Krajobraz to całokształt zjawisk przyrodniczych uformowanych na powierzchni ziemi zarówno przez naturę jak i pod wpływem działalności kulturowej człowieka.
Krajobrazem zajmuje się wiele dyscyplin, np. geografia (historią przemian krajobrazu)
Procesy geomorfologiczne – geneza krajobrazu.
Planowanie przestrzenne- działania o charakterze administracyjnym.
Krajobrazy dzielimy na:
1. Klasy –(kryterium wysokości n.p.m. ) –nizin, wyżyn, dolin ….
2. Rodzaje :
-glacjalne (lodowcowe)
-aluwialne
- peryglacjalne
- fluwioglacjalne ( topnienie lodowców)
- eoliczne (działanie wiatrów)
(kryterium jest genezą krajobrazu w świetle dominującego procesu geomorfologicznego)
3.gatunki krajobrazu :
- równinne
-pagórkowate
- wzgórzowe
- faliste
(kryterium jest tu wysokość względna i bezwzględna)
Klasyfikacja krajobrazów naturalnych Polski :
Klasa I, krajobraz nizinny
a. nadmorski
1. Wydmowy
2. Deltowy
3. Jeziorny i bagienny
b. dolin i równin akumulacyjnych
1. Den dolinnych
2.terasów z wydmami
3. Równin poleskich
4.równin śródgórskich
c. młodoglacjalny
1. Równin i wzniesień morenowych
2. Pagórkowaty, pojezierny pojedynczy
3. Sandrowy pojezierny
d. staroglacjalny
1. Równin denudacyjnych peryglacjalny
2.wzgórz ostańców peryglacjalnych
Klasa II, wyżynny
1.lessowy
2.ze skał węglanowych
3. Ze skał krzemianowych
Klasa III, krajobrazy górskie
a. regla dolnego
b. regla górnego
c. subalpejski i alpejski
Biologię i ekologię krajobrazu tworzą przyrodnicze podstawy dla kształtowania krajobrazu
Ekologiczna definicja krajobrazu :jest to zbiór pozostających we wzajemnych stosunkach ekosystemów na określonym obszarze (materia, energia, informacja – połączenia ekosystemów)
Ekologia krajobrazu to nauka syntetyzująca wiedzę wielu dyscyplin w celu zbadania zjawisk i procesów dotyczących krajobrazu jako całości i uwzględniająca modyfikujący wpływ człowieka, tworzy podstawy naukowe dla dziedzin praktycznych np. planowania przestrzennego, ochrony przyrody czy rekultywacji. Opiera się na ekologii, biocybernetyce, ogólnej teorii systemów.
Antropopresja –ogół działań człowieka (zarówno planowych i przypadkowych) mających wpływ na środowisko przyrodnicze.
Wyróżnia się krajobrazy :
1. Pierwotny – który nie został tknięty ręką człowieka (ekosystem)
2. Naturalny – przyroda radzi sobie sama bez oddziaływania człowieka
3. Antropogeniczny – powstały pod wpływem człowieka i kształtowany jest przez niego
a. kulturowy
b. zdewastowany
4. Zdewastowany – to teren całkowicie przeobrażony przez człowieka w wyniku rozwoju przemysłu, urbanizacji, komunikacji.
Na obszarze takim równowaga biologiczna jest silnie zakłócona, wskutek całkowitego bądź częściowego zniszczenia składników naturalnych krajobrazu.
Biotop – siedlisko
biocenoza- składa się z populacji gatunków
populacje – składają się z osobników, osobniki są zaś nośnikami genów
Przyczyny niszczenia naturalnych ekosystemów.
1. Niszczenie całych biocenoz leśnych, stepowych i in. W celu zamiany ich na pola uprawne, pastwiska, łąki, sady i ogrody, a także dla zabudowy, komunikacji i wypoczynku.
