Młoda Polska – sytuacja w Europie i kraju
Sytuacja w Europie:
Koniec XIX wieku to epoka wielkiego postępu, a co się z tym wiązało, wielkiego skoku demograficznego w skali świata. Ten wielki przyrost ludności był spowodowany emigracją. Każdego roku około półtorej miliona Europejczyków osiedlało się na ziemiach amerykańskich.
Przełom wieków XIX i XX to również czas rozwoju wielkich aglomeracji miejskich. Swoją potęgę zbudowały wówczas takie ośrodki jak Nowy York, Chicago, Londyn, Berlin, Paryż, Moskwa, Petersburg oraz Tokio.
Przeobrażeniom uległ również przemysł. Z czasem stał się on kluczową gałęzią gospodarki. Wówczas to swoją potęgę industrialną zbudowały Europa Zachodnia i USA.
Przełom wieków oznaczał wielkie zmiany dla życia społeczeństwa. Nowo powstałe metropolie rozwijały się i rozrastały. Konieczna była nieustająca modernizacja, stosowanie odpowiednich rozwiązań komunikacyjnych i infrastrukturalnych.
Jeśli chodzi o wymiar polityczny, to przełom XIX i XX wieku to okres ekspansji parlamentaryzmu, a zmierzch monarchii. Postęp edukacyjny niósł ze sobą coraz większą świadomość polityczną obywateli, a także chęć partycypowania we władzy. Do głosu doszła warstwa średnia społeczeństwa, a jej przedstawicielami stały się związki zawodowe i masowe partie polityczne.
Koniec XIX wieku to czas narodzin ideologii nacjonalistycznej, polegającej na wywyższaniu wartości swojego państwa przy jednoczesnym wzgardzeniu innymi.
W Petersburgu w 1895 roku powstał Związek Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej. Jednym z najaktywniejszych jego członków był Włodzimierz Lenin.
28 czerwca 1914 -1918 roku w Sarajewie dokonano zamachu na austriackiego arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. To wydarzenie zaowocowało wybuchem I wojny światowej.
W 1917 roku, na rok przed zakończeniem I wojny światowej, w Rosji doszło do wydarzenia o niebagatelnym znaczeniu dla historii świata. W nocy z 6 na 7 listopada (czyli z 24 na 25 października) w Petersburgu prowadzeni przez Włodzimierza Lenina bolszewicy w niemal niedostrzeżony sposób przejęli władzę nad miastem.
Sytuacja w Polsce
Okres Młodej Polski w historii naszego kraju zapisał się głównie jako czas wzmożonej aktywności partii politycznych. Były to czasy, w których powstawało wiele ugrupowań, a każde z nich reprezentowało inny pogląd na kwestię niepodległościową, społeczną, etniczną czy gospodarczą.
Najwięcej powstawało wówczas partii socjalistycznych. W 1892 roku, do istniejącego już na lewej stronie mapy politycznej Wielkiego Proletariatu Ludwika Waryńskiego, dołączyła Polska Partia Socjalistyczna (PPS).
Głównym założeniem PPS-u była walka o niepodległość Polski pod przewodnictwem robotników. W kwestii zaborców, ugrupowanie liczyło na wybuch konfliktu pomiędzy nimi, co można byłoby wykorzystać. W ich zamyśle Polska po odzyskaniu niepodległości miała stać się państwem demokracji parlamentarnej, w którym mniejszości narodowe i kobiety miałyby równe prawa.
Drugim bardzo silnym obozem na polskiej scenie politycznej był obóz narodowy. W 1887 roku powstała Liga Polska, założona w Szwajcarii przez Zygmunta Miłkowskiego. Wkrótce potem część jej działaczy zapragnęła przenieść partię do Polski. Tak powstała Liga Narodowa, założona w 1893 roku w Warszawie przez Romana Dmowskiego. Jej największym celem była ukształtowanie nowoczesnego narodu polskiego, w którym nie będzie miejsca dla innych narodowości. Program partii cechowały antysemityzm, szowinizm, nacjonalizm oraz ksenofobia.
Trzecim liczącym się obozem politycznym na ziemiach polskich byli tzw. ludowcy. Za kolebkę ruchu ludowego uważa się Galicję. Głównymi przyczynami jego powstania były tzw. „bieda galicyjska”, zacofanie i przeludnienie wsi, niesprawiedliwe obciążenie podatkami chłopów na rzecz dworu oraz odwieczne konflikty społeczne. Ludowcy mieli na celu poprawę sytuacji bytowej chłopów, ich uświadomienie, a także zwrócenie się do inteligencji i ludzi z miast, by również włączyli się w budowę ruchu ludowego.
