1. Istota praw człowieka

Prawa człowieka są przedmiotem zainteresowania różnych dyscyplin naukowych. Mieszczą się w obszarze badawczym takich nauk jak prawo, teologia, filozofia, politologia, socjologia, antropologia, historia i ekonomia. Dominacja prawników w zakresie badań nad prawami człowieka wynika z ich technicznych predyspozycji niezbędnych do zabezpieczenia tych praw zarówno w systemie prawa międzynarodowego, jaki i krajowego. Interdyscyplinarność praw człowieka występuje także w dziedzinie samych nauk prawnych.

W literaturze występuje wiele definicji „praw człowieka”. Można przyjąć, iż są to prawa indywidualne przysługujące jednostce oraz prawa zbiorowe przynależne grupie dla ochrony wartości moralnych i podstawowych dóbr, chroniące przed nadużyciem ze strony władzy państwowej. Jest to odzwierciedlenie wertykalnego, czyli pionowego, działania praw człowieka, tj. w relacji jednostka – państwo. Podejście horyzontalne do praw człowieka, tj. w relacji jednostka – jednostka lub innych podmiot nie będący elementem aparatu państwa, nie znalazło uznania w polskim orzecznictwie.

Za źródło praw człowieka przyjmuje się przyrodzoną i niezbywalną godność osoby ludzkiej (godność osobową, nie osobistą) a nie wolę ustawodawcy.

2. Cechy praw człowieka

Zakłada się, że prawa człowieka są przyrodzone, tzn. że człowiek nabywa je przez sam fakt bycia człowiekiem i posiada je do śmierci. Prawa człowieka są niezbywalne, czyli nie można się ich zrzec, ani komuś przekazać, ani sprzedać. Nie można ich również nikogo pozbawić tzn. są nienaruszalne. Powszechność praw człowieka oznacza że należą się każdemu bez względu na wszystko. Zaznacza się również uniwersalność praw człowieka, która jest przedmiotem wielu dyskusji.

Niektóre prawa przysługują tylko obywatelom danego państwa. Przykładem jest prawo do osiedlania się w jakimś kraju, prawo do brania udziału wyborach, prawo do pracy. Tego typu prawa człowiek może zrealizować tylko w kraju , w którym jest obywatelem.

Realizacja praw człowieka wymaga nakładów państwa, dlatego często nazywa się je prawami pozytywnymi. Przykładem jest np. prawo człowieka do ochrony zdrowia (konieczny jest zatem udział państwa) czy wolność mediów (państwo musi zagwarantować taką przez powołanie odpowiednich organów). Prawa człowieka muszą być też konkretne i doprecyzowane, unikać zaś należy określeń abstrakcyjnych i nieprecyzyjnych które mogą być w różny sposób interpretowane.

Od praw człowieka należy odróżnić wolności często nazywane prawami człowieka negatywnymi. Oznaczają one obowiązek powstrzymywania się władzy państwowej od działań w określonych obszarach naszego życia. Np. wolność osobista, nietykalność osobista, swoboda poruszania się czy zakaz tortur. Wolności mogą być osobiste oraz polityczne.

3. Prawo negatywne a prawo pozytywne (wolność a prawo)

Jednym z kryteriów podziału praw człowieka jest podział na : prawa pozytywne i prawa negatywne. Prawa człowieka sensu stricte nazywa się prawami pozytywnymi i sprowadzają się one do obowiązku podjęcia przez władzę działania (np. prawo do ochrony zdrowia obliguje państwo do utrzymywania placówek to gwarantujących, prawo do obrony, w przypadku popełnienia przestępstwa obliguje państwo do zapewnienia obrońcy z urzędu). Jednostka ma prawo żądać przysługujących jej praw, a państwo musi zagwarantować ich realizację.

Od praw należy odróżnić wolności, nazywane prawami negatywnymi. Oznaczają one obowiązek władzy do powstrzymywania się od działań w określonych obszarach życia społecznego ( np. wolność od tortur zakazuje władzy używania takich praktyk wobec jednostki, zaś wolność sumienia to wolność do posiadania własnego sądu w różnych sprawach).

4. Generacje praw człowieka – zob. wykład

Uniwersalny system Narodów Zjednoczonych ma być gwarancją systemów prawa wewnętrznego. Dodatkowe zabezpieczenia stanowić mają systemy regionalne – Rady Europy, OBWE, pozaeuropejskie oraz systemy wyspecjalizowane – międzynarodowe prawo humanitarne, Międzynarodowa Organizacja Pracy. Pojawia się też określenie prawa człowieka trzeciej generacji (prawa solidarnościowe), do których zalicza się prawo do pokoju, prawo do czystego środowiska, prawo do rozwoju, prawo do wspólnego dziedzictwa ludzkości – dziedzictwa historycznego oraz niektórych ziemskich zasobów naturalnych, prawo do komunikowania się i prawo do pomocy humanitarnej. Współcześnie w doktrynie coraz częściej można spotkać pogląd o traktowaniu praw człowieka jako jednego systemu funkcjonującego bez podziału na pokolenia, czy generacje.