2. Wzrost zapotrzebowania na surowce – drewno …
3. Nadmierne użytkowanie ważnych gospodarczo gatunków dzikich.
4. Wprowadzanie gatunków obcych –introdukcja
5. Pogarszanie się ogólnego stanu warunków środowiskowych.
Struktura Krajobrazu
Katena – toposekwencja, prawidłowe następstwo geokompleksów profilu rzeźby, ukazujące oddziaływanie takich czynników jak : podłoże geograficzne, forma stoku, stosunki mikroklimatyczne, zbiorowiska roślinne i ich siedliska.
Ekotop - utwór umowny, podstawowy, ponadorganizmalny element składowy krajobrazu. Charakteryzuje się wewnętrzną jednolitością. Posiada określone granice, a co za tym idzie, daje się zaznaczyć na mapie. Ekotop może być ekosystemem lub efektem działalności człowieka.
Architektura krajobrazu – metoda planistyczna oparta na racjonalnym i estetycznym działaniu, harmonijnym związku ze środowiskiem przyrodniczym.
Geneza krajobrazu Polski północno – zachodniej.
Glina zwałowa – jest to materiał niewysortowany przez lodowiec (na czole lodowca, zrzucony przez lodowiec)
Pasmo na czole lodowca to morena czołowa ( gdy lodowiec stoi dłużej w jednym miejscu)
Jeziora rynnowe – powstały na skutek spływu wody z góry lodowca w jego szczeliny (lodowiec miał nawet 3km grubości)
Ozy – to wysortowany materiał osadowy (dobre kruszywo budulcowe)
Kemy – są to przestrzenie wypełnione pod lodowcem, materiałem osadowym(są to okrągłe wzgórza, dobre kruszywo)
Deglacjacja – pozostają fragmenty lodu oddzielone od lądolodu. Po pewnym czasie lód się topi i pozostają zagłębienia. Powstają jeziora wytopiskowe.
Stożek napływowy –(pole sandrowe). Gdy spod lodowca wypływała woda to traciła impet i niesione przez nią osady osadzały się. Najpierw osiadały większe frakcje(duże kamienie) a później drobniejsze.
Procesy modyfikacji krajobrazu to procesy po ustąpieniu lodowca (zasiedlane przez roślinność)
Abrazja morska – erozja morska (brzeg klifowy)
plaża -> wydma biała -> wydma szara ->bór barzynowy (dominacja sosny i runa)
erozja -> transport ->akumulacja
Sedymentacja – osadzanie bez transportu. Proces opadania zawiesiny ciała stałego w cieczy, w wyniku sił grawitacji lub sił bezładności.
Wiatr, spływające po powierzchni Ziemi wody opadowe i źródlane są czynnikiem, który ługuje, spłukuje mechanicznie transportuje produkty wietrzenia. Działanie tych czynników jest tak silne, że produkty wietrzenia ulegają im w przeważającej części. Są one przenoszone i osadzone w innych miejscach. W ten sposób powstają utwory osadowe, wśród których wyróżnia się osady mechaniczne i chemiczne.
Glina – ilasta skała osadowa, powstała w wyniku nagromadzenia osadów morenowych.
Morena denna- rodzaj moreny, której materiał skalny, pochodzący z niszczenia(zdzierania) podłoża i materiału wytopionego z lodowca, transportowany jest przez lodowiec w jego dolnej części (stopa lodowca). Po stopnieniu lodowca następuje odsłonięcie moreny dennej w postaci lekko falistych równin.
Krajobraz młodoglacjalny – występuje u nas w kraju i obejmuje pojezierza pagórkowate, silnie zalesione, z licznymi jeziorami i zagłębieniami bezodpływowymi, pofałdowane morenami przechodzącymi miejscami na południu w sandry piaszczyste porośnięte borami sosnowymi.
Sandr – rozległy, bardzo płaski stożek napływowy zbudowany ze żwirów i piasków osadzonych i wypłukanych przez wody pochodzące z topnienia lądolodu.
Krajobraz peryglacjalny -
krajobraz, który powstał na skutek działania procesów transportu i akumulacji zniszczonego i rozdrobnionego materiału skalnego, utworzony w dużych odległościach od przedpola lądolodu.
