależnie od stanu społecznego i zamożności ich rodziców.

Ogródki dziecięce

Praca z dziećmi miała się odbywać w tzw. „ogródkach dziecięcych” (pierwszy został założony przez Froebla w 1837 roku).
Nazwa ta zawierała sens głębszy – szkoła to ogród, dziecko to roślina, a nauczyciel to ogrodnik. Ogrody miały rozwijać aktywność i samodzielność dzieci, przyzwyczajać je do wspólnego przebywania, pomocy itp. Główna metodą pracy w ogródkach były zabawy z towarzyszeniem śpiewu i z używaniem zabawek (darów), ćwiczenia w rysowaniu, wyszywaniu, pielęgnowaniu roślin i zwierząt itp.

Znaczenie Froebla

Traktując zabawę jako podstawowa formę aktywności dziecka oraz stosując odpowiednie metody dydaktyczne (poglądowość, aktywność, systematyczność), a także przygotowując dziecko do nauki szkolnej Froebel podniósł rangę wychowania przedszkolnego. Ogródek dziecięcy, zwany także „freblówką” upowszechnił się w II poł. XIX wieku w wielu państwach Europy, a następnie w USA. Organizowane przez Froebla kursy dla wychowawczyń przyczyniły się z kolei do powstania seminariów dla wychowawczyń przedszkolnych (freblanek) w II poł. XIX wieku i na początku XX wieku.

XXII. PRZEMIANY SZKOLNICTWA ŚREDNIEGO I WYŻSZEGO W XIX WIEKU ORAZ ICH IDEOLODZY.

Sytuacja szkolnictwa średniego w Europie
Podczas gdy szkolnictwo elementarne rozwinęło się w Europie wolno i pozostawało na niskim poziomie głównie z powodu braku środków materialnych – szkolnictwo średnie w pierwszej połowie XIX wieku rozwinęło się zdecydowanie intensywniej. Zamożne warstwy społeczne otaczały szkołę średnią szczególną opieką bowiem uczyły się tam ich dzieci, dawała ogładę umysłową, przygotowywała do studiów wyższych i specjalizacji w różnych zawodach – była zatem potrzebna zarówno w życiu politycznym, gospodarczym jak i kulturalnym. Na rozwój szkoły średniej wpływ miały zarówno zmiany polityczno-społeczne jak również rozwój nauki oraz prądy filozoficzne.
Neohumanizm i jego wpływ na wychowanie młodzieży
Spośród kierunków filozoficzno-kulturalnych największy wpływ na szkolnictwo średnie wywarł tzw. neohumanizm, który na przełomie XVIII i XIX wieku wpłyną na literaturę, sztukę i myśl społeczną. Podczas gdy stary humanizm budził zamiłowanie do kultury rzymskiej i łaciny, neohumanizm nawiązywał do ideałów starożytnych Greków. Wg neohumanistów ideałem wychowawczym w formowaniu młodzieży powinno być kształcenie na wzór starożytnych Greków – wpajanie w wychowanków tej siły ducha i ciała oraz wrażliwości na dobro i piękno (kalokagathia).

Wpływ neohumanizmu na program szkoły średniej

Pod wpływem neohumanizmu dużo wyżej zaczęto cenić tzw. kształcenie formalne, aniżeli materialne tzn. rozwijanie wewnętrznych sił i zdolności, aniżeli dostarczanie tylko duzej ilości wiedzy,. Kształcenie formalne zapanowało w dydaktyce przez cały XIX wiek. Uznano, że kształcenie materialne zapełnia tylko umysł wiadomościami, nie uszlachetniając go, ani nie wyostrzając – siły duchowe mogą się rozwijać jedynie przez kształcenie formalne – to jest przez ćwiczenie w myśleniu.

Zgodnie z neohumanizmem szczególną wartość kształcącą przypisano językom starożytnym a zwłaszcza greckiemu. Wprowadzono też do programu naukę języka ojczystego w oparciu o lektury oraz propedeutykę filozofii

Wpływ neohumanizmu na organizację szkoły średniej

W reformach szkolnych w duchu neohumanizmu przodowały Niemcy inicjatorem tych reform w szkolnictwie średnim i wyższym w początkach XIX wieku był wybitny neohumanista Wilhelm von Humboldt. Z jego inicjatywy uległy zmianie nie tylko programy nauczania, ale podniosło się znaczenie szkoły średniej i nauczyciela tej szkoły. W 1810 roku wprowadzono specjalny egzamin, dający prawo do wykładania w szkole średniej, co podniosło stopień przygotowania i autorytet nauczyciela szkół średnich. W 1812 roku prowadzono egzamin dojrzałości (matura) jako dowód ukończenia szkoły średniej – gimnazjum i warunek umożliwiający wstęp na uniwersytet. Tylko te szkoły, którym przyznano prawo organizacji matury stały się gimnazjami.