5. Katalog praw i wolności człowieka – zob. wykład

Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne

To prawa drugiej generacji. Najczęściej łączą się z obowiązkiem spełnienia przez państwo świadczeń na rzecz obywatela. W tej grupie Konstytucja RP wymienia: prawo do własności, wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy, prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, prawo do zabezpieczenia społecznego i ochrony zdrowia, prawo do nauki, ochronę rodziny i praw dziecka, wolność twórczości artystycznej i badań naukowych, wolność nauczania i korzystania z dóbr kultury, prawo do ochrony środowiska oraz ochronę praw konsumentów i najemców.

Prawa socjalne mają za zadanie zapewnienie właściwych warunków społecznych i podstawowych potrzeb bytowych. Zalicza się do nich: prawo do pracy (rozumiane jako prawo każdego człowieka do uzyskania możliwości utrzymania się przez pracę swobodnie wybraną, z drugiej strony jako obowiązek państwa do podejmowania odpowiednich kroków mających zapewnić realizację tego prawa), wolność wyboru zawodu (wolność wykonywania zawodu i wolność wyboru miejsca pracy), prawo do wynagrodzenia, prawo do odpowiednich warunków pracy, prawo do awansu w pracy, prawo do wypoczynku od pracy i czasu wolnego, prawo tworzenia i przystępowania do związków zawodowych, prawo do strajku, prawo do zabezpieczenia społecznego, prawo do ochrony zdrowia fizycznego i psychicznego, prawo do odpowiedniego poziomu życia, wolność od głodu. Podstawą wyróżnienia tych praw są regulacje zawarte w: Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych, Międzynarodowym Pakcie Praw Społecznych, Gospodarczych i Kulturalnych, Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz Europejskiej Karcie Socjalnej.

Część z wymienionych w Konstytucji RP praw socjalnych pojmowana jest jako prawa człowieka (np. wolność wyboru, wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy – art. 65), a część jako prawa obywatela (np. prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy i w razie pozostawania bez pracy – art. 67). Należy także dodać, że prawa socjalne nie mają charakteru bezwzględnego, mogą zatem podlegać licznym ograniczeniom.

6. Komisja Praw Człowieka ONZ – zob. wykład

7. Rada Praw Człowieka – zob. wykład

Rada Praw Człowieka to organ pomocniczy Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych z siedzibą w Genewie. Organ ten w zasadzie powstał w maju 2006r. i zastąpił działającą Komisję Praw Człowieka ONZ. Praca Rady sprowadza się do współpracy z różnymi organizacjami regionalnymi, instytucjami rządowymi i pozarządowymi zajmującymi się prawami człowieka.

Rada składa się z 47 członków wybranych w głosowaniu tajnym, bezwzględną większością członków ZO ONZ. Obowiązuje geograficzny rozdział miejsc: Afryka 13, Azja 13, Europa Wschodnia 6, Ameryka Łacińska i Karaiby 8, Europa Zachodnia i inne państwa 7. Co roku ma wymieniać się 1/3 składu. Kadencja jest 3 letnia. Spotkania Rady odbywają się co najmniej 3 razy w ciągu roku na czas nie krótszy niż 10 tygodni. Członkostwo w Radzie otwarte jest dla wszystkich państw, ale państwo które łamie prawa człowieka może być zawieszone w członkostwie większością 2/3 członków ZO.

Rada powinna działać na podstawie zasad powszechności i bezstronności, rozwiązując problemy na bazie dialogu i współpracy międzynarodowej.

Działalność Rady sprowadza się do:

1. promocji edukacji w zakresie praw człowieka,

2. przedstawianiu zaleceń Zgromadzeniu Ogólnemu, by poszerzać katalog możliwości ochrony praw człowieka,

3. dokonywania okresowych przeglądów (mechanizm okresowych przeglądów) dotyczących wypełniania przez każde państwo zobowiązań z przestrzeganiem praw człowieka,

4. rozwijania dialogu i współpracy mającej na celu zapobieganie naruszania praw człowieka i szybkie reagowanie na nadzwyczajne sytuacje łamania praw człowieka,

5. przejmowania roli i obowiązków Komisji Praw Człowieka,

6. składania corocznych raportów na forum Zgromadzenia Ogólnego.