Krajobraz aluwialny – ukształtowany jest przez procesy erozji i sedymentacji, występujące naprzemiennie, procesy te są bardzo dynamiczne. Krajobraz aluwialny to krajobraz zróżnicowany , pokryty zazwyczaj glebami żyznymi.
Lodowce podobnie jak rzeki, erodują i akumulują. Skutki wykonanej przez nie pracy zazwyczaj najlepiej widoczne są po ich ustąpieniu. W Polsce efekty działalności lodowców górskich można obecnie obserwować w Tatrach i Karkonoszach, natomiast lądolodów głównie na obszarze nizin i pojezierzy.
Erozja lodowcowa polega na : wygładzaniu i szlifowaniu podłoża skalnego (detersja) materiałem niesionym w dnie lodowca wyorywaniu i wyrywaniu (detrakcja) przez lód bloków i okruchów skalnych z podłoża, przy znacznym udziale wietrzenia mrozowego oraz mechanicznym zdzieraniu skał(egzaracja) , a także odkuwaniu i przesuwaniu(czasami fałdowaniu) serii osadów pod i przed czołem lodowca. Wszystkie te procesy prowadzą do powstania określonych form rzeźby.
Materiał skalny niesiony przez lodowiec nazywa się moreną. Pochodzi on głównie z niszczenia ścian skalnych otaczających lodowiec przez wietrzenie mrozowe i ruchy masowe, niszczenie podłoża, po którym porusza się lodowiec oraz z akumulowania materiału niesionego przez wiatr. W zależności od tego, w której części lodowca transportowany jest materiał skalny, wyróżnia się morenę: powierzchniową, wewnętrzną, denną, boczną i środkową.
Transportowany przez lodowiec materiał jest prze niego akumulowany, co prowadzi do powstania w krajobrazie charakterystycznych form rzeźby. Ujawniają one swoją obecność dopiero po wycofaniu się lodowca(deglacjacji).
Lodowiec , który przez dłuższy czas pozostaje w jednym miejscu, sypie przed czołem materiał morenowy tworząc wał(pagórki) moreny czołowej. Cofający się lodowiec odsłania powierzchnię moreny dennej, która tworzy rozległe obszary czasem wyrównanej powierzchni – równiny i wysoczyzny morenowe płaskie, lub o urozmaiconej powierzchni – równiny i wysoczyzny morenowe faliste lub pagórkowate. Skała osadowa, która powstała w wyniku akumulacji materiału morenowego, nazywa się gliną morenową (zwałową). Zawiera ona bardzo różnorodny materiał : od ziarenek o bardzo małej średnicy poprzez piaski, żwiry aż do wielkich głazów. Jest to osad niewysortowany i zwykle niewarstwowany.
Z nasuwającym się dynamicznie czołem lodowca związane jest powstawanie spiętrzonych moren czołowych. Zdzieranie i odkuwanie materiału, spiętrzanie starszych osadów prowadzi do powstania form o dużych rozmiarach dochodzących nawet do 100m wysokości.
Topniejący lodowiec górski odsłania także wały moreny bocznej, które są równoległe do zboczy doliny. Mogą się także ujawniać wały moren środkowych czy szczelinowych(akumulacja materiału następowała w większych szczelinach lodowca.
Wody lodowcowe i ich działalność.
Wody pochodzące z topniejących lodowców są nierozerwalnym ich elementem, wpływającym w istotny sposób na kształtowanie rzeźby. Wody ablacyjne pochodzące bezpośrednio z topnienia lodowców płyną po jego powierzchni, w jego wnętrzu, a także pod nim, aby w końcu wypłynąć na przedpole. Ich działalność określana jest mianem procesów wodnolodowcowych( fluwioglacjalnych).
Gdy wody spływające z lodowca nie mogą znaleźć drogi odpływu, tworzą się rozległe jeziora zastoiskowe.
Osady powstałe w takich zbiornikach nazywane są iłami warstwowymi.
