32. Cystersi i zakony żebracze

Cystersi

Potrzebę reformy odczuły także środowiska benedyktyńskie; zaczęły powstawać klasztory nawiązujące do ideałów Cluny lub w tym kierunku reformowano już istniejące; proces ten rozpoczął się w Niemczech; nurt ten dążył do odcięcia się od wpływów świeckich; wsparcie znaleźli u biskupów oraz arystokracji; klasztory te pozostały niezależne od Cluny;

Ideały kluniackie także jednak przestały wystarczać; zaczęła na nie spadać krytyka; mnichom zarzucano nieprzestrzeganie reguły, brak ducha ascezy; były to ataki niesprawiedliwe, ale skłoniły one zakonników do przeprowadzenia pewnych reform; ich realizacją zajął się Piotr Czcigodny;

Największa krytyka przychodziła ze strony cystersów, zakonu powstałego na przełomie XI i XII wieku; ich początki wiąże się ze św. Robertem; był on opatem klasztoru Molesme, żyjącego zasadami kluniackimi; w 1098 roku opuścił on klasztor, bo uważał że nie może zrealizować swoich ideałów religijnych; wraz z grupą uczniów osiadł w pustelni Citeaux, w Burgundii; co prawda Robert został zmuszony przez władze kościelne do powrotu do Molesme; konwent w Citeaux przetrwał i rozwinął się za rządów opata św. Stefana Hardinga i św. Bernarda z Fontaine;

W ciągu kilku lat po przybyciu do Cisterium (=Citeaux) św. Bernarda powstały cztery nowe opactwa: Le Ferte, Pontigny, Clairvaux i Morimond; później każde z tych opactwa założyło swoje filie itd.; w połowie XII wieku istniało już 350 klasztorów cysterskich w prawie całej Europie;

Cystersi żyli według reguły św. Benedykta i uważali się za jego prawdziwych uczniów; według nich benedyktyni okazali się niewiernymi pierwotnej regule; zasady swojego życia zawarli w kilku aktach prawnych (m.in. Charta caritatis), które doprecyzowały i uzupełniły regułę; przepisy te były bardzo szczegółowe i bardzo bezwzględnie je egzekwowano;

Każdy klasztor miał własnego opata, ale podlegał stałej kontroli; organy centralne były wyposażone w szerokie kompetencje; nad sprawowaniem się konwentu czuwał opat klasztoru, który powołał dany konwent do życia; najwyższą władzą w zakonie była doroczna kapituła generalna, w której musieli brać udział wszyscy opaci;

Do ideałów cysterskich należało umiłowanie pustelni i ubóstwa; klasztory starano się dlatego założyć w miejscach niezamieszkałych; architektura ich kościołów była skromniejsza; nosili habity szare, uszyte z niefarbowanego materiału, który był dużo tańszy;

Cystersi bardzo starali się by nie żyć z pracy cudzych rąk; z drugiej jednak strony nie chcieli tracić czasu, który mogliby poświęcić służbie bożej; postanowiono wtedy instytucję konwersów, czyli braci świeckich, którzy zajmowali się prowadzeniem gospodarki;

Cystersi chętnie modlili się w chórze, ale ograniczyli długość tych modlitw; większą uwagę zwracali na pobożność indywidualną; zakon ten zrodził wielu mistyków (św. Bernard z Clairvaux); poddawali się także surowym umartwieniom i wyczerpującym postom;

Przyczyną ich sukcesu były surowe zasady, którymi żyli; odpowiadały one nastrojom epoki; nie domagali oni się także ziemi uprawnej z osadzoną na niej ludnością, co sprawiało, że fundacja klasztoru była dużo tańsza; ustanowienie instytucji braci świeckich pozwoliło wejść do klasztoru wielu chętnym;

Zakony żebracze

• Zakon Braci Mniejszych – święty Franciszek był synem bogatego kupca z Asyżu; początkowo chciał być rycerzem; pewnego dnia doznał wizji i postanowił służyć Bogu jak apostołowie: posłani przez Chrystusa w całkowitym ubóstwie; dla swoich ideałów pozyskał wielu zwolenników; napisał regułę, którą we wstępnej wersji zatwierdził Innocenty III, a ostatecznie Honoriusz III w 1225 roku; Franciszkanom jako instytucji nie wolno było niczego posiadać; Franciszek chciał by bracia utrzymywali się z własnej pracy, w ostateczności z jałmużny; założyciel wymagał także, by mnisi żyli w całkowitej pokorze, rezygnować z władzy i chwały tego świata; nieufnie odnosił się do wykształconych i intelektualistów, którzy mogli być pyszni i dominować nad innymi; Franciszek z Asyżu pragnął, aby bracia mniejsi naśladowali cierpiącego i ogołoconego Chrystusa; sam otrzymał nawet dar stygmatów; dbał także o kult Wcielenia, przez organizowanie jasełek i miłość do natury; po śmierci św. Franciszka rozgorzała dyskusja nad ubóstwem; niektórzy uważali, że zakon musi coś posiadać; spirytuałowie odrzucali argumenty przeciwników i chcieli być wierni ideałom założyciela; walka między tymi frakcjami doprowadziła do rozbicia jedności zakonu;

• Zakon Kaznodziejski – święty Dominik (1175-1221) w czasie podróży po Francji natknął się na misję legatów papieskich, którzy bezskutecznie próbowali nawrócić katarów i waldensów; dostrzegł wtedy, że ważne dla Kościoła jest kaznodziejstwo; zorientował się także że heretyków może przekonać jedynie ubogi duszpasterz; Dominik wyszedł naprzeciw tym potrzebom i założył Zakon Kaznodziejski, oparty na regule św. Augustyna; ubóstwo było wartością, która miała uwiarygodnić zakonników w oczach wiernych;

Liczebność franciszkanów i dominikanów rosła bardzo szybko; ich domy powstawały we wszystkich krajach Europy; bardzo popierali ich papieże; dominikanie zaczęli przywiązywać wagę do wykształcenia i studiów filozoficzno-teologicznych; podobną ideę podjęli franciszkanie; w XIII wieku oba te zakony zaczęły odgrywać wybitną rolę na uniwersytetach;

Franciszkanie i dominikanie założyli żeńskie gałęzie swoich zakonów; jednak klaryski i dominikanki nie mogły utrzymywać się z żebraniny oraz nie mogły opuszczać klasztorów; obowiązywała je surowa klauzura;