II tekst

Od 2006 roku na mocy rezolucji 60/251 powołana została, jako organ pomocniczy Zgromadzenia Ogólnego, Rada Praw Człowieka (United Nations Human Rights Council – UNHRC). Zajęła ona miejsce dotychczasowej Komisji Praw Człowieka, która była organem pomocniczym Rady Gospodarczej i Społecznej. Rada ma wzmocnić system ochrony praw człowieka ONZ. Do zakresu jej kompetencje należą między innymi: promocja edukacji w zakresie praw człowieka, przedstawianie rekomendacji Zgromadzeniu Ogólnemu w celu zapewnienia dalszego rozwój prawa międzynarodowego chroniącego prawa człowieka, wspieraniu realizacji zobowiązań podjętych przez państwa w kwestii przestrzegania praw człowieka, wdrażaniu celów i rekomendacji przedstawionych na konferencjach i szczytach ONZ, rozwijaniu dialogu i współpracy mającej na celu zapobieganie naruszaniu praw człowieka. Dodatkową kompetencją Rady, nieznaną jej poprzedniczce, jest tzw. Powszechny Okresowy Przegląd (Universal Periodic Review – UPR) oparty na obiektywnych i wiarygodnych informacjach o realizacji przez każde państwo swoich zobowiązań w dziedzinie praw człowieka. Ocena dokonywana jest na podstawie raportu władz kraju podlegającego przeglądowi oraz danych otrzymanych z Biura Wysokiego Komisarza ds. Praw Człowieka ONZ. Mechanizm przeglądu przeprowadzany jest we wszystkich państwach członkowskich ONZ co cztery lat. Pełni on rolę uzupełniającą i wzmacniającą wobec działań ciał traktatowych.

Rada składa się z przedstawicieli 47 państw, wybieranych według klucza geograficznego, na trzyletnią kadencję w drodze bezpośredniego, tajnego głosowania, bezwzględną większością głosów członków Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Liczebność Rady jest zatem mniejsza niż wynosił skład Komisji Praw Człowieka (53 państwa). Przy wyborze członków UNHRC brany jest pod uwagę ich wkład w promocję i ochronę praw człowieka. Zwiększona została także, w stosunku do Komisji, częstotliwość spotkań Rady. Jej członkowie pracują na odbywających się co najmniej trzech sesjach w ciągu roku, trwających nie krócej niż 10 tygodni. Na wniosek państwa członkowskiego i przy poparciu 1/3 składu Rady, mogą być zwoływane sesje specjalne. Państwo, które poważnie i regularnie narusza prawa człowieka, może być zawieszone w przywilejach i prawach członka Rady przez Zgromadzenie Ogólne.

8. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka – zob. wykład

Katalog podstawowych praw człowieka ujęty zostaje w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Ten powstały we Francji dokument należy do tzw. prawa miękkiego (soft law) co oznacza, że nie ma charakteru wiążącego dla państw członkowskich ONZ. Z uwagi na proklamowanie uprawnień człowieka przysługujących mu z racji bycia istotą ludzką deklaracja przyjmuje charakter deklaratoryjny i nakłada na państwa moralne zobowiązanie do przestrzegania jej zapisów. Z czasem, będąc jednym z najczęściej powszechnie cytowanych dokumentów, powoływanym w umowach międzynarodowych i kolejnych rezolucjach, stała się wiążącym prawem zwyczajowym. W 30 artykułach zawarto fundamentalne prawa człowieka nawiązując do klasycznych koncepcji prawnonaturalnych. Stwierdzając w art. 1, że „wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi w swej godności i w swych prawach” deklaracja następnie głosi zakaz dyskryminacji (art. 2), wymienia prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 3), zakaz niewolnictwa i poddaństwa (art. 4), zakaz tortur lub okrutnego, nieludzkiego albo upokarzającego traktowania lub karania (art. 5), prawo każdego człowieka do uznania wszędzie jego osobowości prawnej (art. 6), zasadę równości wobec prawa i wynikające z niej prawo do jednakowej ochrony prawnej (art. 7), prawo do prawo do skutecznego odwołania się do kompetentnych sądów krajowych (art. 8), zakaz arbitralnego zatrzymania, aresztowania lub wyganiania z kraju (art. 9), prawo do sądu (art. 10), zasadę domniemania niewinności oraz prawo do nie uznania nikogo za winnego przestępstwa, które według prawa nie stanowiło przestępstwa w chwili działania lub zaniechania (art. 11), prawo do prywatności (art. 12), wolność poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania (art. 13), prawo do azylu (art. 14), prawo do posiadania obywatelstwa (art. 15), prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny (art. 16), prawo do posiadania własności (art. 17), wolność myśli, sumienia i wyznania (art. 18), wolność poglądów i wypowiedzi (art. 19), wolność zgromadzenia się i zrzeszania (art. 20), prawo do uczestniczenia w rządzeniu swym krajem (art. 21), prawo do zabezpieczenia społecznego (art. 22), prawo do pracy, swobodnego wyboru zatrudnienia, sprawiedliwych i zadowalających warunków pracy, ochronę przed bezrobociem (art. 23), prawo do urlopu i wypoczynku (art. 24), prawo do poziomu życia zapewniającego zdrowie i dobrobyt (art. 25), prawo do oświaty (art. 26), prawo do swobodnego uczestniczenia w życiu kulturalnych społeczeństwa (art. 27) oraz uprawnienie do takiego porządku społecznego i międzynarodowego, w którym prawa mi wolności ustanowione w Deklaracji mogą być realizowane (art. 28).

