Charakterystyka
Podstawowe zasady rachunkowości to usankcjonowane przepisami prawa oraz powszechnie akceptowane zasady i logika stojące za standardami rachunkowości. Stanowią one bazę do tworzenia w przedsiębiorstwie polityki rachunkowości.
Zasady rachunkowości to zbiór reguł oraz norm znajdujących zastosowanie w praktyce, w celu dostarczenie bezcennej informacji o sytuacji majątkowej przedsiębiorstwa z perspektywy ex post. Rzetelna, jasna i pełna informacja o sytuacji majątkowej przedsiębiorstwa, decyduje o wiarygodności i pozycji danej firmy na rynku. Ustawa z dnia 29 września 1994 roku o rachunkowości (Dz. U. z 18.12.2000 r., Nr 113, poz. 1186), w sposób szczegółowy interpretuje wszystkie zasady rachunkowości. Jest to jedna z najlepszych polskich ustaw dostosowana do międzynarodowych standardów rachunkowości oraz międzynarodowych standardów sprawozdawczości finansowej.
Rodzaje
Wszystkie zasady rachunkowości można podzielić na trzy grupy:
uniwersalne,
podstawowe - nadrzędne,
szczegółowe - podrzędne.
Zasady uniwersalne są powszechnie stosowane w rachunkowości we wszystkich krajach niezależnie od ustroju politycznego i systemu gospodarczego. Zasady podstawowe i szczegółowe mogą być określane i wprowadzane do praktyki gospodarczej w zależności od rozwiązań przyjętych w regulacjach prawnych danego kraju lub zastosowania międzynarodowych rozwiązań, np. Międzynarodowych Standardów Rachunkowości. Do uniwersalnych zasad podstawowych stosowanych w rachunkowości zalicza się:
zasadę dwustronnego (podwójnego) zapisu każdej (pojedynczej) operacji gospodarczej,
zasadę periodyzacji, czyli okresowych sprawozdań finansowych.
Zasada dwustronnego (podwójnego) zapisu wynika z dwoistego rozpatrywania majątku podmiotu gospodarczego - według form (postaci) występowania majątku i według źródeł finansowania (pochodzenia) tego majątku, a w konsekwencji z dwoistego znaczenia każdego zdarzenia gospodarczego zaliczanego do operacji gospodarczych. Jest to jedna z najstarszych zasad stosowanych w rachunkowości wykorzystywanych bez względu na technikę, również prowadzonej przy użyciu komputera.?
Zasada periodyzacji "wymaga prowadzenia ewidencji operacji gospodarczych z podziałem na okresy sprawozdawcze, których one dotyczą. Ewidencja operacji gospodarczych powinna umożliwiać terminowe:
sporządzenie zestawienia obrotów i sald kont księgi głównej (do 15 dnia miesiąca następnego) oraz wszystkich wymaganych sprawozdań opartych na danych ewidencji księgowej,
złożenie obowiązujących jednostkę deklaracji podatkowych i innych,
przeprowadzenie rozliczeń finansowych."
Wśród zasad nadrzędnych wyróżniamy:
kontynuacji działania (art. 5 ust.2),
memoriału (art. 6 ust. 1),
współmierności (art. 6 ust. 2),
kasowa,
ciągłości (art. 5 ust. 1),
ostrożności (ostrożnej wyceny) (art. 7 ust.3),
przewagi treści nad formą, istotności (art. 4 ust 4),
prawdziwego i rzetelnego obrazu (atr.4 ust. 1-2).
Każdą z tych zasad definiuje powyższa ustawa w rozdziale "przepisy ogólne".
Do zasad podrzędnych zaliczamy:
porównywalności sprawozdań,
terminowości i aktualności,
wiarygodności,
bezstronności.
Porównywalność sprawozdań jest ważną potrzebą, ponieważ na jej podstawie można oceniać i klasyfikować różne firmy jako wiarygodnego partnera. Terminowość i aktualność wpływa na efektywność wykorzystywania najświeższej informacji. Wiarygodność mówi o braku uprzedzeń czy nadmiernego subiektywizmu w ocenie faktów. Bezstronność to ocena obiektywnej rzeczywistości ex post.
Uwypuklenia wymaga zasada fundamentalna jedna z zasad podstawowych. ?W znowelizowanej ustawie o rachunkowości z pośród nadrzędnych zasad w pierwszej kolejności znajduje swoje uwidocznienie zasada wyższości treści nad formą3." Zasadzie tej są podporządkowane inne zasady rachunkowości, ponieważ bez rzetelnego obrazu przedsiębiorstwa trudno zastosować jakąkolwiek zasadę.
