Czym jest mistyka chrześcijańska?

Ojciec Pio z Pietrelcina

Jerzy Wiesław Gogola OCD

WPROWADZENIE

W pierwszej połowie naszego wieku prowadzono niekończące się dyskusje na temat powszechnego powołania do mistyki, czy konkretniej do kontemplacji wlanej. Powiedziano w zasadzie wszystko, wystarczy sięgnąć do odpowiednich pozycji. Począwszy od Soboru Watykańskiego II nie toczy się już tego rodzaju sporów, ale mówi się o "powszechnym powołaniu do świętości". Wiadomo jednak, że te dwie rzeczywistości: mistyka i świętość, chociaż nie są tożsame, są sobie bardzo bliskie. Można powiedzieć za znanym w środowisku rzymskim liturgistą Carlo Rocchetta, że mistyka jest "doświadczalnym aspektem świętości" .
Nic więc dziwnego, że i w naszych czasach pojawiają się tezy o powszechnym przeznaczeniu mistyki, jak: "Chrześcijanin XXI wieku albo będzie mistykiem, albo go w ogóle nie będzie" (K. Rahner).

W każdej epoce Kościoła "ramię w ramię" wraz ze świętością kroczyła mistyka. Należy wierzyć, że nasza epoka nie jest pod tym względem wyjątkiem. Jest jednak pewne "ale". Dzisiaj Duch Święty wzbudza nowe formy mistyki, dlatego trzeba być na nie otwartym. Jeśli zamkniemy się w formach mistyki klasycznej, nie będziemy w stanie rozpoznać jej w innych formach, równie autentycznych. 
Do rozpoznania nowej postaci mistyki nie można jednak dojść, ignorując całe mistyczne dziedzictwo Kościoła, i stojąc na płaszczyźnie samej formy. Jak uczą wielcy mistrzowie życia duchowego, o autentyzmie mistyki decydują: jej pochodzenie i jej owoce. Stąd konieczne jest dotarcie do istoty rzeczy. Kiedy stwierdzimy jej istnienie, możemy przejść do formy. 
Na mistykę spojrzymy z punktu widzenia jej źródeł, istoty i fenomenów
mistycznych.

1. MISTYKA ROZPATRYWANA OD STRONY JEJ ŹRÓDEŁ

W najszerszym tego słowa znaczeniu mistyka oznacza rzeczy tajemne, zakryte, do których nie ma bezpośrednio dostępu, a które należą do dziedziny religijnej lub moralnej . Termin jest spokrewniony ze słowem wyrażającym ten sam temat i ważność: mysterion. Termin "mistyka" sięga starożytności helleńskiej, gdzie posiada znaczenie religijne i oznacza sekret z dziedziny sacrum .
Dla starożytnych Greków mistycznym było to, co odnosiło się do "misteriów", czyli tajemnych ceremonii religijnych, do których nie było dostępu bez pewnej inicjacji. Jeżeli ktoś został wprowadzony w tajniki danego misterium, miał obowiązek milczeć i nie wyjawiać zdobytej wiedzy. Właśnie to tłumaczy pochodzenie zarówno terminu "mystykos" jak i"mysterion" od "myo", co znaczy zamknąć oczy i usta; oczy, by nie widzieć tego, co tajemne, a usta, by tego nie zdradzać .
Mimo, że termin stosowano także do rzeczy tajemnych o charakterze świeckim, znaczenie religijne pozostało przez wieki jako podstawowe i wiodące. Ono też stało się podstawą do wypracowania chrześcijańskiego znaczenia terminu "mistyczny", "mistyka".

Odkrywanie pełnego znaczenia mistyki dokonywało się stopniowo i, mówiąc ogólnie, w trzech dziedzinach teologii: biblijnej, liturgicznej i duchowej. Sektor duchowy jest z okresu najpóźniejszego. Pismo Święte i sakramenty stanowią bowiem źródło życia duchowego w ogólności, a mistycznego tym bardziej. 
Rzeczywistością, która wyprzedza wszelkie chrześcijańskie działanie i mistyczne doświadczenie jest bez wątpienia misterium zbawienia odsłonięte najpełniej w Chrystusie i uobecnione w sakramentach Kościoła. Stąd Mistykę jako szczególne doświadczenie duchowe, można określić tylko w powiązaniu z MISTERIUM Chrystusa, które święty Paweł opisał jako wielki sekret Słowa Bożego, objawiony wreszcie światu. Doświadczenie misterium jest możliwe wyłącznie dzięki Bożemu działaniu w wierzącym, który jest na nie otwarty. 