Jan fryderyk Herbart (1776 – 1841) – teoretyk nauczania w gimnazjach klasycznych

• Zwolennik Pestalozziego

• Profesor filozofii i pedagogii, twórca pedagogiki jako dyscypliny naukowej

• Autor Pedagogiki ogólnej i Zarysu wykładów pedagogicznych.

Herbart a pedagogika

Herbart zamierzał nadać pedagogice charakter naukowy, którego wówczas nie miała. Utwory pedagogiczne miały przeważnie formę literacką. H. wyszedł z założenia, że pedagogika może być samodzielna nauką bo ma swój przedmiot i swoje pojęcia, które starał się tak opracować, aby były ścisłe i nie zawierały sprzeczności. Te pedagogikę postanowił oprzeć o 2 nauki pomocnicze: etykę (którą włączył do estetyki) i psychologie. Pierwsza miała wskazywać cel wychowania, druga drogę do niego prowadzącą. Celem wychowania miało być kształtowanie silnych charakterów cechujących się: doskonałością, życzliwością, prawością, słusznością i wewnętrzną wolnością.

Herbart o wychowaniu i nauczaniu

Nie oddzielał wychowania od nauczania. Wg niego przyswajanie dziecku w procesie nauczania jasne wyobrażenia i idee wpłyną niezawodnie na jego postępowanie (tzw. nauczanie wychowujące). W uczeniu należy rozbudzić szerokie zainteresowania i zapewnić mu możliwość zdobycia wszechstronnego wykształcenia silny, dobry charakter i wielostronność zainteresowań stanowią zasadniczy cel postępowania pedagogicznego. Jego zadaniem jest wpojenie młodzieży odpowiednich pragnień i zainteresowań, stworzenie w jej umysłach wewnętrznej nad nimi kontroli oraz wykształcenie dojrzałości sądu.

Herbartowski plan nauczania w gimnazjm klasycznym

Oparty był na neohumanizmie. Dominuja przedmioty humanistyczne.: język ojczysty i literatura, jezyki nowożytne, filologia gracka i łacińska, historia i geografia.

Program nauczania H. jest skierowany do elity społecznej, do której należą chłopcy ze sfer ziemiańskich i zamożniejszych mieszczańskich. Pozostałą młodzieżą niewiele się zajmuje. Wg H. „zakres nauczania zależy od stanu społecznego i majątku”. Także dziewczęta nie potrzebują takiego wykształcenia jak chłopcy.

Znaczenie Herbarta

Jego pedagogika stanowią duży krok na przód w naukowej refleksji nad wychowaniem. Szczególnie cennym i trwałym wkładem w dalszy rozwój dydaktyki okazała się teoria wszechstronnego zainteresowania. Ponadto zdefiniował zasadnicze pojęcia pedagogiczne i je usystematyzował. Jego habilitacja była pierwszą habilitacją z pedagogiki (1802r). od tego momentu zaczęto tworzyć katedry pedagogiki na uniwersytetach niemieckich, na które powoływano uczniów H. lub zwolenników jego systemu.

Powstanie szkół i gimnazjów realnych

Gimnazjum klasyczne było szkoła trudną., drogą , nauka trwała długo. Przygotowywała elitę kulturalną i inteligencje urzędniczą. Nie przygotowywała natomiast do życia gospodarczego., a tymczasem w tym zakresie potrzeby stawały się coraz większe z powodu olbrzymiego rozwoju techniki, przemysłu i handlu. Jednocześnie duża część burżuazji, która pragnęła kierować synów szybko do życia praktycznego, chciała zapewnić im wykształcenie ogólne, ale bez języków klasycznych. W ten sposób powstaje nowy tym szkoły średniej – szkoła realna.

Herbert Spencer (1820- 1903)

• Teoretyk kształcenia realnego

• Angielski filozof i socjolog

• Zwolennik teorii ewolucji Darwina

• Twórca tzw. organiczne teorii społeczeństwa

• Autor książki O wychowaniu umysłowym, moralnym i fizycznym. – jednej z najpopularniejszych książek pedagogicznych.

Krytyka programu gimnazjum klasycznego i propozycja kształcenia realnego

Według niego szkoła klasyczna jest przeżytkiem, nie daje praktycznego przygotowania do życia, nie aktywizuje ucznia bo opiera się na mechanicznym , pamięciowym nauczaniu i rygorystycznej dyscyplinie.