Prawa te poprzedza preambuła w której podkreślono, że „uznanie przyrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej jest podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju na świecie”. Tak pojęte prawa powinny być „chronione przez przepisy prawa, tak aby człowiek nie musiał, doprowadzony do ostateczności, uciekać się do buntu przeciw tyranii i uciskowi”. Katalog praw i wolności wyrażony w Deklaracji dotyczy bardziej praw obywatelskich i politycznych niż ekonomicznych, społecznych i kulturalnych. Jedynie art. 29 § 1 nakłada na każdego człowieka „obowiązki wobec społeczności, w której to jedynie jest możliwy swobodny i pełny rozwój jego osobowości”. Ograniczenie praw i wolności możliwe jest jedynie „w celu uczynienia zadość słusznym wymogom moralności, porządku publicznego i powszechnego dobrobytu w demokratycznym społeczeństwie” (art. 29 § 2).

9. System komitetowy ONZ – zob. wykład

W niedługim czasie po uchwaleniu Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka podjęto prace nad kolejnymi dokumentami międzynarodowej ochrony praw człowieka. Niektóre kategorie tych praw zyskały ochronę konwencyjną a w celu stworzenia skutecznego mechanizmu ich przestrzegania powołano specjalne organy zwane ciałami traktatowymi.

Efektem przyjętego kompromisu pomiędzy państwami było uchwalenie w dniu 16 grudnia 1966 roku przez Zgromadzenie Ogólne NZ dwóch traktatów międzynarodowych: Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Oba dokument weszły w życie dopiero w 1977 roku po uzyskaniu wymaganej liczby 35. ratyfikacji. Polska ratyfikowała je w 1977 r.

Preambuły obu Paktów powołują się na Kartę Narodów Zjednoczonych i Powszechną Deklarację Praw Człowieka. W Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych w art. 1 zapisano prawo narodów do samostanowienia z którego wynika swobodne określenie swojego statusu politycznego i zapewnienie rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego. Art. 3 zawiera zobowiązanie zapewnienia mężczyznom i kobietom równego prawa do korzystania ze wszystkich praw wymienionych w Pakcie. W dalszej części zawarty jest obszerny katalog praw osobistych i politycznych. Dokument ten uzupełniają dwa Protokoły Fakultatywne (opcyjnie). Wymagały one osobnej ratyfikacji. Pierwszy z protokołów uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne NZ w dniu 16 grudnia 1966 roku przewiduje skargę indywidualną od osoby uważającej się za ofiarę naruszenia praw człowieka przeciwko państwu naruszającemu Pakt (Polska złożyła dokument akcesyjny w 1991 roku) Drugi, przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne NZ 15 grudnia 1989 roku, dotyczy zniesienia kary śmierci (nie ratyfikowany przez Polskę). Na mocy Paktu powołany został Komitet Praw Człowieka składający się z 18. członków wybieranych przez państwa-strony na okres czterech lat. Do kompetencji Komitetu należy rozpatrywanie skarg państw-stron, skarg indywidualnych i sprawozdań państw-stron „na temat środków przedsięwziętych przez nie w celu realizacji praw uznanych w pakcie oraz postępu dokonanego w dziedzinie korzystania z tych praw”(art. 40).

