Późna dorosłość
(progres + regres)
Stan badań:
Europa, szczególnie Niemcy (Jung, Bühler, Birren, Kastenbaum), w Polsce: W. Szewczuk, J.Pieter, S. Szuman; w kręgu anglojęzycznym- od 1969 r. I Konferencja life-span w Zachodniej Wirginii
Społeczeństwa postemerytalne
Trend cywilizacyjny- starzenie się społeczeństw rozwiniętych wspomaga intensyfikację badań nad procesami starzenia się i nad tym okresem życia- szacunki WHO wskazują na 355 milionów ludzi pow. 60 r.ż w krajach rozwiniętych, w 2020 r. będzie ich ok. 700 milionów.
Zmiany biologiczne
-obniżenie sprawności fizycznej- ograniczona zdolność do wysiłku co staje się powodem do rezygnacji z wysiłku fizycznego w ogóle; przyczyną jednak nie jest starzenie się (w testach laboratoryjnych ludzie starzy często osiągają podobne wyniki jak młodzi, lecz deterioryzacja organizmu będąca następstwem chorób).
-mnoga patologia- w wyniku przewagi procesów katabolicznych nad metabolicznymi następuje pojawienie się kilku chorób organizmu w tym samym czasie: 80-85% ludzi po 60 r.ż. cierpi na co najmniej jedną chorobę z reguły przewlekłą
-problemy zdrowotne dotyczą: pogorszenia słuchu i wzroku, infekcje (obniżona odporność, układ krążenia, oddechowy, pokarmowy, choroby narządu ruchu, układu hormonalnego (cukrzyca). Po 65 r.ż wzrasta prawdopodobieństwo wystąpienia chorób psychicznych.
Wymiar społeczny
Aging losses- (strata, koszty starzenia się). Straty wzbudzają silne negatywne emocje i mogą doprowadzić do poważnego kryzysu psychicznego. Konieczna jest wtedy reorientacja celów, zmiana stylu życia lub przyjęcie nowej koncepcji swojego miejsca w świecie.
-utrata atrakcyjności fizycznej: deformacja kształtów ciała, bruzdowatość i pomarszczenie skóry, ostrość rysów twarzy, „rozwodnienie oczu”, tremor dłoni i głowy-> stereotyp „starego, brzydkiego człowieka”= obniżona samoocena i utrudnione kontakty społeczne
-utrata osób bliskich- owdowienie i utrata długoletnich przyjaciół oraz częste padanie ofiarą konfliktów rodzinnych narusza poczucie bezpieczeństwa ludzi starych- czują się osamotnione, pozbawione oparcia i zagrożone.
-utrata statusu zawodowego i materialnego-> zmusza do zmiany stylu życia, zagospodarowania czasu wolnego, ogranicza kontakty społeczne, utrata prestiżu i poczucie bezużyteczności.
Reakcja na straty:
-przystosowanie wewnętrzne (adjustment)- stosunek do nowych wyzwań i zadań
-przystosowanie zewnętrzne (adaptation)- sposoby rozwiązania nowych zadań
Zależą od:
-zakresu fizycznej deterioryzacji
-statusu ekonomicznego
Osoby starsze zdrowe i żyjące w dobrych warunkach materialnych wykazują dużą witalność, optymizm, poczucie humoru, twórczą postawę i brak defektów w funkcjonowaniu umysłowym.
Teorie adaptacji do starości
Teoria aktywności (activity theory)- zakłada, że procesy starzenia się nie ograniczają dotychczasowego zaangażowania człowieka w życie społeczne. „Osoby starzejące się optymalnie to takie, które pozostają aktywne, obecne w życiu społecznym; będąc na emeryturze, znajdują zastępcze zajęcia” (Straś- Romanowska 2005).