Wg niego wychowanie powinno przygotować ludzi zdolnych do walki o byt, którzy potrafiliby osiągnąć sukces i powodzenie w swojej działalności. Uczyć należy tego, co powoze w zyciu np. anatomii, fizjologii higienicznej – potrzebnej w indywidualnym bycie, wiedzy matematyczno-przyrodniczej i stosowanej. Widzy fizjologicznej, psychologicznej i pedagogicznej. Wiedza z zakresu nauk społecznych pomocnej przy wypełnianiu obowiązków społecznych. Wiedzy o wypoczynku, do czego potrzebne jest wychowanie estetyczne, literackie, sportowe.

Uczyć należy poglądowo bo jedynie takie kształcenie będzie kształtować sprawności życiowe wychowanka – umiejętność orientacji, zdecydowania i inne cechy potrzebne robotnikowi, kupcowi, technikowi. Bardzo dobrą formą kształcenia jest samouctwo.

Znaczenie Herberta Spencera

Polega ono na tym, że śmiało wykazywał anachroniczny już wówczas charakter tradycyjnego wykształcenia i szkoły klasycznej oraz że przyczynił się do spopularyzowania idei wykształcenia i szkoły realnej z bezwzględna przewagą przedmiotów przyrodniczych i matematyczno – fizycznych, co odpowiadało potrzebom coraz bardziej rozwijających się w swiecie: technice, przemysłowi i handlowi.

Sytuacja uniwersytetów na przełomie XVIII i XIX wieku

W tym okresie uniwersytety przechodziły poważny kryzys.

Życia naukowe przeniosło się poza mury uczelni – do akademii towarzystw naukowych. Rewolucja francuska zlikwidowała uniwersytety, bowiem były osrodkami kształcącymi elitę społeczna, a wiec negującymi ideę równości społecznej. Z czasem w nich miejsce powołano szkoły wyższe o charakterze zawodowym.

Typ francuski.

W miejsce uniwersytetów, zlikwidowanych przez rewolucję powołano różnego typu szkoły specjalne, które przetrwały do 1806 roku, kiedy to Napoleon utworzył Uniwersytet Cesarski. W okręgach na które podzielono Francję, utworzono wyższe uczelnie zawodowe. Ich zadaniem nie było prowadzenie badań ani kształcenie uczonych, ale przygotowywanie kadr zawodowych dla potrzeb państwa. Nie miały one większego znaczenia. Oprócz tych szkół istniały także grandes ecoles.

Typ angielski

Reprezentowany był przez dwa wielkie uniwersytety prywatne – Oxford i Cambridge o luźnej strukturze wewnętrznej. W ich skład wchodziły samodzielne, bogate kolegia, rządzące się autonomicznie. Dominowało w nich kształcenie ogólne. Naukę prowadzono w sposób graniczony, natomiast większość czasu przeznaczano na Zycie zbiorowe i sport, dyskusje polityczne, spotkania towarzyskie. Uniwersytety miały charakter konserwatywny, badań naukowych nie prowadziły, zajmowały się nimi towarzystwa naukowe.

Typ niemiecki

Stanowił najbardziej dojrzałe rozwiązanie. Stworzony przez Wilhelma von Humboldta w postaci założonego w 1810 roku uniwersytety berlińskiego, był wzorem dla innych uniwersytetów niemieckich i europejskich. Zadaniem uniwersytetu niemieckiego było zarówno nauczanie, jak i prowadzenie badań.

Uniwersytety tego typu miały:

• Rozwijać badania naukowe

• Kształcić uczonych

• Kształcić specjalistów potrzebnych do różnych dziedzin gospodarki i kultury narodowej

Samorząd uniwersytecki obejmował wybór dziekanów, powoływanie nowych profesorów, wspólna reprezentację i kierownictwo przez obieralnego rektora i senat akademicki, osbowosc prawna (prawo do posiadania majątku)

Wprowadzenie egzaminów dojrzałości, przedłużenie nauki w gimnazjach ułatwiło uniwersytetom podniesienie poziomu. Wprowadzono także zasady kariery akademickiej i zdobywania stopni naukowych (doktorat, habilitacja), opiniowania prac naukowych oraz formy kształcenia (wykład, ćwiczenia, seminaria). Inne szkoły wyższe starały się naśladować organizację uniwersytetu niemieckiego.

Podsumowanie

Tak kształtował się europejski, XIX- wieczny system edukacyjny, obejmujący szkołę średnią (klasyczna i realna) oraz wyższą (uniwersytety i inne szkoły wyższe).System ten był jednak możliwy do osiągnięcia tylko dla warstw zamożnych. Dla mas ludowych jeszcze przez długi czas jedna formą zorganizowanego kształcenia pozostawała słaba i źle kształcąca się szkoła elementarna.