Wymowny w tym względzie jest tytuł książki jednego z hiszpańskich profesorów: Mistyka: doświadczenie misterium . Naprowadza nas on już na samym początku na właściwe rozumienie mistyki w chrześcijaństwie.

–– Biblia. Przymiotnik "mistyczny" oznaczał najpierw najgłębszy sens Pisma Świętego, do którego można było dojść jedynie przez wiarę . Tradycja chrześcijańska uznaje potrójny sens Pisma św., mianowicie:
1) alegoryczny, 
2) tropologiczny (zastosowanie moralne), 
oraz anagogiczny: sens duchowy, odsłaniający całą głębię pisma. 

Sens anagogiczny będzie ostatecznie mistycznym sensem Pisma Świętego, który odkrywamy dzięki doświadczeniu życia wiecznego na tyle, na ile jest to możliwe tu na ziemi .
Sens tropologiczny i anagogiczny wiążą się ściśle z życiem sakramentalnym Kościoła, gdyż w sakramentach uobecnia się tajemnica Chrystusa . 

–– Liturgia. Równolegle do biblijnego zastosowania terminu, "mistyczną" nazywano głęboką rzeczywistość sakramentów, zakrytą, a równocześnie ukazywaną przez widzialne symbole. Rzeczywistość ta, według wiary chrześcijańskiej, to nic innego jak misterium Chrystusa, które staje się w pewien sposób przyswajalne dla nas .
Jest to, patrząc od innej strony, drugi etap objawienia Misterium, który odtąd jest równoległy z pierwszym. Misterium głoszone przez Słowo Boże jest jednocześnie uobecniane przez celebrację sakramentów. Chrześcijańskie życie mistyczne jest w związku z tym w sposób radykalny sakramentalne .
– Łaska. Termin "mistyczny" odnosi się także do rzeczywistości tajemnic Bożej łaski w duszy. Mistycznym jest nadprzyrodzone komunikowanie się z Bogiem, możliwe dzięki łasce chrztu świętego. Misterium Chrystusa głoszone przez Słowo, uobecniane w sakramentach w Kościele staje się obecne w duszy wierzącego i niejako przyswajalne przez niego.
Z kolei przechodząc do tego duchowego znaczenia mistyki, możemy jeszcze mówić o postępie w niej : 
- W okresie od narodzenia i chrztu aż do duchowego nawrócenia już możemy mówić o elementach mistyki, jakimi są wiara wlana i łaska uświęcająca. Jest to przypadek ludzi ochrzczonych, którzy jeszcze nie podjęli się osobowego życia duchowego, a praktyki religijne spełniają głównie pod wpływem zewnętrznych bodźców. Mają już jednak uczestnictwo w zbawczym misterium Chrystusa.
- O życiu duchowym w ścisłym znaczeniu możemy mówić jednak dopiero po nawróceniu duchowym, kiedy człowiek daje Bogu swoje "tak" w wierze. Podejmuje życie łaski w sposób świadomy, starając się oceniać całe swoje życie w świetle wiary i w takim też świetle podejmować wszystkie swoje życiowe zadania. Zaczyna dążyć do zjednoczenia z Bogiem praktykując modlitwę, współpracując z łaską w uwalnianiu serca od różnych ziemskich niewoli, korzystając z sakramentów, itp. Tę duchową działalność człowieka można nazwać mistyczną, i będzie to znaczenie węższe od poprzedniego.
Tutaj życie duchowe staje się synonimem życia mistycznego.
- Jednakże nie to jest mistyką w ścisłym znaczeniu. Większość autorów duchowości rezerwuje termin "mistyczny" do wyższych stanów życia duchowego. Według tych autorów, stan mistyczny jest szczególnym rodzajem zjednoczenia z Bogiem i ma miejsce nie u wszystkich wierzących, nawet tych bardzo gorliwych. Jest to szczególna łaska, którą człowiek nie może się posługiwać według swego upodobania. Taki człowiek może wzbudzać, z pomocą zawsze dostępnej mu łaski, akty wiary, nadziei, pokory, skruchy itp. jednak nie może w żaden sposób "postarać się" w najmniejszym chociażby stopniu o jakiś stan mistyczny. 
Spojrzenie na mistykę od strony jej źródeł nie daje możliwości koncentrowania się na fenomenach mistycznych. 