Teoria wycofania się (disengagement theory)- wycofanie się i pasywność są potrzebne ludziom starszym do osiągnięcia równowagi psychicznej i dalszego rozwoju osobowości. Styl „bujanego fotela” sprzyja introspekcyjnej analizie wspomnień, nierozwiązanych konfliktów, reinterpretacji dawnych przeżyć i odkrywaniu nowych znaczeń. (E. Cumming, W.E. Henry)
wątpliwości
->podwójne wartościowanie- osoby badane wykazywały postawę ambiwalentną: akceptowały nieuchronność wycofania się z życia społecznego a jednocześnie wykazywały poczucie niższej wartości z tego powodu
->sposób adaptacji do emerytury zależy od typu osobowości
Style przystosowania do starości (B. Neugarten, 1968)
-zachowania zintegrowane-> osoby aktywne, nastawione na reorganizację swojego życia, zaangażowane w samorealizację lub........... wycofujące się z aktywnego życia, poszukujące spokoju i ciszy
-zachowania obronne aktywne-> u osób, które postrzegały starość jako zagrożenie. Część tych osób była elastyczna i podejmowała nowe zadania a część wykazywała sztywność i rozpaczliwie trzymała się starych wzorów.
-zachowania obronne pasywne-> osoby zależne, poddają się zmianom jakie niesie z sobą starość, oczekując pomocy- pozostają przystosowane dopóki mają zapewnioną opiekę
-styl zdezintegrowany-> osoby, które cierpiały z powodu choroby
Teoria stresu starości (age- stress theory)- obniżenie sprawności i utrata statusu zawodowego działają jak stresory: „zmuszając człowieka do readaptacji, pozbawiają go nabytych cech, upraszczają osobowość i obnażają prawdziwą naturę oraz podstawową tendencję behawioralną”. Typowa reakcja na stres starzenia się polega na przemienności reagowania- człowiek uczy się nowej formy zachowania, ale natychmiast wraca do starego schematu (metafora windy)
Efektywna adaptacja do starości
-selektywna optymalizacja sprawności funkcji psychicznych, tzn. podtrzymywanie poprzez stymulację tych funkcji, które najwolniej ulegają deterioracji
-stopniowe podejmowanie działań kompensacyjnych
-optymizm
„maksimum satysfakcji przy minimum kosztów psychicznych”
Objawami nieprzystosowania są: bierność, zależność, egocentryzm, roszczeniowa postawa wobec otoczenia, fantazjowanie, agresja
Zmiany sfery poznawczej
-obniżenie zdolności percepcji wszystkich zmysłów z wyjątkiem wrażliwości na ból
-spowolnienie czasu reakcji (po 70 r.ż. niewskazane jest prowadzenie pojazdów mechanicznych)
-obniżenie pamięci bezpośredniej i mechanicznej-> czuły punkt dla samooceny ale można ją wytrenować do poziomu człowieka bardzo młodego
-pamięć długoterminowa- zależy od wagi treści, zainteresowania, czasu prezentacji i rodzaju (czy wiążą się z bezpośrednim doświadczeniem)
Badania nad stylem odtwarzania tekstu wykazały, że osoby starsze lepiej odtwarzają strukturę, hierarchię i treści ogólne a gorzej szczegóły i treści encyklopedyczne (informacje o charakterze stwierdzeń, faktograficzne).
-ok. 60 r.ż. znacząco ulega obniżeniu ogólny iloraz inteligencji- największy spadek zaobserwowano jednak na 5 lat przed śmiercią naturalną, tzw. spadek ostateczny (terminal drop)
-inteligencja wrodzona, biologiczna (płynna) ulega osłabieniu pod 50 r.ż. inteligencja skrystalizowana (społeczna, nabyta w toku uczenia się i gromadzenia doświadczenia) nie ulega zmianie lub nawet wzrasta do końca życia
-kolejność operacji, które ulegają deterioracji jest odwrotna w stosunku do kolejności ich nabywania- im wcześniej została wykształcona dana sprawność intelektualna tym wolniej zanika.
Czynniki modyfikujące:
-poziom wykształcenia- ogromne rezerwy intelektualne mózgu ukryte są w postaci latentnej (wykorzystujemy tylko kilkanaście procent)/ trening pozwala na osiągnięcie takiej samej lub WYZSZEJ formy jak we wczesnej dorosłości; prawdopodobnie obniżanie się inteligencji płynnej ma związek nie tyle z derotacją mózgu co ze specyfiką nowych wymagań w okresie późnej dorosłości.