Cechą charakterystyczną wód lodowcowych jest to, że mogą one płynąć „pod górę”, gdyż znajdują się pod ciśnieniem hydrostatycznym. Ich zdolność erozyjna jest bardzo duża. Wielkimi formami wklęsłymi są pradoliny, które zostały wytworzone przez wody spływające z lodowca i wody płynące z obszarów niezlodowaconych. Działalność wód fluwioglacjalnych spowodowała powstanie wielu form akumulacyjnych. Jedną z powszechnie spotykanych na obszarach nizinnych są stożki i równiny sandrowe. Są to rozległe stożki napływowe, zbudowane ze żwirów i piasków usypanych przez wody spływające na przedpole lodowca, już poza obrębem wałów czołowo morenowych. W czasie postoju lodowca wody niosące ogromną ilość materiału akumulują na początku materiał najgrubszy, a im dalej od lodowca, tym osadzany materiał jest drobniejszy(segregacja materiału). Stożki sandrowe mają powierzchnię lekko nachyloną w kierunku od czoła lodowca. W wyniku połączenia kilku stożków sandrowych powstają rozległe równiny sandrowe.
Woda płynąca korytami rzek wewnątrzlodowcowych także akumuluje materiał. Powstają wtedy długie, wąskie i kręte wały lub ciągi pagórków – ozy. Ich przebieg często jest zgodny z kierunkiem ruchu lodowca. Czasami czoło zamierającego lodowca rozpada się na odrębne bryły lodu (bryły martwego lodu), między którymi krąży woda. Akumuluje ona materiał, który po wytopieniu brył lodu tworzy wały lub pagórki kemowe. Czasami między krawędzią lodowca lub bryłą martwego lodu a powierzchnią nachyloną(np. zbocze doliny) tworzą się terasy kemowe, akumulowane przez wody lodowcowe. Krajobraz Polski w znacznej mierze został ukształtowany przez bezpośrednie oddziaływanie lodowców i wód fluwioglacjalnych, jak też przez procesy zachodzące w szerokiej strefie na przedpolu lądolodu – czyli przez tzw. procesy peryglacjalne.
Działalność wód morskich i jeziornych.
Efekty działalności wód morskich i oceanicznych najlepiej widoczne są na obszarze wybrzeża, czyli wąskiego pasa granicznego lądu i morza. Wybrzeże obejmuje część nadwodną i podwodną, która podlega działaniu pływów, fal i prądów morskich.
Wody morskie i oceaniczne w strefie wybrzeża znajdują się w ciągłym ruchu, który powoduje niszczenie brzegu – abrazję, albo jego nadbudowywanie. Rodzaj tej działalności uzależniony jest głównie od tego, czy jest to wybrzeże wysokie czy niskie. Wysokie wybrzeża atakowane są przez fale. Niszczą one brzeg do wysokości zasięgu fal i ich rozprysku. Fala oddziaływuje głównie mechanicznie. W atakowanym wybrzeżu dochodzi do powstania niszy abrazyjnej, która jest stale powiększana przez niszczącą działalność wód. Podcinane skały obrywają się i osuwają, co prowadzi do cofania się brzegu. Wysokie strome urwisko nadbrzeżne nosi nazwę klifu ( falezy). U podnóża klifu materiał skalny jest przenoszony i rozdrabniany przez falowanie i prądy przybrzeżne. Przemieszczany materiał ściera i wyrównuje dno, tworząc lekko nachyloną kierunku morza platformę abrazyjną. Drobniejszy materiał może być wynoszony przez wodę od brzegu i tam składany na dnie. Tworzy on wówczas platformę akumulacyjną.
Klif budują skały o różnej odporności na procesy niszczące, dlatego efektem tej działalności są wybrzeża o bardzo urozmaiconej linii brzegowej, z licznymi zatokami i ostańcami twardych skał przyjmujących czasami malownicze formy mostów, łuków, kominów itp.
Na wybrzeżach niskich (płaskich) rozwijają się przede wszystkim formy związane z akumulacją morza. Zasadniczym elementem wybrzeża niskiego jest plaża, czyli obszar położony pomiędzy maksymalnym zasięgiem fal sztormowych a najniższym poziomem wody.
Na plażę stale wkraczają fale niosące luźny materiał, który jest w części na niej zostawiany. W ten sposób plaża jest stale nadbudowywana.