TOŻSAMOŚĆ
Tożsamość tak jak większość pojęć w naukach humanistycznych jest kategorią niejednoznaczną, różnie interpretowaną przez różne dziedziny nauki, w zależności od akcentowanego aspektu tego pojęcia. W tym krótkim szkicu teoretycznym postaram się przedstawić sposoby definiowania tożsamości w niektórych naukach humanistycznych.
W naukach socjologicznych pojęcie tożsamości, choć niezwykle popularne, wzbudza po dzień dzisiejszy wiele kontrowersji.
Jest bowiem kategorią bardzo wieloznaczną, definiowaną w zależności od naukowego nurtu lub przedmiotu badań. W najbardziej ogólnym ujęciu definiuje się ją, jako okazywanie innym jednostką i samemu sobie identyfikacji (utożsamiania się) z jakimiś elementami rzeczywistości społecznej, a także umożliwienie innym zdefiniowania i rozpoznania danego obiektu, przez pewne cechy dla niego charakterystyczne1. Bardzo często socjologia dokonuje rozróżnienia pomiędzy tożsamością jednostkową rozumianą jako zbiór wyobrażeń, sądów i przekonań aktora społecznego o samym sobie2, oraz tożsamością społeczną.
Ta ostatnia rozumiana, jest jako tożsamość jednostki, grupy społecznej czy zbiorowości, dzięki której i przez którą umiejscawia ona samą siebie w jakimś obszarze rzeczywistości społecznej, bądź też sama jest osadzana w tej rzeczywistości przez zewnętrznego obserwatora (inną jednostkę, grupę, zbiorowość) 3.
Tożsamość jednostkowa, osobowa (indywidualna) albo inaczej podmiotowa wyrasta z potrzeby unikatowości. Kształtuje się dzięki charakterystycznej dla człowieka potrzebie szukania i kreowania sensu życia[6]. Tożsamość człowieka, to wizja własnej osoby, trwałe przekonanie o tym, kim jest. Jednakże zawsze jest tak, że tożsamość jednostki kształtuje się w określonej grupie, pod wpływem konkretnej struktury. Nie ma innej możliwości tworzenia obrazu siebie, koncepcji siebie czy identyfikowania się (przynależności), jeżeli nie ma grupy odniesienia, osób znaczących, dziedzictwa kulturowego. Dlatego też w literaturze, oprócz tożsamości podmiotowej, funkcjonuje pojęcie tożsamości grupowej, która jest sposobem określenia samego siebie poprzez przynależność do różnego rodzaju grup społecznych. Jednostka konstruuje bowiem swoje "ja" w obszarze wyznaczonym przez kulturę danej grupy i zbiorowości. To grupa czy zbiorowość dostarcza specyficznych kategorii do opisu siebie samej. W związku z tym tożsamość osobista jest odpowiedzią na pytanie dotyczące danych związków z płcią, wiekiem, rodziną, językiem, religią, wyznaniem, narodowością, wykształceniem, pracą, pozycją socjalnoekonomiczną, poglądami politycznymi itp.
Tożsamość społeczna – to sposób doświadczania siebie przez aktora społecznego. Jest to układ autodefinicji tegoż aktora; zbiór wyobrażeń, sądów, przekonań, które jednostka konstruuje wokół siebie. Poliformizm zjawiska, tzn. jednostka myśli o sobie na tysiące sposobów – “ja” może oznaczać wiele rzeczy. Pojęcie tożsamości w mowie potocznej jest inaczej definiowane.
Jakie cechy składają się na tożsamość?
Aspekt dynamiczny tożsamości – Pojęcie tożsamości wskazuje na kontynuowanie w czasie pewnych cech osobowości. Mimo zmian jednostka pozostaje cały czas tym samym. Aspekt ten widać szczególnie silnie u Eriksona – “identyczność jaźni” jako trwałość pozostawania tym samym.
Aspekt strukturalny tożsamości – bycie kimś może być pojmowane jako identyfikacja, oraz jako identyzacja (ujednostkowienie – traktujemy siebie jako byt niepowtarzalny i jednostkowy). Tożsamość jest rezultatem przyjęcia pewnych cech od innych.
W wyniku identyfikacji ? powstaje tożsamość społeczna, czyli opis siebie w kategoriach społecznych.
W wyniku identyzacji ? powstaje koncepcja siebie, efekt refleksji jednostki, osobistych doświadczeń, definiowanie siebie w kategoriach ról społecznych.
- Identyfikacja – “my” – “nie my”
- Identyzacja – “ja” – “nie ja”
Ralph Turner wyróżnił:
-Obraz siebie – fotografia postrzeżeniowa. Wizerunek własnej osoby w pewnym momencie.
-Koncepcję siebie – zmienia się powoli i występuje w niej dążenie do spójności.
Seria obrazów siebie składa się w dłuższej perspektywie na koncepcję siebie. Mamy zatem jaźń sytuacyjną – postrzeganie siebie w danym momencie i jaźń biograficzną – względnie trwały i niezmienny zespół przeświadczeń i opinii jednostki o samej sobie.