XXIII. Pozytywizm warszawski i jego wpływ na rozwój polskiej oświaty w zaborze rosyjskim.

Rezultaty upadku powstania styczniowego dla oświaty w Królestwie Polskim:

Przegrana powstania styczniowego oznaczała upadek reform Aleksandra Wielkopolskiego z 1862r. (rozbudowa polskiego szkolnictwa elementarnego oraz polskich szkół średnich, powstanie Szkoły Głównej w Warszawie i Instytutu Politechnicznego i Rolniczo-Leśnego w Puławach).

Zlikwidowano autonomię szkolną Królestwa i powołano Warszawski Okręg Naukowy, podlegający rosyjskiemu ministerstwu oświaty.

Szkoły elementarne na wsi poddano pod kontrolę rad gminnych, odwołując dotychczasowych opiekunów spośród szlachty i duchowieństwa, pozbawiając w ten sposób inteligencję polską wpływu na szkolnictwo ludowe.

Aleksander Wielopolski (1803-77r.)

-polityk zwolennik ugody z Rosją,

-Naczelnik Rządu Cywilnego w Królestwie Polskim,

-Autor reform społecznych i reform oświatowych szkolnictwa w Królestwie Polskim,

-Po wybuchu powstania styczniowego, podał się do dymisji.

Rezultaty, c.d.

Od 1872r wprowadzono obowiązkową naukę języka rosyjskiego a od 1885r. rosyjski obowiązywał jako język nauczania. Nad nauczycielami szkół elementarnych wprowadzono ścisły nadzór polityczny.

Szkoły średnie organizacyjnie i programowo zunifikowano ze szkolnictwem w Rosji. Ich kierownictwo sprawowali wyłączni Rosjanie, nauczycieli dużą rolę odegrało polskie szkolnictwo prywatne. Wprawdzie obowiązywał w nich ten sam program co w rządowych i język rosyjski ale funkcje dyrektorów sprawowali Polscy i atmosfera panowała patriotyczna. Szczególnie był duży rozwój szkół i pensji żeńskich

Pozytywizm warszawski:

Zlikwidowano także polskie szkolnictwo wyższe, szkołę Główną w 1869/70r. przekształcono w Cesarski Uniwersytet Warszawski z rosyjskim językiem wykładowym. Jednak 7-letnie istnienie tej polskiej szkoły wyższej przyczyniło się do uformowania dużego grona jej wychowanków, którzy dobrze wykształceni i nastawieni patriotycznie stanowić będą elitę intelektualną w Królestwie Polskim. To oni stworzą ruch umysłowy nazywany pozytywizmem warszawskim a sami będą określani jako pokolenie Szkoły Głównej. Pozytywiści warszawscy będą starali się dostosować hasła pozytywizmu zachodnioeuropejskiego do warunków polskich - do swego programu społecznego i ekonomicznego.

Szkoła Główna – jej rektor Józef Mianowski

Program społeczny pozytywistów warszawskich:

Pozytywiści warszawscy ideologii powstańczej przeciwstawiali realizm polityczny (tymczasowe pogodzenie się z utratą niepodległości) i program wszechstronnego: ekonomicznego i kulturowego rozwoju społeczeństwa polskiego. Wiązali hasło ,,pracy organicznej” Z programem ,,pracy organicznej” ściśle związany był program „pracy u podstaw”, którym to określeniem nazywano projekty dotyczące oświaty ludu.

Założenia ,,pracy u podstaw” sformułowano w roku 1873 na łamach organu pozytywistów ,,Przeglądu Tygodniowego”

- w cyklu artykułów, których większość była autorstwa ,,papieża” pozytywistów – Aleksandra Świętochowskiego.

Program społeczny pozytywistów warszawskich cd

Rozważano w nich możliwości rozwoju różnych instytucji społecznych oraz rolę inteligencji w aktywizowaniu społecznym i gospodarczym warstw ludowych zmierzającym do szerokiego, społeczno – oświatowego rozwoju ludu, ,,ażeby społeczeństwo powiązało się ściśle i organicznie”

Ta solidarystyczna zasada stanowiła jeden z głównych przesłanek programu pozytywistów warszawskich.

Program oświatowy pozytywizmu warszawskiego:

Program ten został sformułowany także przez Aleksandra Świętochowskiego – na łamach ,,Przeglądu Tygodniowego” w cyklu ,,Nowe drogi”, w 1874r. Zakładał, że celem wychowania ma być praktyczne przygotowanie ludzi do działalności w zastanej rzeczywistości społecznej i ekonomicznej – przygotowanie fizyczne, umysłowe, moralne i estetyczne (vide Spencer).

