Pojęcie ewaluacji

Reforma systemu edukacji wymusiła zwiększone zainteresowanie metodami naprawy sytuacji oświaty. Jedną z nich jest obecna w praktyce wielu krajów ewaluacja.
W publikacjach dotyczących problemów zarządzania w oświacie ewaluacja pojawia się jako synonim procedury mierzenia jakości pracy szkoły lub też rozumiane jest jako monitorowanie – planowa samoobserwacja każdej fazy procesu rozwoju organizacyjnego szkoły. W edukacji termin ten pojawia się też jako „proces diagnostyczno-oceniający, zawierający w sobie elementy pomiaru, osądu i decyzji:. W definicji B. Niemierki „Ewaluacja dydaktyczna jest systematycznym zbieraniem informacji o warunkach przebiegu i wynikach działań dydaktycznych w celu ulepszenia tych działań lub podjęcia decyzji o ich prowadzeniu”.

Ewaluacji mogą podlegać wszelkie, mniej lub bardziej rozbudowane dziedziny życia szkoły. Spośród nich jako najważniejsze jawią się wychowanie i kształcenie.
Ewaluacja dysponuje procedurą, której skuteczność jest niezależna od tematyki, jaką się zajmuje.

Ewaluacja polega przede wszystkim na dobrym zaprojektowaniu i przeprowadzeniu badania. Badanie ewaluacyjne to systematyczny, podporządkowany regułom metodologicznym, proces zbierania informacji o rzeczywistości, których uzyskanie pozwala na sformułowanie wniosków o jakości ewaluowanych obiektów i efektywności działań. Ewaluacja nie jest więc oceną jako taką, ani się do niej nie powinna sprowadzać.

Cele ewaluacji, jej kryteria, kluczowe pytania itd., są opracowywane dla potrzeb konkretnego przypadku i dziedziny. Nie narzuca się gotowych, konkretnych wzorców. Poszczególne składowe ewaluacji są wynikiem uzgodnień i negocjacji wszystkich zainteresowanych stron – ewaluacja jest zatem wynikiem pracy całej grupy osób. Prawidłowy jej przebieg i efekt zaistnieje wówczas, gdy prowadzona będzie z udziałem całej rady pedagogicznej.
Celem ewaluacji jest takie poszerzenie wiedzy o szkole, o własnej pracy, aby dała ona podstawę do planowania rozwoju szkoły. Reforma edukacji daje każdej szkole szerszą niż dotychczas autonomię. Stąd też nie tylko musi ona stworzyć własną koncepcję profilu pedagogicznego, ale tez dbać o jego właściwą realizację.

Kto przeprowadza ewaluację?
W ewaluacji wyróżnia się ewaluację zewnętrzna i wewnętrzną.
Ewaluację wewnętrzną-zwaną samoewaluacją – przeprowadza szkoła, czyli np. wyznaczeni nauczyciele, dyrektor. Ewaluację zewnętrzną przeprowadza natomiast wynajęta instytucja czy osoba.
Zasadnicza różnica dzieląca te dwie strategie polega na tym, że zewnętrzny obserwator ma szansę z racji swego niezaangażowania w prowadzone działania dostrzec więcej i bardziej obiektywnie, ma szansę też postawić nieco inne pytania niż ewaluator wewnętrzny.
Dla wewnętrznego ewaluatora zawsze jakiś temat będzie bardzie drażliwy od innego. Istnieje pokusa, żeby ten lub inny temat pominąć, skrócić, przedstawić nieco inaczej.

Etapy procesu ewaluacji
1. Ustalenie obiektu ewaluacji.
2. Planowanie procesu ewaluacji.
3. Określenie celów obiektu ewaluacji.
4. Sformułowanie pytań kluczowych.
5. Określenie kryteriów ewaluacji.
6. Ustalenie wskaźników, które zostaną użyte do badania obiektu.
7. Określenie metod badawczych.
8. Określenie próby badawczej.
9. Zbieranie informacji.
10. Przetwarzanie danych.
11. Prezentowanie wyników ewaluacji.

Planowanie ewaluacji
Ewaluację rozpoczynamy od zaplanowania jej procesu.
W tej fazie ewaluacji istotne jest:
1) Uzasadnienie ewaluacji
• Kto chce, żeby przeprowadzono ewaluację?
• Komu ma służyć ewaluacja?
• Kto powinien otrzymać informację?
2) Strategie ewaluacji
• Jaki rodzaj ewaluacji jest możliwy ze względu na towarzyszące jej okoliczności?
• Jaka forma ewaluacji będzie najlepsza z uwagi na rodzaj ewaluowanego przedsięwzięcia?
3) Przedmiot ewaluacji
• Co będzie ewaluowane?
• Jaki rodzaj informacji jest potrzebny?
4) Ewaluator
• Kto zbiera informacje?
• Kto koordynuje proces ewaluacji?
• Kto pisze raporty?
5) Metody ewaluacji
• Jakie metody należy zastosować dla uzyskania wymaganych informacji?
• Czy mogą one być opracowane i zastosowane w czasie, jaki jest do dyspozycji?
• Czy metody zostaną zaakceptowane przez osoby, których dotyczy ewaluacja?
6) Czas
• Ile czasu można zarezerwować na ewaluację?
• Czy wystarcza czasu na zebranie i analizę danych?
7) Pozwolenie
• Czy uzyskane zostały wszystkie pozwolenia konieczne do przeprowadzenia ewaluacji?
• Czy udział w badaniach jest dobrowolny?
• Kto decyduje o tym, co ma się znaleźć w raporcie?
8) Wykorzystanie ewaluacji
• Kto decyduje o sposobie wykorzystania ewaluacji?
• W jakiej formie zostanie złożony raport?
• Czy uczestnikom ewaluacji zostanie przedstawiona wersja robocza raportu?
• Do jakiego audytorium będzie adresowany raport?
• Czy forma raportu jest dostosowana do jego odbiorców?

