Wykład
Tożsamość jako kategoria świadomości
„Brak identyczności postawiłby nas wobec świata chaosu, pojawiających się bezsensownych rzeczy i wydarzeń, zmienności absolutnej, w której my sami rozpłynęlibyśmy się od wewnątrz w potoku nieuporządkowanych wrażeń, bez punktu oparcia, niby nurt zmieniający nieustannie swe koryto i swój kierunek, rozlany, coraz płytszy, wsysany w piasek otaczającej nas rzeczywistości” (Skarga 1997)
Pojęcie tożsamości- wymiar psychologiczny, socjologiczny i filozoficzny
W. James (1892):
Ja przedmiotowe + ja podmiotowe=
Ja duchowe (zbiór stanów świadomości) + ja społeczne (rozpoznawanie i uznawanie przez innych ludzi) + ja cielesne (poczucie cech fizycznych)
„W sensie obiektywnym tożsamość to względna odrębność, spójność i ciągłość w czasie jednostki lub grupy postrzeganej z zewnątrz (...) W sensie subiektywnym tożsamość to samoświadomość własnej odrębności, spójności i ciągłości w czasie grupy, do której się należy.” (Szymański, 1993)
Tożsamość to swoiste poczucie, że myśli należą do tego, co myśli; tożsamość jest więc tym, co ja podmiotowe stwierdza w swym ja przedmiotowym
Tożsamość funkcjonalna= aktualny stan świadomości, który przeważa nad stanami byłymi
Wg Jana Szczepańskiego tożsamość można pojmować behawioralnie, ontologicznie i funkcjonalnie. W pierwszym znaczeniu tożsamość człowieka przejawia się w trwałości i ciągłości sposobów zachowań, zwłaszcza działań celowych, ale także zachowań odruchowych, nieświadomych. Ontologicznie tożsamość jest trwałością i ciągłością cech i właściwości organizmu, psychiki, zwłaszcza charakteru. Funkcjonalnie tożsamość wynika z ciągłości ról i pozycji w różnych systemach społecznych i kulturowych, ale przy powszechnym przekonaniu, że ono funkcjonuje nadal.” (Szczepański 1998)
Pojęcie tożsamości zakłada istnienie podobieństwa i różnicy, swoistości i typowości, ciągłości i zmiany.
(tożsamość społeczna a tożsamość jednostki)
Tożsamość jako autodefinicja (Gordon Mathews)- „tożsamością jest to, jak jednostka siebie pojmuje, klasyfikuje, nazywa”
Wątpliwość- świadomość własnego ja nie jest pełnią wiedzy o sobie, całkowitym samopoznaniem
Tożsamość ma charakter procesualny (Giddens, Maalouf)
Z. Bokszański- wymiary pojęcia tożsamości
1 Normatywność/ deskryptywność
2 Proces/ stan
3 kontynuacja /odmienność
4 Konformizm/ bunt
Krystalizacja tożsamości:
-faza kształtowania się
-faza symbiozy
-faza kryzysu (Erikson i inni)- tożsamości etapowe
Funkcje tożsamości:
Poczucie tożsamości jest gwarantem bezpieczeństwa (poczucie przynależności do grupy) i daje poczucie sensowności działania, umacnia poczucie wartości, poczucie zakorzenienia (świadomość kontynuacji), przyczynia się do integracji grupy
Powszechny kryzys tożsamości (utrata poczucia tożsamości lub jego dekonstrukcja):
-badania naukowe wskazują na nasilenie tego zjawiska wraz z nasileniem się zmian cywilizacyjno- kulturowych (od przestrzeni miejsc do przestrzeni strumieni)
-migracje -> turysta, włóczęga, emigrant
-ścieranie się systemów wartości i mieszanie wzorów kulturowych
„Tożsamość człowieka jest swoistym subiektywnym odzwierciedleniem jego obiektywnego uczestnictwa w życiu społecznym i kulturze i jego zdolności do autorefleksji, samopoznania i autodefinicji”
„Badanie tożsamości człowieka ma duże znaczenie dla zrozumienia problematyki ciągłości zmiany kulturowej, zachowanej właśnie dzięki temu, że każda jednostka ludzka ma potrzebę kontynuowania swojej przeszłości i traktowania czasu jako przestrzeni całożyciowej”
Rodzaje tożsamości
-narodowa- w Polsce stosunkowo silne (czynniki historyczne i geopolityczne) ma wymiar obiektywny-> terytorium, język, wspólna przeszłość, gospodarka, kultura, państwowość, oraz subiektywny-> więź, charakter narodowy, poczucie odrębności
-społeczna- poczucie przynależności do określonej warstwy, klasy czy grupy społecznej, ale również związane ze statusem danej grupy społecznej i zdolnością do wywierania wpływu na proces samoidentyfikacji członków grupy. // również sposób w jaki postrzega jednostkę grupa społ.
-osobista- świadomość własnej spójności w czasie i przestrzeni w różnych okresach życia, w sytuacjach społecznych i pełnionych rolach, a także świadomość własnej odrębności, indywidualności, niepowtarzalności. (Jarymowicz& Szustrowa)
-kulturowa- identyfikowanie swojego systemu wartości jako podporządkowanego określonej hierarchii wartości
J. Nikitorowicz- kręgi tożsamości „(…) świadomością własnych cech, które składają się na poczucie odrębności, jak i podobieństwa z innymi, przy jednoczesnym poczuciu ciągłości w czasie i świadomości, że się wciąż jest tą samą osobą, mimo zmieniających się warunków i własnego rozwoju”
Typy tożsamości kulturowej(J. Nikitorowicz)
tożsamość etnocentryczna
tożsamość zintegrowana (społeczno-osobowo-kulturowa)
tożsamość rozproszona - wielokulturowa
tożsamość zdezorientowana kulturowo - wirtualna
-gatunkowa- „idea braterstwa” -> kwestia przemocy
Inne podziały tożsamości:
Castells- tożsamości zbiorowe legitymizujące i oporu
Chlewiński- tożsamość otwarta (aktywna i liberalna) oraz zamknięta (bierna i separatystyczna)
O'Brien- płynna i trwała
Edensor- inkluzywna i ekskluzywna
Jawłowska- słaba (rozproszona) i silna
Jarymowicz- rozlana i zwarta
Malewska- Peyre- pozytywna i negatywna
Tożsamość biograficzna (Irena Szlachcicowa)- tożsamość jest pewnym rodzajem samowiedzy
Pamiętnik- nie jest odtwórczy, jest to proces interpretacji i tworzenia własnego życia
Kiedy tracimy tożsamość:
-ograniczenie wolności i podmiotowości
-biurokracja i totalitaryzm
-manipulacyjne oddziaływanie mediów
-uniformizujące wzory kulturowe
-przemoc, agresja, terror (zagrożenie dla gatunkowego poczucia tożsamości)
Strategie reagowania na zagrożenie tożsamości:
-strategia uległości- prowadzi do zagubienia, kryzysu tożsamości i redefinicji
-strategia oporu- z reguły prowadzi do krytycznej refleksji nad sobą
-strategia kompromisowa- próba pogodzenia tożsamości z naciskami zewnętrznymi
Warunki kształtowania się tożsamości:
-angażowanie się w życie społeczne i uczestnictwo kulturalne
-wybór i uczestnictwo w realizacji wartości prospołecznych
Dla edukacji dorosłych ważny jest proces autokreacji i samowychowania: zaangażowanie i refleksja