Inne, wg pozytywistów winno być wychowanie i kształcenie warstw wyższych i niższych ponieważ istnieją w różnych warunkach i różnego potrzebują przygotowania.

To co powinno być wspólne w procesie wychowania wszystkich ludzi to nacisk położony na szacunek i kult dla wiedzy oraz poszanowanie pracy.

Ważna jest także tolerancja dla przekonań i postępowania innych ludzi oraz wyrobienie poczucia obowiązku wobec innych.

Pozytywiści byli za równouprawnieniem wyznań i płci, uważając że kobiety mają takie samo prawo do kształcenia i pracy jak mężczyźni. W przypadku wychowania ludu podkreślali rolę takich czynników jak wpływ inteligencję, kościoła i piśmiennictwa dla ludu. Odniesieniu do tzw. klasy średniej urzędnicy, przemysłowcy, kupcy, ziemianie), która miała stanowić rdzeń społeczeństwa , nacisk kładziono na encyklopedyczne wykształcenie umysłowe, na wychowanie etyczne i estetyczne.

Oświata ludu:

Wezwania rzucone przez pozytywistów do pracy organicznej i pracy u podstaw oraz niechęć chłopów do szkoły rosyjskiej, stworzyły warunki do rozwoju oświaty na wsi.

Już na początku lat 70-tych wśród studentów UW działało tajne Towarzystwo Oświaty Narodowej (TON), którego zadaniem było zwalczanie ciemnoty wśród chłopów, organizowanie czytelnictwa, upowszechnianie książek i czasopism. Powstały tajne szkółki wiejskie. Duże znaczenie dla oświaty wsi miało wydanie przez Konrada Pruszyńskiego Promyka w 1874r. Elementarza Do 1908 roku Elementarz miał 49 wydań w nakładzie na ponad pół miniona egzemplarzy . Pruszyński dla wsi wydawał także „Gazetę Świąteczną”.

Uniwersytet latający:

W latach 1882-84, równocześnie z rozwojem nauczania prywatnego w Warszawie samorzutnie zaczęły powstawać nielegalnie kursy naukowe inicjowanie przez absolwentki pensji i gimnazjów żeńskich, pragnących uzupełnić swoje wykształcenie na poziomie wyższym (kobiety nie miały jeszcze prawa studiować na Uniwersytecie). Około 1885r. nastąpiło połącznie kursów w jedną instytucję pod kierunkiem Jadwigi Szczawińskiej Dawidowej. Przyjęto dla niej nazwę Uniwersytetu Latającego bowiem zajęcia przenoszone były z mieszkania do mieszkania aby uniknąć policyjnych represji.

Ruch samokształceniowy:

Był także jedna formą tajnej oświaty. Brała w nim udział młodzież gimnazjalna i studencka. Konspiracyjne kółka samokształceniowe rozwijały się od 1871r. W 1885r. powstało Centralne koło Studentów, skupiające kółka regionalne. Na początku lat 90-tych powołana została w Warszawie Centralizacja Związku Kółek Gimnazjalnych Królestwa Polskiego. W ruchu samokształceniowym udział wzięło wielu gimnazjalistów i studentów, często wybitnych w późniejszym czasie jako naukowcy, literaci i politycy, m. in: Ludwik Krzywicki, Tadeusz Kotabiński, Stefan Żeromski czy Stanisław Wojciechowski.

Poradnik dla samouków

W piśmiennictwie pedagogicznym rozważani możliwości granice samokształcenia. Praktyczną pomocą skierowaną do wszystkich, którzy chcieli się samodzielnie kształcić był m. in. Poradnik dla Samouków – wydawnictwo zainicjowane przez działaczy oświatowych. Stanisława Michalskiego i Aleksandra Heflicha. Poradnik miał kierować samokształceniem samouka w różnych dziedzinach. Poradnik dawał obszerne wprowadzenie do poszczególnych dziedzin pióra wybitnych naukowców, następnie spis lektur z podziałem na trzy stopnie – w zależności od poziomu samouka.

Kasa imienia Mianowskiego:

Poradnik ukazywał się dzięki subwencjom Kasy imienia Mianowskiego – warszawskiej społecznej instytucji tak nazwanej ku czci rektora Szkoły Głównej. Kasa powstałą w 1881r. z inicjatywy absolwentów Szkoły (Świętochowskiego, Sulimerskiego, Prusa, Sienkiewicza i innych.)