E. Roszczynialska Z. Wydymus, Rachunkowość według standardów Unii Europejskiej, TEXT, Kraków 2001.
Z. Messner, Podstawy rachunkowości, WUAE, Katowice 2001.
Rachunkowość finansowa pod red. K. Sawickiego, PWE, Warszawa 2004.
Ustawa z dnia 29 września 1994 roku o rachunkowości (Dz. U. z 18.12.2000 r., Nr 113, poz. 1186).
Bilans podmiotu
Bilans przedsiębiorstwa, jedno z podstawowych pojęć w rachunkowości i sprawozdawczości finansowej podmiotów gospodarczych charakteryzujące stan i strukturę środków (składników majątkowych) przedsiębiorstwa (aktywa) oraz źródeł finansowania tego majątku (pasywa) na dany dzień w roku (ma więc charakter statyczny).
Bilans sporządzany jest na podstawie aktualnych w dniu jego sporządzenia księgowych zapisów operacji gospodarczych występujących w okresie sprawozdawczym, za jaki się go sporządza. Do podstawowych cech bilansu zalicza się:
- kompletność i udokumentowanie zawartych w nim informacji, czyli pełne i zweryfikowane (np. w wyniku inwentaryzacji) dane na temat całkowitego majątku przedsiębiorstwa oraz źródeł jego pochodzenia;
- podział pozycji bilansu na grupy o zbliżonej treści ekonomicznej oraz z uwzględnieniem charakteru, w jakim występują w przedsiębiorstwie;
- moment bilansowy, czyli ściśle oznaczony czas, dla którego ustala się stan wszystkich pozycji bilansowych (z reguły przełom dwóch kolejnych okresów sprawozdawczych);
- pieniężną wyceną wszystkich składników bilansu przy zastosowaniu tej samej waluty (z reguły krajowej);
- równowagę bilansową, polegającą na tym, że sumy aktywów i pasywów są zawsze sobie równe.
Przy sporządzaniu bilansów poszczególne podmioty gospodarcze mogą stosować wybrane przez siebie sposoby wyceny składników pozycji bilansowych, różny może być również zakres danych uzupełniających (dodatkowych informacji dołączanych do bilansu, które ułatwiają czytanie i analizowanie danych zawartych w bilansie), jak i układ bilansu (ilość i treść poszczególnych pozycji bilansowych, ich kolejność i ugrupowanie, rozmieszczenie danych uzupełniających).
Ze względu na przeznaczenie rozróżnia się bilanse:
- sprawozdawcze (sporządzane dla potrzeb sprawozdawczości GUS, kontroli skarbowej i badania działalności gospodarczej danego podmiotu);
- uproszczone (sporządzane w celach urzędowych przez podmioty prowadzące działalność gospodarczą o mniejszym zakresie lub dla własnych, określonych potrzeb dowolnych podmiotów gospodarczych);
- publikacyjne (syntetyczne, służące prezentacji danych podmiotu gospodarczego dotyczących jego działalności gospodarczej).
W zależności od okoliczności sporządzania rozróżnia się m.in.:
bilans jednostkowy wykonywany przez każdy samodzielny podmiot gospodarczy, zawiera aktywa i pasywa tylko tego podmiotu;
- bilans zbiorczy (łączny, skumulowany) sporządzany przez podmiot dominujący, nadrzędny, na podstawie bilansów jednostek podległych oraz własnego bilansu jednostkowego;
- bilans otwarcia ilustrujący otwarcie nowego okresu sprawozdawczego;
- bilans zamknięcia (roczny) ilustrujący zamknięcie minionego okresu rozrachunkowego;
- bilans rozpoczęcia sporządzany w momencie rozpoczęcia przez podmiot działalności gospodarczej;
- bilans likwidacyjny sporządzany na początek i koniec okresu likwidacyjnego podmiotu gospodarczego;
- bilans krótkookresowy (okresowy) sporządzany na koniec okresu krótszego niż rok rozrachunkowy (np. koniec miesiąca, kwartału).
Operacje gospodarcze
Operacje gospodarcze - są zdarzeniami, które mają bezpośredni wpływ na działalność gospodarczą jednostki, na zmianę wartości poszczególnych składników aktywów i pasywów. Wyraża się je w jednostkach pieniężnych, dokumentuje a następnie zapisuje na księgach rachunkowych. [A. Dziuba-Burczyk, 2003, str.57]
Bezpośrednio oddziałują tylko na składniki bilansu (powodują zmiany wyłącznie w wartości aktywów bądź pasywów lub jednocześnie aktywów i pasywów). Podział operacji bilansowych:
operacja aktywna " wpływa na zmianę struktury aktywów, powoduje zwiększenie jednego składnika aktywów i zmniejszenie drugiego - o tę samą kwotę, ale nie ma wpływu na zmianę sumy wszystkich aktywów, czyli ogólnej sumy bilansowej.