-efekt generacyjny (birth cohort effect) - (badania sekwencyjne Schaiego i Herzoga z lat 1970, 1975) -> poziom i jakość procesów poznawczych są skorelowane pokoleniowo- zależą od specyficznego doświadczenia i warunków społeczno- kulturowych charakterystycznych dla danego okresu historycznego: tempo życia, skok cywilizacyjny, nowe technologie. Człowiek starszy z lat 60 jest zupełnie inaczej rozwinięty niż ten z r. 2000.
-rodzaj rozwiązywanych problemów- problemy abstrakcyjne są rozwiązywane o wiele gorzej niż takie, które wiążą się z realiami życia codziennego-> duże znaczenie mają emocje- jeżeli problem wywołuje silne pobudzenie i jest bardzo kontrowersyjny to jakość rozwiązania spada.
-zmiana strategii poznawczej- zwiększony udział myślenia relatywistycznego i kontekstualno- dialektycznego (Labouvie- Vief), dążenie do integracji sfer związane z nasilającą się potrzebą sensu. Myślenie postformalne= świadomość poszerzona w okresie późnej dorosłości osiągają swoje apogeum.
Osobowość człowieka starego
-wg C.G. Junga indywidualizacja- mądrość- pełna integracja psychiki
-wg E. Eriksona VIII stadium integracja ego vs rozpacz
Integracja to stan umysłu skoncentrowany na osiągnięciu poczucia harmonii oraz sensu, jest równoznaczna z przekonaniem o wartości własnego życia. Rozpacz przejawia się w lęku przed śmiercią i poczuciu straconego życia.
-wg Ch Bühler starość dzieli się jeszcze na dwa podokresy: do 80 r.ż. motywem przewodnim jest spełnienie- człowiek szuka odpowiedzi na pytanie „czy moje życie dodało coś do sumy dobra ogólnego”; po 80 r.ż dominuje regres do najwcześniejszych etapów rozwoju i koncentracja na zaspokajaniu podstawowych potrzeb fizjologicznych.
-osobowość bierna i zależna- niska motywacja osiągnięć i mała pewność siebie; podwyższona potrzeba spokoju i bezpieczeństwa oraz wysoki poziom lęku przed osamotnieniem. Przy osamotnieniu- wzmożona agresywność. Ludzie starsi unikają innowacji i zmian, nasilona potrzeba akceptacji. -> część badań nie potwierdza tych stereotypów
-mądrość transcendentna- „dystans wobec życia i stan równowagi wewnętrznej”
Faza preterminalna- „obserwowalny okres fizycznego i psychicznego dostosowywania się do nadchodzącej śmierci”
-problem trudny do badania ze względów technicznych i etycznych
-powrót do przeszłości i reinterpretacja doświadczenia: „starzenie się jest nie tyle rozstawaniem się z życiem, ile nadawaniem mu nowego sensu” (Gaucher 1997)
„Śmierć wyznacza punkt, z którego najlepiej widać całą drogę życiową”
-poczucie winy- osiowy objaw psychoz starych ludzi (jeżeli człowiek nie może sobie poradzić z uporządkowaniem wspomnień)
-poczucie wstydu- kiedy człowiek nie radzi sobie z problemami dnia codziennego, staje się zniedołężniały i uzależniony od otoczenia
-lęk przed śmiercią- różne teorie: 1.(Erikson) jeżeli wynik retrospekcji jest negatywny, 2. (Rappaport) tylko pacjenci schizofreniczni nie boją się śmierci, działanie domu opieki- wzrost lęku i stłumienie (jeszcze bardziej nasila lęk).
Predykatory śmierci:
-nagłe i znaczące obniżenie się funkcji poznawczych i motorycznych- zubożenie treści wypowiedzi w testach, niekompletne i nieprecyzyjne rysunki
-zwiększona sensytywność
-zwiększone zainteresowanie osobami z najbliższego otoczenia\ społeczna obojętność
-odmowa przyjmowania pokarmów
-halucynacje (jako forma adaptacji do zubożonego świata)
1