W sytuacji gdy zabroniona była działalność wszelkich polskich instytucji naukowych i kulturalnych, legalna działalność Kasy walenie przyczyniła się do rozwoju badań naukowych, wydawnictw i różnych innych przedsięwzięć (np. stypendia) nie tylko w Królestwie, lecz także pozostałych dwóch zaborach.

Rozwój pedagogicznego ruchu wydawniczego:

Problematyka pedagogiczną zajmowały się prawie wszystkie ówczesne czasopisma, m. in. ,,Przegląd Tygodniowy”, „Niwa” czy „Opiekun Domowy”, „Opiekun Domowy” był również inicjatorem i wydawcą specjalnej biblioteki pedagogicznej, przeznaczonej dla rodziców, opiekunów i wychowawców, podających wskazówki i rady jak należy postępować z dziećmi aby wychować je na dobrych obywateli.

Innym przedsięwzięciem edytorskim było wydanie Encyklopedii Wychowawczej, która wychodziła od 1878r. pod redakcją Jana Tadeusza Lubomirskiego. Było to dzieło niedokończone, przerwane z powodu trudności ekonomicznych na literze „p”.

„Przegląd Pedagogiczny”

Od 1882r. zaczął się ukazywać w Królestwie Polskim ”przegląd pedagogiczny” pierwsze polskie czasopismo pedagogiczne – poświęcone teorii i praktyce nauczania. Pismo to obejmowało większość problemów wychowawczych i kształceniowych tamtego okresu W 1890r. redukcję objął Jan Władysław Dawid – jeden z twórców pedagogiki naukowej w Polsce. Na łamach „Przeglądu” pisali nauczyciele i działacze oświatowi m. in. Stanisław Karpowicz, Aniela Szycówna, Wacław Nałkowski i inni.

Jan wacłą Dawid (1859 – 1914r.)

-psycholog i pedagog

-pionier psychologii rozwojowej i pedagogiki doświadczalnej w Polsce

-Autor m.in. O duszy nauczyciela polskiego

Podsumowanie:

Atmosfera pozytywistyczna – kult nauki i pracy w połączeniu z potrzebami społecznymi, ekonomicznymi i oświatowymi Królestwa Polskiego wpłynęły na sformułowanie programu oświatowego pozytywizmu warszawskiego , Jego realizacją były wyżej wymienione przedsięwzięcia upowszechniające oświatę na wsi , tajne kursy o zróżnicowanych poziomach (także dla dziewcząt). Ruch samokształceniowy oraz bujny rozwój pedagogicznego ruchu wydawniczego.

XXIV. Myśl pedagogiczna w Galicji i zaborze pruskim

Sytuacja w zaborze pruskim

Polityka wobec Polaków w zaborze pruskim powiązana była w okresie 1877-87 z tzw. Walka o kulturę (kulturkampf). Mającą na celu podporządkowanie władz kościelnych władzy państwowej. Na ziemiach polskich kulturkampf połączona była z polityką germanizacyjną. Antypolska polityka kanclerza Prus Ottona von Bismarca wymierzona była m.in. w polskie duchowieństwo, szlachtę i inteligencje, a zmierzała do pozyskania ludu polskiego. Jednak w tej polityce widział zagrożenie wiary inarodowości polskiej i zdecydowanie się jej przeciwstawiał właśnie przy pomocy polskiego duchowieństwo, ziemiaństwa i inteligencji.

Germanizacja oświaty elementarnej w zaborze pruskim

W 1872 ustalono nowy program nauczania w szkole ludowej. Rozszerzono zakres przedmiotów realnych: geografii, przyrody, fizyki, a jednocześnie znacznie zwiększono liczbę godzin niemieckiego. Zlikwidowano wtedy polski, jako język nauczania w szkołach ludowych na terenach polskich. Wyjątek stanowiło nauczane religii i śpiewu kościelnego (ale w perspektywie przewidywano i tu zmianę), jednocześnie ograniczono wymiar języka polskiego, jako przedmiotu. Jedynie w poznańskim utrzymano nauczanie języka polskiego na wszystkich szczeblach szkoły ludowej ale tylko do 1887.

Germanizacja szkolnictwa średniego

Zarządzenia z 1872 i 1874 usunęły nauczanie języka polskiego także ze szkół średnich. Nauka religii w szkołach średnich miała odbywać się po niemiecku, a kiedy arcybiskup poznański Mieczysław Ledóchowski sprzeciwił się temu, rząd pruski usunął ze szkół katechetów, co spowodowało przerwanie nauki religii w szkołach średnich. Seminaria nauczycielskiego były już wtedy zupełnie zniemczone. W 1876 zniemczono w poznańskiem gimnazja i szkoły realne. Młodzież szkolną zmuszono nawet do śpiewania pieśni kościelnych po niemiecku.