Przykład: gotówkowy zakup materiałów (gotówka, będąca aktywami jednostki gospodarczej, zmniejszyła się na rzecz zwiększenia zapasów materiałów)
operacja pasywna " zmiana struktury pasywów, przy czym suma bilansowa pozostaje na niezmienionym poziomie.
Przykład: podział zysku na dywidendy dla akcjonariuszy (zysk się zmniejszy, wzrosną zobowiązania z tytułu dywidendy),
operacja aktywno-pasywna- zmienia aktywa (majątek) jak również pasywa (kapitały) jednostki gospodarczej oraz może zmniejszyć lub zwiększyć sumę bilansową.
Przykłady: zwiększenie ogólnej sumy aktywów i pasywów - zakup bezgotówkowy towarów ( rosną aktywa w postaci towarów, a tym samym suma aktywów oraz jednocześnie rosną pasywa - zobowiązania wobec dostawców),
zmniejszenie sumy bilansowej - uregulowanie przelewem z rachunku bankowego zobowiązania wobec dostawców (zmaleją środki pieniężne na rachunku bankowym oraz zmniejszą się zobowiązania wobec dostawców, co spowoduje zmniejszenie sumy ogólnej aktywów i pasywów).
Oddziałują bezpośrednio na wynik finansowy jednostki gospodarczej. Dotyczą takich procesów gospodarczych, jak: świadczenie usług, produkcja wyrobów i ich sprzedaż, zakup i sprzedaż towarów w jednostce handlowej, zarządzanie. Operacje te zmieniają wartość jednego składnika aktywów bądź pasywów, podczas gdy drugi dotyczy kosztów lub przychodów z działalności gospodarczej, np. koszt zużycia surowców do produkcji wyrobów, poniesienie kosztów wynagrodzeń pracowników czy też osiągnięcie przychodów ze sprzedaży wyrobów, usług, towarów.
Podział operacji wynikowych:
operacje kosztowe:
powodujące zmniejszenie aktywów oraz kapitału własnego,
powodujące zwiększenie zobowiązań oraz pomniejszenie kapitału własnego,
operacje przychodowe:
powodujące zwiększenie aktywów oraz kapitału własnego w postaci zysku,
powodujące zmniejszenie zobowiązań oraz zwiększenie kapitału własnego,
operacje zysków i strat nadzwyczajnych,
podatek dochodowy oraz inne obciążenia wyniku finansowego.
Podział ten, dotyczy systematyki według okresów sprawozdawczych:
operacje gospodarcze danego dnia,
operacje gospodarcze w ciągu danego miesiąca,
operacje gospodarcze w ciągu roku,
operacje gospodarcze w różnych innych interwałach czasowych.
jednorazowe np. jednorazowy zakup lub sprzedaż jakiegoś produktu,
procesowe - gdy stanowią proces ciągły (ciągłe zużywanie się środków trwałych w procesie produkcyjnym).
zależne (wartość produkcji, zakup usług),
niezależne (zobowiązania podatkowe).
wewnętrzne (nie wywierają wpływu na rozrachunki, np. wydanie materiałów do produkcji, przejęcie wyrobów gotowych z hali do magazynu),
zewnętrzne (zmieniają stan rozrachunków z otoczeniem, np. sprzedaż towarów na kredyt kupiecki, uregulowania kredytu bankowego).
[A. Dziuba-Burczyk, 2003, str.57-60]
W skali jednostki gospodarczej operacje można sklasyfikować według następujących kryteriów:
według faz procesu gospodarczego (operacje zaopatrzenia, produkcji, sprzedaży),
według zasięgu (zewnętrzne, wewnętrzne),
według sposobu powstawania (jednorazowe, procesowe),
według możliwości wpływania na ich wystąpienie (zależne, niezależne).
[B.Gierusz, 2001, str.43]
Każda operacja gospodarcza musi być potwierdzona dokumentem. Większość operacji jest dokumentowana dowodem źródłowym w postaci np. faktury, listy płac, asygnaty kasowej, dowodu magazynowego. Niektóre operacje są potwierdzone poleceniem księgowania (Pk), gdy brak innej możliwości udokumentowania, np. otwarcie lub zamknięcie kont, rozliczenia kosztów, poprawianie błędów w księgowaniu.[K. Winiarska, 2001, str.25]
Dziuba-Burczyk A. Podstawy rachunkowości w świetle międzynarodowych standardów, Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o., Kraków 2003, str.57-60, 136-137.