Najważniejszym wydarzeniem w skali światowej w latach 1890-1918 był oczywiście wybuch I wojny światowej. Działania zbrojne stały się dla Polski realną szansą na odzyskanie niepodległości. Dlatego też w kraju obmyślano orientacje, plany, programy i sojusze, które miały dać nam wolność po stu dwudziestu trzech latach.
3 marca 1918 roku, poprzez zawarcie pokoju w Brześciu Rosja oficjalnie zrzekła się ziem polskich. Wkrótce też traktaty rozbiorowe zostały anulowane. 3 kwietnia w Wersalu głos zabrały w naszej sprawie państwa Zachodu. Anglia i Francja uznały, że niepodległość Polski jest jednym z najważniejszych kroków do zaprowadzenia pokoju w Europie.
W 1918 Polska odzyskała Niepodległość
Przełom antypozytywistyczny
Proces nazywany “antypozytywistycznym przełomem” rozpoczął się już we wczesnych latach 80. XIX wieku. Przed rokiem 1890 widoczne są dekadenckie postawy, kryzys niektórych pozytywistycznych wartości, optymizmu ewolucyjnego i teorii społecznego solidaryzmu. Młode pokolenie na poprzednie patrzyło z brakiem zaufania. Brak indywidualizmu dostrzegało w rozwoju techniki i przemysłu. Młodzi krytykowali komercję, sposób zachowania filistrów i coraz większa rolę, jaka odgrywał pieniądz. To sprawiało, że bliższy im był irracjonalizm, parapsychologia, magia.
Młode pokolenie będąc w opozycji do pozytywizmu, sprzeciwiało się głównie niezawodności prawd naukowych, równości stawianej między wiedzą humanistyczną i przyrodniczą oraz doskonałości nowożytnej myśli. Dopiero wielkie pytanie przełomu o metody poznania naukowego pozwoliło naukom humanistycznym oddzielić się od przyrodniczych, mając za argument to, iż nauki przyrodnicze mieszają metody skuteczne w przypadku poznania rzeczywistości zewnętrznej z metodami poznania tej dziedziny życia ludzkiego, którą możemy nazwać życiem duchowym lub wewnętrznym. Odmienność przedmiotów badań ostatecznie oddzieliła więc nowe nauki: idiograficzne ( idios- szczególny, graphein- pisać), czyli jednostkowe i niepowtarzalne od nauk nomotetycznych ( nomos- prawa, thetos- ustanowiony), czyli zajmują się wyjaśnianiem zjawisk zewnętrznych świata (zewnętrznych wobec wspomnianego już świata duchowego).
Pozytywistyczna nauka o literaturze opierała się na przekonaniu, że poznanie może pretendować do miana naukowego, zaś zakres wiedzy obejmował jedynie to, co jest dane faktycznie i nie badał kwestii związanych z bytami pozornymi. W czasie pozytywizmu podstawową dziedziną w literaturoznawstwie była historia literatury. Badano najczęściej pojedyncze dzieła, a ewentualna analiza grupy dzieł zmierzać miała do sformułowania praw ogólnych, które rządziłyby literaturą. Antypozytywiści sprzeciwiali się genetycznemu charakterowi owych badań, w odróżnieniu od pozytywistów uważali, że odtworzenie przyczyn i źródeł powstania utworu nie jest konieczne w jego analizie. Krytykowali również psychologizm w badaniach literackich, często stosowany przez pozytywistów, uważających dzieło za zapis biografii autora.
Ramy czasowe
Za wydarzenie rozpoczynające prawie trzydziestoletnią epokę Młodej Polski (tzw. przełom modernistyczny we wszystkich krajach Europy w literaturze, filozofii i sztuce), sytuującą się pomiędzy pozytywizmem a dwudziestoleciem międzywojennym, uważa się wydanie pierwszego tomu poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera (1891 rok), niosącego nowe tendencje ideowo-artystyczne, a za koniec - odzyskanie przez Polskę niepodległości (1918 – data umotywowana historycznie).
Epokę można podzielić na następujące fazy:
1890 – 1900: epoka poezji Młodej Polski, w trakcie której nastąpiła krystalizacja programu. Wyznawano m. in. dekadencki estetyzm (Miriam, Stanisław Przybyszewski, Kazimierz Przerwa-Tetmajer), lecz podejmowano także próby pisania literatury uspołecznionej (Jan Kasprowicz, Stefan Żeromski).
1900 – 1910: okres literatury zaangażowanej w sprawy kraju, podczas którego tworzą m. in. Stefan Żeromski, Stanisław Wyspiański, Władysław Reymont, Gabriela Zapolska.
po 1910 roku: faza schyłkowa, następuje rozrachunek z literaturą Młodej Polski.