Metody badania tożsamości jednostki:
Test dwudziestu stwierdzeń (TST – Twenty Statements Test). Technika ta polega na tym, że respondent ma dać 20 numerowanych odpowiedzi na pytanie “kim się jest”. Istotne są dla badań psychiatrycznych (np. zaburzenia tożsamości) i jako metoda badania stopnia adaptacji (np. mniejszości etnicznych).
Istnieją różne sposoby analizowania treści kwestionariuszy TST:
Schemat Gordona – osiem kategorii opisywania samych siebie:
1.Charakterystyki przypisane – płeć, wiek, narodowość itp.
2.Role i przynależności społeczne – pokrewieństwo, otoczenie rówieśnicze, funkcje pełnione, role zawodowe.
3.Identyfikacje abstrakcyjne – przekonania światopoglądowe, rozbudowania definicji roli.
4.Zainteresowania i czynności z nimi związane.
5.Odniesienie do materialnego posiadania
6.Cztery całościowe oceny jaźni:
- Moralna wartość
- Poczucie samodeterminacji
- Poczucie kompetencji
- Poczucie integracji
7.Charakterystyki personalne:
- Styl
- Życie psychiczne
8.właściwości genetyczne zewnętrzne
- oceny innych
- odniesienia sytuacyjne (“inni uważają mnie za…” itp.)
Modele tożsamości (typologia głównych podejść teoretycznych):
1) model zdrowia tożsamości.
2) model interakcyjny.
3) model światopoglądowy.
4) model ekologiczny.
W ramach szeroko pojętej tożsamości społecznej wyróżnić można także tożsamość regionalną (lokalną).
Według M. Szczepańskiego składają się na nią:
● indywidualna identyfikacja z regionem, lokalną społecznością, i kulturą (perspektywa psychologiczna);
● funkcjonujący w świadomości zbiorowej podział na: my i oni, któremu towarzyszy poczucie odrębności (perspektywa socjologiczna);
● przypisanie do przestrzeni i miejsc (perspektyw geograficzna);
● świadomość dziedzictwa kulturowego, rozumienie i odczytywanie znaczeń, symboli (perspektyw etnograficzna);
● związek zarówno indywidualny, jak i zbiorowy z dziejami danego miejsca, bohaterami, instytucjami historycznymi (perspektywa historyczna);
● wspólnota gospodarowania, kooperacja i konkurencja międzyregionalna (perspektywa ekonomiczna);
● istnienie pewnych, szczególnych dla danego obszaru form budownictwa, układu przestrzennego (perspektywa urbanistyczno – architektoniczna)7.
Zdaniem Dzikowskiej w kształtowaniu tożsamości lokalnej (miejsca) szczególną rolę pełni zjawisko narracji, bowiem bez opowieści, nie ma jej zdaniem identyfikacji. Oprócz tego wszelkim tożsamością zbiorowym towarzyszy jej zdaniem z natury rzeczy status fikcji, bowiem opierają się one na wyobrażeniach8.
Jako odmiana tożsamości społecznej (grupowej) bardzo często pojawia się także kategoria tożsamości kulturowej definiowanej jako tożsamość społeczna zbiorowości, ujmowana w kategoriach „inności”, czy też „swojskości” danej kultury, w stosunku do innych kultur. Przejawiać ma się ona w kulturowo zdefiniowanym sposobie działania, wytworach danej kultury9.
Bardzo podobnie tożsamość rozumiana jest w ramach psychologii i nauk pedagogicznych. W psychoanalizie poczucie własnej tożsamości jest najważniejszym kryterium zdrowia psychicznego, bowiem jest ono warunkiem poznania rzeczywistości i powstania „ja”. Tożsamość często odnoszona jest do wiedzy jednostki o samej sobie oraz ściśle związana z potrzebą poczucia własnej odrębności.
W ujęciu tożsamości jednostkowej bardzo często podkreśla się rolę procesu dojrzewania w jej kształtowaniu, kiedy to młody człowiek ma poczucie zagubienia, związane właśnie z poszukiwaniem swojej tożsamości. Musi on wówczas znaleźć odpowiedź na szereg pytań, takich jak: kim jestem? kim chce być? Jaki powinienem być? itp. Od znalezienia właściwych odpowiedzi na te pytania, bardzo często uzależnione jest zdrowie psychiczne danej jednostki10. W szczególnie interesującym mnie pojęciu tożsamości grupowej podkreśla się, podobnie jak w naukach socjologicznych ogromną rolę kontaktu z innymi od naszej grupami. Człowiek określa samego siebie poprzez przynależność do określonej grupy, posiadającej określone cechy odróżniające ją od innych. Może być to religia, wspólnota dziejów, zwyczajów czy, tak jak ma to miejsce w przypadku miasta – zamieszkiwania określonego terytorium.