PROGRAMY ORGANICZNE W ZABORZE PRUSKIM

Wykupywanie ziemi z rąk polskich (działalność Komisji Kolonizacyjnej), Kulturkampf, pozbywanie ludności polskiej podstawowych swobód narodowych, usunięcie języka polskiego ze szkół, z administracji i sądownictwa wywołały naturalne dążenie do samoobrony i zjednoczyły polskie społeczeństwo. Wpłynęły też na tworzenie programów pracy organicznej. Głównie ich założenia sformułował Maksymilian Jackowski w rozprawie Rzut oka na nasze zasady, sprawy i potrzeby. Pisał tam, że jedynie praca organiczna i upowszechnienie oświaty, zwłaszcza gospodarczej, mogą zapewnić społeczeństwu przetrwanie i lepszą przyszłość.

DZIAŁALNOŚĆ OŚWIATOWA

Wobec tego, że w szkołach nie uczono języka polskiego, zaczęły powstawać w poznańskiem nielegalne bezpłatne kursy języka polskiego, prowadzone przeważnie przez inteligencje. Powstało Towarzystwo Oświaty Ludowej i Towarzystwo Historii i Piśmiennictwa Polskiego czy też Towarzystwo Narodowe, które szerzyły wiedzę o historii i literaturze polskiej. Istniejące od 1861 r. Centralne Towarzystwo Gospodarcze wspierało oświatę rolną, m.in. akcję zakładania kółek rolniczych, a w 1870 założyło średnią szkołę rolniczą w Żabikowie.

BRONISŁAW TRENTOWSKI (1808 – 1869)

• Powstaniec listopadowy

• Filozof i pedagog

• Autor dzieła Chowanna, czyli system pedagogiki narodowej jako umiejętności wychowania, nauki i oświaty, słowem wykształcenia naszej młodzieży (Poznań 1842)

Chowanna jest jednym z najważniejszych polskich dzieł pedagogicznych. Zawiera nie tylko „system pedagogiki narodowej” ale również swoistą filozofię wychowania, odnoszącą się do

1. Wychowanka – przedmiotu wychowania

2. Nauczyciela – podmiotu wychowania

3. Szkoły – pedagogicznej przedmioto-podmiotowości

Ze względu na stopień nasycenia filozofią pedagogiki było to dzieło wyjątkowe. Za ideał wychowawczy uznał rozbudzenie „jaźni działającej” zdolności do „stwarzania własnego świata” .

Określając swoje dzieło jako „pedagogikę narodową” nie bronił tradycji narodowej, ale wręcz przeciwnie – przedstawiał program reedukacji narodowej, koncentrując się na genezie wad narodowych i sposobach naprawienia charakteru narodowego Polaków.

Dlatego Chowanna zawiera także filozoficznie ujęty zarys dziejów Polski, z surową krytyką dotychczas popełnionych błędów, takich jak np. anarchia szlachecka.

SYTUACJA W GALICJI – ZABORZE AUSTRIACKIM

Spośród 3 zaborów największe możliwości rozwoju polskiej oświaty były w tym zaborze. Klęski Austrii w wojnach z Francją, a zwłaszcza z Prusami (1866-67) zmusiły ją do ustępstw na rzecz zamieszkujących cesarstwo austriackie narodów: Polaków, Czechów, Węgrów, Ukraińców i wejścia na drogę rzędów federalistycznych.

Galicja otrzymała Sejm Krajowy (we Lwowie) z Wydziałem Krajowym jako swego rodzaju rządem, ale bez istotnych kompetencji. Galicja zdobyła m.in. możliwość autonomicznego rozwoju kultury i oświaty, chociaż warunki ekonomiczne temu nie sprzyjały.

JÓZEF DIETL (1804 – 1878)

• Lekarz, profesor i rektor UJ

• Prezydent Krakowa

• Autor dwutomowego działa O reformie szkół krajowych (1865-66)

Dietl postulował o pełne unarodowenie oświaty galicyjskiej, prawo wychowania młodzieży w duhu przywiązania do własnego kraju, a nie do Austrii. Na plan pierwszy wysunął szkolnicwo ludowe, najbardziej wtedy zaniedbanie. Powinno ono nie tylko szerzyć elementarną wiedzę, ale również przygotowywać dzieci chłoskie i mieszczańskie do szkoł średnich i wychowyać je na dobrych obywateli własnego kraju. Opowiadał się za kształceniem dziewcząt. M.in. jednak żądał spolszczenia całego szkolnictwa w Galicji oraz jego autonomii i prawa rodziców do nadzworu szkół w gminach.