Terminologia historycznoliteracka
Naturalizm – powstał w drugiej połowie XIX, kojarzony przede wszystkim z takim twórcą jak Emil Zola. Program naturalizmu zakładał zainteresowanie niższymi warstwami społecznymi i poddanie ich życia obserwacji naukowej. Pisarz wg naturalistów miał obserwować życie społeczne posługując się metodami naukowymi. Celem tego było odkrycie praw rządzących ludzkim życiem. Literatura miała dostarczać obrazu jak najbardziej obiektywnego, bez indywidualizacji. Wiązało się to też z zastosowaniem języka potocznego pozbawionego jakichkolwiek upiększeń. (W tym nurcie tworzyli np. Zapolska, Żeromski czy Kasprowicz)
Dekadentyzm – (schyłek, niemoc) oznaczał chylenie się ku upadkowi czyli kryzys tego, co w poprzedniej epoce było najważniejsze. Kryzys wartości, filozofii. Przekonanie o upadku kultury i cywilizacji, poczucie pesymizmu i rozczarowania. Dekadentyzm wiązał się z niewiarą w potęgę i rozwój kultury. Brak aktywności wyrażał się w lekceważeniu norm społecznych i obyczajowych. Dekadentów charakteryzował wyzwolony erotyzm ale też zachwyt dla sztuki jako dla jedynej nieprzemijającej wartości. Wpływ na kształtowanie się światopoglądu miała filozofia Nietzchego i Schopenhauera, który zachęcał do zaspakajania swoich popędów.
Symbolizm – powstał w latach 80. XIX wieku. Nazwę symbolizmy wprowadził Jean Moreas. To co kluczowe dla symbolizmu to pojęcie symbolu. Był to sprzeciw wobec naturalizmowi w prozie i parnasizmowi w poezji.
Symbol – obrazowe przedstawienie tego co niewyrażalne. Symbol nie miał
Funkcji dydaktycznej, często był nieprzetłumaczalny. Jest odpowiednikiem myślenia, obrazem.
Teoria symbolizmu opierała się na przekonaniu, że świat otaczający człowieka to symbol (znak) prawdziwego bytu idealnego. Poezja może dotrzeć do znaczenia symbolu poprzez metaforykę, iluzję i sugestię. Język symbolizmu musi więc być odmienny od potocznego jak i języka literackiego.
Impresjonizm – źródłem impresjonizmu były dokonania francuskiego malarstwa. Twórcy tacy jak Manet i Monet. Literacki impresjonizm charakteryzował się uwrażliwieniem na kolor i oświetlenie przedmiotu, wydobyciem jego niepowtarzalnych cech, wzbogaceniem brzmieniowej strony utworu. Krajobraz, tak często prezentowany w poezji impresjonizmu był ekwiwalentem uczuć twórcy.
Parnasizm – Parnasizm był kierunkiem, który rozwinął się w poezji francuskiej. Był reakcją na romantyczny kult jednostki. Główne założenia to: protest przeciwko liryce osobistej, powrót do liryki uczonej, poeta ma być rzemieślnikiem a nie wizjonerem. Inspiracją dla parnasizmu była mitologia gracka i rzymska oraz szuka antyczna.
Ekspresjonizm – kierunek w sztuce, który powstał na początku XX wieku. Rozwinął się w Niemczech. Twórcy to Brecht, Lang. Ekspresjonizm opierał się na filozoficznym przekonaniu o dualizmie świata, w którym toczy się walka dobra ze złem. Poeta powinien być zatem aktywny i opowiadać się po stronie dobra. Kierunek ten więc charakteryzowały dwie postawy: aktywizm i etyzm. Ekspresjoniści odrzucali estetyzm uważając, że piękna forma prowadzi do zafałszowania prawy. Postulowali powrót do pierwotnych a więc duchowych źródeł kultury – stąd zainteresowanie kulturami prymitywnymi. W malarstwie naczelną zasadą było ukazywanie napięcia i ekstazy. Ekspresjonizm opierał się na wykorzystaniu hiperboli, groteski i fantastyki.
Neoklasycym – schyłek XIX wieku. Dążenie do poezji doskonałej (jak u Staffa), naśladującej wzory starożytne, odznaczające się proporcją i harmonią. W Poezji Staffa obecna była racjonalistyczna wizja świata, filozofia stoicka, poetyka oparta na regułach poetyk klasycznych (starożytnych), dążenie do maksymalnego zobiektywizowania języka, zwrot w stronę tradycji antycznej i renesansowej.