W filozoficznym rozumieniu pojęcia tożsamości podkreśla się przede wszystkim właściwość bycia pojedynczą rzeczą lub rodzajem, podobieństwo rzeczy do siebie. Tożsamość to przede wszystkim to samo co identyczność, „tożsame” to nierozróżnialne. W odniesieniu do osoby ludzkiej problem tożsamości zasadza się na pytaniu, co czyni nas jedną i tą samą osobą.
Filozofowie starali się w różny sposób odpowiedzieć sobie na te pytania. I tak na przykład dla Hume’a jedność osobowa polegała na pewnego rodzaju fikcji, podobnej jego zdaniem do tej, która występuje gdy mówimy o jedności na przykład narodu. Natomiast Locke podkreślał ogromne znaczenie pamięci w kształtowaniu poczucia własnej tożsamości11.
Na gruncie etnologii tożsamość rozpatrywana jest raczej w kategoriach grupowych niż jednostkowych. Jest ona wpisana w obszar pośredni pomiędzy tym, co pojedyncze i tym co zbiorowe, tym co wewnętrzne i tym co zewnętrzne, bytem i działaniem ego i alter, defensywą i ofensywą, zakorzenieniem i migracją, asymilacją i dyskryminacją, wrośnięciem i marginalnością.
Szczególnym zainteresowaniem badaczy cieszy się w przypadku tej dziedziny kategoria tożsamości kulturowej, która uznawana jest za najważniejszy rodzaj tożsamości zbiorowej. Składają się na nią :
● elementy dziedzictwa, nawet te, które uległy już całkowitej lub częściowej dezaktualizacji;
● rodzaj, proporcje i ustrukturyzowanie elementów składających się na daną kulturę;
● kontekst zewnętrzny, który tworzą kontakty z innymi kulturami, występującymi w różnym natężeniu w przeszłości i teraźniejszości.
Generalnie tożsamość kulturowa ze względu na niejednoznaczność i złożoność tego pojęcia ujmowana jest jako kombinacja czynników socjologicznych, psychologicznych i kulturowych, co powoduje że czasami bardzo trudno odróżnić ją od innych rodzajów tożsamości zbiorowej, jak na przykład tożsamości etnicznej i narodowej12.
Ta niejednoznaczność pojęcia tożsamości, a co za tym idzie zróżnicowanie podejścia do problemu zaowocowało powstaniem różnego rodzaju typologii, które za cel stawiały sobie uporządkowanie tego terminologicznego chaosu. Jedną z nich jest typologia Zbigniewa Bokszańskiego, który wymienia cztery podejścia a zarazem sposoby rozumienia tożsamości:
● model zdrowia – wywodzi się on z tradycji psychoanalitycznej i sięga korzeniami prac Eriksona, którego głównym celem było znalezienie antidotum na niedopasowanie człowieka do otaczającego go świata. Tożsamość jednostki jest w tym ujęciu rozumiana jako złożona całość będąca efektem dążeń, do powiązania wcześniej nabytych ról społecznych w osobowość.
● model interakcyjny tożsamości – stanowi on najbardziej zróżnicowany wewnętrznie i najbogatszy typ rozumienia tego pojęcia, co wynika w dużej mierze z istnienia wielu sposobów rozumienia samego interakcjonizmu, jako perspektywy teoretycznej i badawczej. Jednak wszyscy badacze wywodzący się z tej szkoły uznają, że tożsamość jest zjawiskiem interakcyjnym, jej uzyskiwanie następuje w trakcie interakcji, wysyłania, przyjmowania i interpretowania przekazów. Zdaniem zwolenników tego modelu badanie tożsamości nie powinno ograniczać się jedynie do badania teraźniejszości, interakcje należy bowiem badać także w wymiarze biograficznym;
● model światopoglądowy – jego istota tkwi w szukaniu tożsamości w ramach psychospołecznej sytuacji człowieka, panujących w danym czasie stylów życia, wzorach i normach postępowania;
● model egologiczny – powstał on na gruncie współczesnej psychologii społecznej. Dąży on do traktowania tożsamości jako samej w sobie kategorii badawczej. Celem analizy jest opisanie właściwości tożsamości, jej genezy oraz transformacji14.
To co wydaje się najbardziej istotne w omawianym zjawisku, to fakt, że tożsamość, zarówno ta jednostkowa, jak i kolektywna, nie może istnieć bez świadomości. Ludzie muszą zdawać sobie sprawę z pewnego rodzaju odrębności, co podkreślają wszystkie przedstawione powyżej ujęcia. Bez poczucia inności, wyjątkowości nie ma bowiem mowy o ukształtowaniu się poczucia tożsamości, czy to na poziomie jednostkowym, czy to grupowym. Kolejną bardzo istotną kwestią jest w mojej opinii przeszłość. Zarówno biografie indywidualne, jak i historia całych grup, czy narodów w ogromnej mierze, czy tego chcemy czy nie wpływają na naszą tożsamość, dlatego też uważam, że w badanie teraźniejszości należy przede wszystkim rozpocząć od badania przeszłości.