NOWY USTRÓJ I CHARAKTER SZKOLNICTWA W GALICJI

Wniosek Dietla w sprawie powołania galicyjskiej władzy szkolnej doczekał się realizacji w 1866r., kiedy Sejm Krajowy powołał Radę Szkolną Krajową. Zgodzie z jej statutem, Radzie miały podlegać wszystkie szkoły, a Rada miała być niezależna od władz politycznych. Wkrótce jednak władze w Wiedniu zniosły wiele postanowień statutu.

Główne osiągnięcia Rady to uzyskanie w 1867 r. zatwierdzenia ustawy o narodowym języku nauczania w szkołach ludowych i średnich, co miało olbrzymie znaczenie dla rozwoju kulturalnego całego kraju.

SPRAWA SZKOLNICTWA LUDOWEGO

Zgodzie z postulatem Dietla, Rada zajmowała się w pierwszym okresie szczególnie szkolnictwem ludowym, najbardziej wówczas zaniedbanym. W 1868 zaledwie 34% dzieci galicyjskich uczęszczało do szkoły, co stanowiło najniższy odsetek w Europie. W 1873 Sejm Krajowy uchwalił ustawę o zakładaniu i utrzymaniu publicznych szkół ludowych. Ustalała ona sieć szkół ludowych, ciężar ich utrzymania wkładała na gminy i majątki dworskie, wprowadzała bezpłatność nauki. Obowiązek szkolny miał trwać 6 lat (o 2 lata krócej niż w Austrii), ale po nim przewidywano dwuletnie, niedzielne dokształcenie.

SZKOLNICTWO ŚREDNIE W GALICJI

Dominowały 8-letnie gimnazja. Do szkolnictwa średniego zaliczano też powołane w latach 1872-74 gimnazja i szkoły realne. Tak, jak w cały cesarstwie austriackim, program gimnazjów w Galicji obejmował m.in. łacinę i grekę – kosztem innych przedmiotów i mimo krytyki dotarł w takiej postaci do 1918 r. Bardziej dostosowany do życia był program szkół realnych, obejmujący m.in. przedmioty matematyczno-przyrodnicze i języki nowożytne. Szkoły realne (przygotowujące do wyższych szkół technicznych albo pracy zawodowej) nie cieszyły się popularnością.

SZKOLNICTWO WYŻSZE

Galicja była w II poł 19 w. jedyną częścią ziem polskich, w której rozwinęło się polskie szkolnictwo wyższe. Spolonizowano UJ i U.Lwowski. Wpłynęło to korzystnie na ich rozwój, wzrosła liczba kadry nauczycielskiej. Na początku 20 w. na uniwersytetach pojawiły się studentki.

Powstały także inne szkoły wyższe – Politechnika we Lwowie, Akademia Rolnicza w Dublanach, Krakowska Szkoła Sztuk Pięknych w której dyrektorem był Jan Matejko.

W 1872 w Krakowie powołano Akademię Umiejętności – elitarne towarzystwo naukowe

POLSKA MYŚL PEDAGOGICZNA W GALICJI

Przez długi czas trwała w rutynie. W pedagogice obowiązywał herbartyzm i konserwatywny sposób organizacji szkoły. Dopiero w końcu 19 w. nastąpiło pewne ożywienie, głównie pod wpływem pedagogów z Królestwa (zab. rosyjskiego) m.in. Jana Władysława Dawida, Anieli Szycówny czy Heleny Radlińskiej, współpracujących z takimi pismami pedagogicznymi, jak „Ruch Pedagogiczny” czy „Reforma Szkolnictwa”. Zasłużoną postacią dla galicyjskiej pedagogiki był lekarz Henek Jordan, założyciel parku sportowego dla dzieci i młodzieży w Krakowie – pionier tzw. Ogródków jordanowskich.

PODUMOWANIE

Mimo poważnych trudności, oświata galicyjska osiągnęła znaczące rezultaty. Na rok przed wybuchem I wojny światowej miała prawie 6000 szkół elementarnych, kształcących ponad milion dzieci. Chociaż spośród 138 szkół średnich 96 to gimnazja męskie, z mało użytecznym klasycznym programem nauczania, to jednak one ulegały modernizacji i demokratyzacji, przyjmując coraz więcej synów chłopskich, którzy często później wstępowali na uniwersytet. Wysoki poziom osiągnęły szkoły wyższe. Dzięki dobrym rezultatom pracy oświatowej w Galicji stała się ona rezerwuarem sił intelektualnych dla Polski po odzyskaniu niepodległości w 1918 r.