2. MISTYKA ROZPATRYWANA OD STRONY JEJ PROTAGONISTÓW
Współcześni teolodzy używają terminu "mistyka" zarówno na określenie "życia mistycznego" jak i na określenie "doświadczenia mistycznego". Można powiedzieć, że te dwa terminy odzwierciedlają obecność i działanie obydwóch protagonistów mistyki: Boga i człowieka. Życie mistyczne każe myśleć o tajemniczym życiu łaski pod wpływem Ducha, natomiast doświadczenie mistyczne o zaangażowaniu czynnym i jeszcze bardziej biernym człowieka. 

2.1. ŻYCIE MISTYCZNE
Jakkolwiek różne są opinie teologów co do natury mistyki i jej konstytutywnych elementów, wszyscy zgodni są co do tego, że chrześcijańskie życie mistyczne jest pełnym rozwojem i przeżywaniem życiem łaski i cnót teologalnych; jest rozwojem, który prowadzi wierzącego do cognitio Dei experimentalis, dzięki działaniu Ducha Świętego w sposób boski lub ponadludzki .
Określenie, jakie daje życiu mistycznemu J. G. Arintero możemy uznać za reprezentacyjne. Widzi on życie mistyczne jako:

"...głębokie życie wewnętrzne, którego doświadczają dusze sprawiedliwe, dzięki temu, że pozostają pod ożywczym działaniem Ducha Jezusa Chrystusa, przyjmują coraz lepiej, a czasami jasno odczuwają, Jego Boży wpływ - smakowity lub bolesny - a przez to postępując w zjednoczeniu stopniowo upodobniają się do Chrystusa i przemieniają w Niego" .

Wynika z tego, że chrześcijańskie życie mistyczne jest normalnym rozwojem łaski chrztu świętego, i jest uczestnictwem w nadprzyrodzonej wspólnocie z Osobami Trójcy Świętej. Ten pełny rozwój życia łaski dokonuje się pod przewodnictwem Ducha Świętego i zakłada szczególne uczestnictwo w sakramentach, szczególnie w Eucharystii. Działanie to sprawia postęp wierzącego w zjednoczeniu i upodobnieniu do Chrystusa. Samo doświadczanie Bożego działania jest jednak sprawą drugorzędną. Według R. Garrigou-Lagrange istotne elementy życia mistycznego, można ująć w formułę: wlane i miłosne poznanie Boga . Słowo ‘wlane’ wskazuje na ‘bierny’ sposób komunikowania duszy wiedzy mistycznej. Ten autor tłumaczy życie mistyczne również w oparciu o działanie Ducha Świętego poprzez swoje dary na sposób boski, tzn. będący poza możliwościami wysiłków ludzkich.
O dwojakim sposobie uzdolnienia człowieka do działania nadnaturalnego mówi św. Tomasz: sposób ludzki jest możliwy dzięki otrzymaniu cnót wlanych: sposób boski dzięki darom Ducha Świętego. W. Słomka wyjaśnia:

"Obie te aktywności są nadnaturalne, jednakże istnieje między nimi różnica ze względu na principium movens, którym w pierwszym wypadku jest sam człowiek, a ściśle mówiąc rozum człowieka, a w wypadku drugim Bóg" .

Z tego co dotąd powiedziano wynika, że życie mistyczne nie musi nieść z sobą doświadczenia mistycznego opisanego przez św. Teresę i św. Jana od Krzyża. Takie doświadczenie nie jest konieczne, by móc mówić o życiu mistycznym . W tym wypadku termin mistyka może być zastosowany jedynie w znaczeniu mniej ścisłym .

2.2. DOŚWIADCZENIE MISTYCZNE
O doświadczeniu mistycznym, we właściwym tego słowa znaczeniu, możemy mówić dopiero w oparciu o istnienie życia mistycznego. Doświadczenia mistycznego nie można bowiem traktować abstrakcyjnie, w oderwaniu od tego, co je podtrzymuje i żywi tj. w oderwaniu od relacji z Misterium i z wiarą . Mistyk doświadcza w sobie właśnie niewypowiedzianej rzeczywistości Misterium Chrystusa. Uczestnictwo w Misterium niesie z sobą podwójne dobrodziejstwo: poznanie bogactwa Misterium i uświęcenie człowieka. 