Próba odpowiedzi na te pytania pozwoli na lepsze zaprojektowanie i przeprowadzenie ewaluacji.

Projektowanie ewaluacji
Projekt ewaluacji stanowi swoistą receptę, instrukcję, do której należy się odwoływać na każdym etapie przeprowadzania ewaluacji. Proces projektowania obejmuje następujące etapy:
1) Definiowanie przedmiotu ewaluacji,
2) Sformułowanie pytań kluczowych,
3) Określenie kryteriów ewaluacji,
4) Dobór metod badawczych,
5) Określenie próby badawczej,
6) Monitorowanie danych.
Ad.1
Określając przedmiot ewaluacji, należy sprecyzować,co będzie poddawane ewaluacji.
Ad.2
Pytania kluczowe to pytania sformułowane w dość ogólny sposób, na które będziemy szukali odpowiedzi w rezultacie przeprowadzanej przez na s ewaluacji. Nie są to pytania, które bezpośrednio zadawane zostaną osobom objętym ewaluacją, ale są to pytania, które sami sobie zadajemy. Dobór pytań stanowi pewną selekcję i weryfikację zagadnień przeznaczonych do ewaluacji.
Ad.3
Kryteria ewaluacji – to standardy, według których ewaluujemy dane przedsięwzięcie. Muszą być ściśle powiązane z pytaniami kluczowymi.
Ad.4
Przy ewaluacji należy wykorzystać szereg różnych metod badawczych, np.: ankietę, wywiad, analizę dokumentów.
Ad.5
Dobierając próbę badawczą, czyli osoby, które zamierzamy objąć ewaluacją, należy zastanowić się nad kryterium doboru. Nie jest, bowiem możliwe, aby w takich badaniach objąć całą populację uczniów i ich rodziców. Należy wyłonić taką próbę badawczą, która będzie reprezentatywna dla całej populacji.
Ad.6
Monitorowanie danych określa sposób, w jaki będziemy gromadzić i dokumentować zbierane dane. Jest to jeden z najważniejszych punktów, bowiem ewaluacja jest procesem, nasze badania nie mogą ograniczyć się tylko do jednorazowego rozdania np. ankiet. Monitorowanie danych jest więc rodzajem ewidencji – bazy danych, która pozwala na lepsze rozeznanie w tym, co się w badaniach dokonuje.

Projekty ewaluacji mogą przybierać różne formy graficzne. Najlepiej swoją funkcję koordynującą i porządkującą cały proces ewaluacji spełnia tabela.
Dopiero po opracowaniu projektu można zacząć układać konkretne narzędzia badawcze, ankiety, dyspozycje do analizy dokumentacji, pytania do wywiadów.
Podsumowanie
Dzięki ewaluacji możemy poszerzyć punkt widzenia o rzeczywistości szkolnej, zmienić perspektywę o spojrzenie uczniów i ich rodziców, włączyć ich w proces dydaktyczny i wychowawczy, zmobilizować młodzież do wzięcia odpowiedzialności i udziału we własnym kształceniu.
Jednocześnie należy pamiętać, że nie wystarczy przeprowadzenie jednorazowej ewaluacji. Jeśli raz zbadaliśmy jak funkcjonuje wybrany obszar życia szkoły i w wyniku badań wprowadziliśmy zmiany, to po pewnym czasie należy sprawdzić, czy zmiany przyniosły efekty. Dlatego też musimy znowu zaprojektować i przeprowadzić ewaluację. Takie działanie pomoże nam w doskonaleniu, bowiem ewaluacja może być instrumentem rozwoju, a rozwój ten jest możliwy tylko wtedy, gdy ewaluacja prowadzi do uspołecznionej refleksji, gdy pozwala ujawniać istotne dla instytucji, a także dla konkretnych osób i grup społecznych kwestie, pytania, szanse i zagrożenia tkwiące w chwili obecnej i najbliższej przyszłości.

BIBLIOGRAFIA
Ciężka B. Planowanie i projektowanie ewaluacji, w: Ewaluacja wdrażania reformy systemu edukacji. Materiały seminaryjne, W-wa 1999.
Korporowicz L. Ewaluacja w demokracji, w: Ewaluacja wdrażania reformy systemu edukacji. Materiały seminaryjne, W-wa 1999.
Niemierko B. Ewaluacja nowej matury, Wrocław 1999.
Niemierko B. Pomiar wyników kształcenia, W-wa 1999.

Opracowała: mgr Teresa Jankowska
Dyrektor Szkoły Podstawowej w Rynie