Gierusz B. Podręcznik samodzielnej nauki księgowania, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o. Gdańsk 2001, str.42-44
Winiarska K. Podstawy rachunkowości Dom wydawniczy ABC, Warszawa 2001, str. 25-26
Operacja gospodarcza to każde zdarzenie gospodarcze, które wywiera wpływ na aktywa i/lub na pasywa danej jednostki w związku z czym podlega odpowiedniemu zapisowi w księgowości tej jednostki. Wyraża się je w jednostkach pieniężnych, dokumentuje a następnie zapisuje w księgach rachunkowych. Operacje gospodarcze powodują zmiany w zasobach ekonomicznych i źródłach ich pochodzenia.
Operacje gospodarcze można sklasyfikować według:
jednorazowe (występujące rzadko lub losowo),
wielokrotne (występujące permanentnie, powtarzalnie);
zewnętrzne (dotyczące co najmniej dwóch podmiotów gospodarczych wywołujące zmiany w stanie ich majątku i kapitałów),
wewnętrzne(dotyczące tylko jednego, określonego podmiotu gospodarczego);
operacje fazy zaopatrzenia,
operacje fazy produkcji,
operacje fazy sprzedaży;
operacje proste (odpowiadające odrębnym zdarzeniom gospodarczym),
operacje złożone (łączące pojedyncze operacje);
operacje bilansowe (powodujące zmiany w strukturze majątku, w strukturze kapitałów oraz w wielkości i strukturze majątku i kapitałów na skutek przemieszczania wartości),
operacje wynikowe (powodujące zmiany w wielkości i strukturze majątku i kapitałów na skutek wyniku finansowego działalności gospodarczej, prowadzącego do przyrostu- zysk lub ubytku- strata- kapitału własnego).
Operacje bilansowe dzielimy na:
aktywne (zmieniające tylko strukturę aktywów) - które nie zmieniają sumy bilansowej np. wpłata pieniędzy z kasy do banku, przyjęcie środka trwałego do użytkowania itd.;
pasywne (zmieniające tylko strukturę pasywów) - które również nie zmieniają sumy bilansowej, lecz wpływają na strukturę pasywów np. spłata zobowiązań z zaciągniętego kredytu bankowego itd.;
aktywno-pasywne - występujące jednocześnie po stronie aktywów i pasywów np. wyciąg bankowy - spłata zobowiązań wobec dostawców itd..
Wyróżnia się operacje:
zwiększające sumę bilansową np. zakup materiałów od dostawców - zobowiązanie nie zostało uregulowane itd.;
zmniejszające sumę bilansową np. wypłata wynagrodzeń z rachunku bankowego itd..
zmiany w aktywach - jedna pozycja w aktywach rośnie, druga pozycja w aktywach maleje, a suma bilansowa jest bez zmian... aktywna + -> aktywna - -> suma bilansowa nie zmienia się ...np. zakupiono materiały za gotówkę;
zmiany w pasywach - jedna pozycja w pasywach rośnie, druga pozycja w pasywach maleje, a suma bilansowa jest bez zmian... pasywna + -> pasywna - -> suma bilansowa nie zmienia się ...np. spłacono zobowiązania wobec dostawców zaciągniętym kredytem bankowym;
zmiany w aktywach i pasywach - jedna pozycja w aktywach rośnie, jedna pozycja w pasywach rośnie, a suma bilansowa rośnie o tą kwotę... aktywna + -> pasywna + -> suma bilansowa rośnie ...np. zakup materiałów - zapłata nastąpi w terminie późniejszym;
zmiany w aktywach i pasywach - jedna pozycja w aktywach maleje, jedna pozycja w pasywach maleje, a suma bilansowa maleje o tą kwotę... aktywa - -> pasywa - -> suma bilansowa maleje ... np. wypłacono pracownikom wynagrodzenia.
dotyczą konkretnej jednostki gospodarczej,
wyrażone są w jednostkach pieniężnych,
określone są co do daty ich zaistnienia,
są dokumentowane odpowiednio sporządzanymi dowodami księgowymi,
wywierają wpływ na dwa składniki bilansu, wobec czego powinny być zapisywane dwukrotnie w tej samej kwocie,
stanowią obserwację zmian zwiększających bądź zmniejszających w aktywach, czy też pasywach jednostki gospodarczej,
żadne typy zaksięgowanych operacji nie powodują naruszenia równowagi bilansowej, która jest podstawową zasadą księgowości.
Bronisław Micherda "Podstawy rachunkowości aspekty teoretyczne i praktyczne" Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2005
Alicja Dziuba - Burczyk "Podstawy rachunkowości w świetle międzynarodowych standardów" Wydawnictwo Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp z.o.o Kraków 2003