Szukając istoty doświadczenia mistycznego w takim kontekście należy uwzględnić:

1) przedmiot doświadczenia, którym jest Misterium; 
2) podmiot doświadczenia - wierzący; 
3) nową relację między nimi .

Istoty doświadczenia mistycznego należy szukać w nowości owej relacji wierzącego z Bogiem.
Na czym owa nowość polega? Ze strony Boga jest to działanie bez pośrednictwa pojęć i obrazów, można powiedzieć działanie "bezpośrednie". Ze strony człowieka ma do czynienia z doświadczeniem bierności. Jest ono ściśle związane z odkryciem w swoim życiu duchowym przemożnego działania Ducha Świętego, któremu wierzący okazuje posłuszeństwo. Na tym etapie życia duchowego w ludzkiej świadomości dominuje działanie Ducha Świętego i On udziela człowiekowi poznania i miłowania według swojego boskiego sposobu. A człowiek jest tego świadomy.
Istoty doświadczenia mistycznego należy zatem szukać w świadomości bezpośredniej (bez pośrednictwa pojęć) boskiej interwencji Boga w osobiste życie duchowe . A. Gardeil mówi, że w doświadczeniu mistycznym nie są potrzebne pojęcia, mistyk wchodzi w kontakt z Misterium w sposób bezpośredni .
Mistycy są, jak się wyraził Grandmaison, "świadkami miłosnej obecności Boga w nas" . Oto wymowny opis doświadczenia mistycznego św. Teresy z siódmego mieszkania Twierdzy:

"O Boże wielki! Jakaż to różnica słyszeć te słowa i z wiarą je przyjmować, a czuć i rozumieć w taki sposób całą ich prawdę! Dusza, o której mówię, w ciągłym żyje zdumieniu, rosnącym z dniem każdym. Ma to uczucie, że te Boskie trzy Osoby nigdy nie odeszły od niej; jasno widzi, w sposób wyżej opisany, że mieszkają we wnętrzu, w najgłębszym wnętrzu jej, jakby w głębi jakiejś bezdennej. Nie mając nauki, nie potrafi wytłumaczyć, jaka to głębia, ale czuje to, że tam mieszka z nią to boskie towarzystwo" (Twierdza wewnętrzna VII, 1, 7; por. wcześniej VII, 1, 6).

Ten tekst komentuje A. Royo Marín:

"Udzielanie się Boga w mistycznym zjednoczeniu nie zawsze jest tak wzniosłe jak opisane tutaj przez Teresę, ale zawsze jest, - za wyjątkiem biernych oczyszczeń lub nocy duszy - doświadczalną percepcją życia łaski. Słyszeć i wierzyć to charakterystyka człowieka w stanie ascetycznym. Zrozumieć w sposób niewypowiedziany, doświadczalny - jest to przywilej mistyka" .

Teologowie zgadzają się co do tego, że do istoty mistyki, a więc i doświadczenia mistycznego, nie należą nadzwyczajne zjawiska towarzyszące, jak stygmaty, wizje, bilokacja... Wskazują natomiast na następujące cechy doświadczenia mistycznego:

1. Istnieją chwile krótkie i nie zaplanowane przez mistyka, kiedy bez własnego starania o to wchodzi w bezpośredni kontakt z nieskończoną Dobrocią;
2. To bezpośrednie uchwycenie obecności Boga (raz bolesne, raz słodkie, czasami jedno i drugie jednocześnie) jest niewymowne;
3. Poznanie, jakie się z tego rodzi, jest poznaniem ogólnym, ubogim w szczegóły;
4. Poznanie mistyczne posiada swoje bogactwo uczuciowe o niezwykłej wewnętrznej sile. Jawi się jako bezdyskusyjna i narzucona oczywistość;
5. Tu ma swoje źródło specyficzny język symboli .