Pakt Ekonomiczny dotyczy praw drugiej generacji, których respektowanie wymaga ze strony państwa stosownego działania. Po prawie do samostanowienia, zakazie dyskryminacji, zapewnieniu równych praw mężczyznom i kobietom, wymienione są w nim następujące prawa: prawo do pracy, prawo do korzystania ze sprawiedliwych i korzystnych warunków pracy, prawo do tworzenia i przystępowania do związków zawodowych, prawo do zabezpieczenia społecznego; prawo do ochrony i pomocy rodzinie, prawo dzieci i młodzieży do ochrony i pomocy, prawo do wolności od głodu; prawo do odpowiedniego poziomu życia, „prawo do korzystania z najwyższego osiągalnego poziomu ochrony zdrowia fizycznego i psychicznego”; prawo do nauki; prawo do udziału w życiu kulturalnym. Na mocy Paktu państwa-strony zostają zobowiązane do tego aby „przedsięwziąć odpowiednie kroki […] w celu stopniowego osiągnięcia pełnej realizacji praw uznanych w Pakcie”. W przeciwieństwie do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych nie ma ona charakteru wiążącego państwa strony bezwarunkowo. Początkowo system kontroli postanowień Paktu ograniczony był do przedkładania przez państwa-strony sekretarzowi generalnemu NZ sprawozdań dotyczących „podjętych środków oraz postępu dokonanego w zakresie przestrzegania praw uznanych w Pakcie”. Kopie tych sprawozdań przedkładane były Radzie Gospodarczej i Społecznej, która mogła je następnie przekazać Komisji Praw Człowieka w celu zbadania i udzielenia zaleceń ogólnych. W 1985 roku utworzony został Komitet Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, który rozpatruje sprawozdania okresowe państw i formułuje wnioski, sugestie, założenia oraz opracowuje uwagi ogólne. W jego skład wchodzi 18 członków wybieranych przez Radę Gospodarczą i Społeczną na czteroletnią kadencję.

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka i omówione powyżej Pakty składają się na Międzynarodową Kartę Praw (International Bill of Rights) tworzącą fundament międzynarodowego prawa praw człowieka.

Wśród pozostałych, szczegółowych dokumentów ONZ służących poprawie standardów praw człowieka na uwagę zasługują następujące konwencje:

- Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej otwarta do podpisu w Nowym Jorku dnia 7 marca 1966 roku (ratyfikowana przez Polskę w dniu 5 grudnia 1968 roku). Uznaje fałszywość wszelkich doktryn o wyższości opartej na zróżnicowaniu rasowym i potępia politykę rządów sprawujących władze w imię idei nienawiści rasowej, jak polityka apartheidu, segregacji lub separacji. Zobowiązuje państwa do uznania za przestępstwo podlegające karze rozpowszechnianie takich idei i do uznania za nielegalne organizacji mających na celu popieranie dyskryminacji rasowej i podżeganie do niej. Za dyskryminację rasową uznaje: „wszelkie zróżnicowanie, wykluczenie, ograniczenie lub uprzywilejowanie z powodu rasy, koloru skóry, urodzenia, pochodzenia narodowego lub etnicznego, które ma na celu lub pociąga za sobą przekreślenie bądź uszczuplenie uznania, wykonywania lub korzystania, na zasadzie równości z praw człowieka i podstawowych wolności w dziedzinie politycznej, gospodarczej, społecznej i kulturalnej lub w jakiejkolwiek innej dziedzinie życia publicznego”. Konwencja powołała do życia Komitet do spraw Likwidacji Dyskryminacji Rasowej. Składa się on z 18 ekspertów wykonujących swe funkcje w imieniu własnym.

- Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne NZ dnia 10 grudnia 1984 roku (ratyfikowana przez Polskę w dniu 26 lipca 1989 roku). Definiuje ona tortury jako ”każde działanie, którym jakiejkolwiek osobie umyślnie zadaje się ostry ból lub cierpienie, fizyczne bądź psychiczne, w celu uzyskania od niej lub od osoby trzeciej informacji lub wyznania, w celu ukarania jej za czyn popełniony przez nią lub osobę trzecią albo o którego dokonanie jest ona podejrzana, a także w celu zastraszenia lub wywarcia nacisku na nią lub trzecią osobę albo w jakimkolwiek innym celu wynikającym z wszelkiej formy dyskryminacji, gdy taki ból lub cierpienie powodowane są przez funkcjonariusza państwowego lub inna osobę występująca w charakterze urzędowym lub ich polecenia albo za wyraźną lub milczącą zgodą” (art. 1). Na państwo stronę konwencja nakłada obowiązek podjęcia skutecznych środków ustawodawczych, administracyjnych i sądowych w celu zapobieżenia torturom. Utworzony zostaje mechanizm kontrolny w postaci dziesięcioosobowego Komitetu przeciwko Torturom. Na mocy przyjętego 18 grudnia 2002 roku Protokołu Fakultatywnego powołano podkomitet Komitetu przeciwko Torturom. Komitet rozpatruje skargi międzynarodowe i indywidualne, może także przeprowadzić poufne dochodzenie, czy dokonać kontroli ad hoc.

- Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne NZ 18 grudniu 1979 roku (ratyfikowana przez Polskę w dniu 30 lipca 1980 roku). Nakłada ona na państwa zobowiązanie do podjęcia bezzwłocznie wszelkich odpowiednich środków (w tym również ustawodawczych) w celu likwidacji dyskryminacji kobiet we wszystkich dziedzinach życia oraz likwidacji handlu kobietami i osiągania zysków z prostytucji kobiet. Art. 1 definiuje termin „dyskryminacja kobiet” jako „wszelkie zróżnicowanie, wyłączenie lub ograniczenie ze względu na płeć, które powoduje lub ma na celu uszczuplenie albo uniemożliwienie kobietom, niezależnie od ich stanu cywilnego, przyznania, realizacji bądź korzystania na równi z mężczyznami z praw człowieka oraz podstawowych wolności w dziedzinach życia politycznego, gospodarczego, społecznego, kulturalnego, obywatelskiego i innych”. Dla zapewnienia realizacji praw zawartych w konwencji utworzono Komitet do Spraw Likwidacji Dyskryminacji Kobiet w składzie 23 ekspertów. Rozpatruje on sprawozdania dotyczące implementacji zobowiązań wynikających z konwencji. W dniu 6 października 1999 roku Protokołem Fakultatywnym wprowadzono możliwość składania do Komitetu skarg indywidualnych.

- Konwencja o Prawach Dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne NZ w dniu 20 listopada 1989 roku (ratyfikowana przez Polskę w dniu 30 lipca 1980 roku). Wstęp zawiera odwołanie do wcześniejszych dokumentów regulujących prawa dziecka m.in. Genewskiej Deklaracji Praw Dziecka z 1924 roku i Deklaracji Praw Dziecka z 1959 roku. Uznając niedojrzałość fizyczną i umysłową dziecka, uznano, że wymaga ono szczególnej opieki i troski, w tym ochrony prawnej, zarówno przed, jak i po urodzeniu. Ustanowiono szeroki katalog praw dziecka (między innymi: prawo do życia, prawo do uzyskania obywatelstwa, prawo do swobodnego wyrażania własnych poglądów, prawo do swobodnej wypowiedzi, swobodę myśli, sumienia i wyznania, prawo do swobodnego zrzeszania się, prawo do życia prywatnego, prawo do jak najwyższego poziomu zdrowia, do zabezpieczeń społecznych, prawo do nauki, prawo do wypoczynku i czasu wolnego, do ochrony przed wyzyskiem ekonomicznym i seksualnym, prawo dziecka naruszającego przepisy prawa karnego do traktowania w sposób sprzyjający poczuciu godności i wartości dziecka). Przyjęto szereg gwarancji dla dzieci psychicznie lub fizycznie niepełnosprawnych. Zobowiązano państwa-strony do poszanowania odpowiedzialności, prawa i obowiązku rodziców lub opiekunów wobec dziecka do korzystania przez nie z praw przyznanych konwencją. Powołano Komitet Praw Dziecka (10 ekspertów) sprawujący kontrolę nad wypełnianiem zobowiązań państw-sygnatariuszy. Konwencję uzupełniają dwa protokoły fakultatywne dotyczące podniesienia limitu wieku dzieci biorących udział w konfliktach zbrojnych (przyjęty w Nowym Jorku 25 maja 2000 roku) oraz zwalczanie dziecięcej prostytucji, pornografii i handlu ludźmi (25 maja 2000 roku).

- Konwencja o ochronie praw wszystkich pracowników-migrantów i członków ich rodzin przyjęta 18 grudnia 1990 roku. Weszła w życie dopiero w 2003 roku (nie ratyfikowana przez Polskę). Za pracownika-migranta uznano „osobę, która była, jest lub będzie zatrudniona do czynności związanej z wynagrodzeniem w państwie, którego nie jest obywatelem”. Konwencja nakłada obowiązek ochrony legalnych i nielegalnych pracowników - migrantów przed wyzyskiem i dyskryminacją. System kontrolny sprawuje Komitet Praw Pracowników-Migrantów w składzie 10 ekspertów. Konwencja dopuszcza skargę indywidualną.

Członkowie wymienionych wyżej Komitetów wybierani są przez państwa-strony poszczególnych konwencji. Rezultatem rozpatrywanych sprawozdań jest wydanie przez właściwy Komitet zaleceń dla danego państwa mających na celu poprawę standardów praw człowieka. Pomocne są także działania urzędu Wysokiego Komisarza NZ do Spraw Praw Człowieka (utworzonego na mocy rezolucji ZO – 48/141 z dnia 20 grudnia 1993 roku) i agend wyspecjalizowanych NZ (jak: Organizacja Narodów Zjednoczonych da Oświaty, Nauki i Kultury – UNESCO, Fundusz Narodów Zjednoczonych na Rzecz Dzieci – UNICEF, Światowa Organizacja Zdrowia – WHO, Międzynarodowa Organizacja Pracy – ILO, Organizacja ds. Wyżywienia i Rolnictwa – FAO, Biuro Wysokiego Komisarza ds. Uchodźców – UNHCR) . Duża rola w ocenie działań państwa, przypada także organizacjom pozarządowym wydającym raporty niezależne od sprawozdań władz krajowych.