Warto zauważyć, iż jakkolwiek używamy terminu "doświadczenie" nie koncentrujemy się na doznaniach podmiotu, ale na relacji z Bogiem. Jeżeli tej relacji będą towarzyszyć zjawiska psychosomatyczne nie zmieni to istoty rzeczy. Z praktycznego punktu widzenia zjawiska psychosomatyczne mają jednak bardzo duże znaczenie i właśnie ich obecność wymaga szczególnego kierownictwa duchowego.
W naszym wieku studiujący naturę mistyki doszli do dwóch skrajności: z jednej strony podkreślali prawie wyłącznie element psychologiczny i subiektywny, a z drugiej, na zasadzie reakcji, odrzucali wszelkie elementy psychologiczne, uwypuklając w mistyce to co obiektywne, płynące z dogmatu . Pierwszą tendencję reprezentuje A. Poulain , zaś pionierem tej drugiej, nowszej jest Dom Stolz . Skrajne tendencje domagają się, rzecz jasna, ześrodkowania, czego podejmowali się niektórzy karmelici bosi (Gabriel od św. Marii Magdaleny). 

Reasumując dotychczasowe rozważania trzeba powiedzieć: w centrum mistyki chrześcijańskiej jest, według terminologii św. Pawła, "misterium", zamiar Boga, "aby wszystko zjednoczyć w Chrystusie" (Ef 1,9-10). W misterium niegdyś ukrytym dziś objawionym, Bóg kontynuuje w ludziach cud dokonany w Chrystusie - włącza ich w Jego paschalne przejście ze śmierci do życia, ze stanu nieprzyjaźni do stanu wspólnoty miłości. 
To przejście możliwe jest tylko dzięki ofierze Chrystusa i spełnia się przez Niego i w Nim - dzięki uczestnictwu w Jego łasce.
Bóg wychodząc nam naprzeciw domaga się odpowiedzi. Jest nią wiara. Dzięki wierze człowiek staje się przenikniony treścią misterium - miłością TRÓJCY. Wiara interioryzuje misterium w duszy człowieka, czyni to w coraz dojrzalszy sposób dzięki miłości. W oderwaniu od tych realiów zbawienia nie można mówić o chrześcijańskim doświadczeniu, tym mniej o chrześcijańskiej mistyce.
Istotą mistyki jest wlane i miłosne poznanie Boga, dzięki któremu wierzący nabywa doświadczenia Misterium. Mistyka byłaby wiedzą o misterium Chrystusa, nabytą dzięki szczególnemu zjednoczeniu z Nim, mocą Ducha. Od wierzącego wymagana jest uległość, dyspozycyjność, otwartość na Boże działanie, co wyraża się terminem "bierność", które jest typową cechą doświadczenia mistycznego. Mistyk ma jasną świadomość tego, że to doświadczenie nie jest jego dziełem. Może jedynie w sposób wolny otworzyć się na to tajemnicze Boże działanie. Jak pisze W. Świerzawski:

"Ta bierność odróżnia mistykę od magii, która próbuje dominować nad Innym czy manipulować ogarniającym misterium. Jednak bierność mistyczna nie jest inercją, tym bardziej brakiem działania. Głębia duszy jest jeszcze bardziej aktywna niż poprzednio; człowiek doświadcza mocy nowej, mocy otrzymanej od Innego" .

Chodzi tu zatem o bierność relatywną nie absolutną czyli w odniesieniu do Głównego Działającego. Św. Teresa mówi, że wola wyraża zgodę (7M 1,6-7) współpracując z Bożym działaniem . Mistyk w odróżnieniu od innych chrześcijan doświadcza w sobie niewypowiedzianą rzeczywistość łaski. W tym leży radykalna różnica pomiędzy mistykiem a niemistykiem, poznaniem mistycznym, które jest "cognitio experimentalis de Deo" , a poznaniem za pośrednictwem pojęć. Raz wierzący może doświadczać obecności Boga w duszy, innym razem Jego działania. Ostatecznie, zgodnie z nauką św. Tomasza [I-II,3,2 ad 4], w Bogu nie ma rzeczywistego odróżnienia pomiędzy jego istotą a działaniem. Jak zauważa T. Goffi najnowsza teologia mistyki (do połowy XX wieku) skupiła swoją uwagę na dwóch istotnych twierdzeniach: chrześcijańskie doświadczenie mistyczne jest "pewną wiedzą" (chociaż "jakby nie wiedząc"); doświadczenie mistyczne jest wiedzą nabywaną przez uleganie pewnej inicjatywie, obecności, działaniu (= bierność mistyczna) .