10. Międzynarodowa Karta Praw – zob. wykład

11. Międzynarodowy Trybunał Karny a MTS - zob. wykład

MTK jest pierwszym tego typu sądem w historii , który ma sądzić osoby oskarżone o popełnienie zbrodni przeciwko ludzkości popełnionych po 1. Lipca 2002 r. Siedziba trybunału znajduje się w Hadze.

MTK sądzi zbrodnie ludobójstwa, zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie wojenne (podstawą prawną są tutaj konwencje haskie i genewskie) i agresję.

MTK ma w założeniu funkcjonować jako trybunał stały i uniwersalny, by uniknąć powstawania doraźnych trybunałów specjalnych. MTK składa się z kilku organów: Prezydium (jest organem kolegialnym, składa się z prezesa i dwóch wiceprezesów na kadencję 3 lat), Wydział Przygotowawczy, Wydział Orzekający, Wydział Odwoławczy i Urząd Prokuratora.

Prawo kierowania spraw do Trybunału mają państwa, prokurator MTK, Rada Bezpieczeństwa ONZ.

Skład sędziowski Międzynarodowego Trybunału Karnego określa Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego sporządzony w Rzymie dnia 17 lipca 1998 roku. Zgodnie z postanowieniami art. 36 Statutu Trybunał składa się z 18 sędziów. Prezydium, działając w imieniu Trybunału, może zaproponować zwiększenie liczby sędziów wskazując powody, dla których jest to konieczne i uzasadnione. Sędziowie są wybierani spośród osób o wysokim poziomie moralnym, bezstronnych i uczciwych, posiadających kwalifikacje wymagane w ich Państwach ojczystych do sprawowania najwyższych stanowisk sądowych. Kandydaci powinni specjalizować się w prawie karnym i jego procedurach i posiadać odpowiednie doświadczenie w zakresie postępowań karnych lub legitymować się szerokimi kompetencjami w odpowiednich dziedzinach prawa międzynarodowego, takich jak międzynarodowe prawo humanitarne i prawa człowieka. Państwa-Strony Statutu powinny również uwzględnić potrzebę wybrania sędziów posiadających wiedzę prawniczą w specjalistycznych dziedzinach, obejmującą między innymi wiedzę na temat przemocy wobec kobiet i dzieci. Kandydat na sędziego Trybunału musi odznaczać się doskonałą znajomością i umiejętnością posługiwania się przynajmniej jednym językiem roboczym Trybunału.

Kandydatów na sędziego Trybunału może przedstawiać każde Państwo-Strona Statutu. Sędziowie są wybierani w głosowaniu tajnym. Wśród sędziów nie może być więcej niż jeden obywatel tego samego państwa. O wyborze sędziów decydują takie kryteria jak reprezentatywny udział przedstawicieli głównych systemów prawnych na świecie, sprawiedliwa reprezentacja geograficzna i zrównoważony udział kobiet i mężczyzn.

Sędziowie są wybierani na okres dziewięciu lat i nie mogą być wybrani powtórnie. Powinni pozostawać do dyspozycji Trybunału od rozpoczęcia swojej kadencji.

12. Trybunały ad hoc – zob. wykład

13. Europejski system ochrony praw człowieka

System ten, podobnie jak i inne systemy regionalne, pełni rolę subsydiarną zarówno wobec uniwersalnego systemu ONZ, jak i systemów krajowych. Realizowany jest na płaszczyźnie Rady Europy, Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie oraz Unii Europejskiej. Jego utworzenie związane jest jednak przede wszystkim z powstaniem i z działaniami Rady Europy. W ramach jej aktywności podpisanych zostało około 200 konwencji i przyjęto szereg innych dokumentów. W zakresie praw człowieka najważniejszym jest Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (zwana Europejską Konwencją Praw człowieka) uchwalona 4 listopada 1950 roku. Konwencja weszła w życie 3 września 1953 roku stając się fundamentem najbardziej skutecznego i kompleksowego regionalnego systemu ochrony praw człowieka na świecie. Ratyfikowały ją wszystkie państwa członkowie Rady Europy (RP uczyniła to 19 stycznia 1993 roku).

14. Europejska Konwencja Praw Człowieka i Protokoły dodatkowe

Kluczowym argumentem za przyjęciem tego dokumentu była krytyka ONZ-owskiej Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka – dokumentu będącego jedynie zobowiązaniem o charakterze moralnym, nie posiadającym mocy obowiązującej. Europejska Konwencja Praw Człowieka została przyjęta 4 listopada 1950 roku, a po jej ratyfikacji przez dziesięć państw weszła w życie w 1953 roku. Obecnie stronami Konwencji są wszystkie państwa członkowskie Rady Europy (47 państw). Polska podpisała Konwencję w dniu przystąpienia do Rady Europy, tj. 26 listopada1991 roku, zaś ratyfikowała dnia 19 stycznia 1993 roku.

EKPC składa się z 59 artykułów. Zawierają one proste wyliczenie praw i wolności osobistych i politycznych oraz postanowienia dotyczące funkcjonowania Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. W części materialnej aktu, podany jest przede wszystkim katalog praw człowieka, a dalej – w części kompetencyjno-proceduralnej – działalność Komisji Praw Człowieka i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Konwencję uzupełnia 14 protokołów dodatkowych gwarantujących dodatkowe uprawnienia człowieka, tj.: Protokół nr 1 z 20 marca 1952 r. - ochrona własności, prawo do nauki, prawo do wolnych wyborów; Protokół nr 4 z 16 września 1963 r. - zakaz pozbawiania wolności za długi, prawo do swobodnego poruszania się, zakaz wydalania obywateli i zbiorowego wydalania cudzoziemców; Protokół nr 6 z 28 kwietnia 1983 r. - zniesienie kary śmierci w warunkach pokoju; Protokół nr 7 z 22 listopada 1984 r. - gwarancje proceduralne dotyczące wydalania cudzoziemców, prawo do środka odwoławczego w sprawach karnych, odszkodowania za niesłuszne skazanie, zakaz ponownego sądzenia lub karania, równość praw i obowiązków o charakterze cywilno-prawnym małżonków; Protokół nr 12 z 26 czerwca 2000 r. - ogólny zakaz dyskryminacji; Protokół nr 13 z 3 maja 2002 r. - zniesienie kary śmierci bez względu na okoliczności. Pozostałe Protokoły dotyczą spraw kompetencyjnych i proceduralnych Trybunału.

Konwencja utworzyła rozbudowany mechanizm kontroli respektowania przez państwa-strony jej postanowień. Opiera się on na trzech elementach: działalności Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, procedury skargowej inicjującej postępowanie przez Trybunałem oraz procedur kontrolnych dotyczących wykonywania wyroków Trybunału przez państwa.

Trybunał rozpatruje skargi państwowe i indywidualne na naruszenie praw i wolności zagwarantowanych w Konwencji. Nie jest on organem Rady Europy, lecz organem Europejskiej Konwencji Praw Człowieka działającym permanentnie.

W skład Trybunału wchodzą sędziowie w liczbie równej liczbie państw członkowskich (aktualnie 47). Sędziowie są wybierani przez Zgromadzenie Parlamentarne RE z list kandydatów desygnowanych przez państwo-stronę na sześcioletnią kadencję z możliwością reelekcji.

Wszystkie wyroki oraz decyzje Trybunału zawierają uzasadnienie i podlegają opublikowaniu z podaniem zdań odrębnych. Państwa zobowiązane są do przestrzegania ostatecznych wyroków Trybunału we wszystkich sprawach, w których są stronami.

15. Reformy ETPC – Protokół 11 i 14

Konwencja utworzyła rozbudowany mechanizm kontroli respektowania przez państwa-strony jej postanowień. W ciągu ostatnich lat przeszedł on znaczącą reformę. Opiera się on na trzech elementach: działalności Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, procedury skargowej inicjujące postępowanie przez Trybunałem oraz procedur kontrolnych dotyczących wykonywania wyroków Trybunału przez państwa. Zasadniczą zmianą w przebudowie mechanizmu kontroli było przyjęcie przez Komitet Ministrów Rady Europy Protokołu 11. Na jego mocy od dnia 1 listopada 1998 roku zadania dotychczasowych dwóch organów, tj. Europejskiej Komisji Praw Człowieka i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka przejął Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC). Nie jest on organem Rady Europy, lecz organem Europejskiej Konwencji Praw Człowieka działającym permanentnie.

Reforma Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, przeprowadzona na mocy Protokołu nr 11 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, nie usprawniła jego prac w oczekiwany sposób. Niezbędne stało się poszukiwanie kolejnego rozwiązania w celu wdrożenia dalszych modyfikacji. Zmiany takie wprowadził, przyjęty w maju 2004 roku, kolejny Protokół dodatkowy - Protokół nr 14. Pozwolił on na zwiększenie wydajności prac Trybunału wobec wzrastającej lawinowo liczby skarg. Warunkiem wejścia w życie Protokołu była jego ratyfikacja przez wszystkie państwa-strony EKPC. Przez kilka lat proces ten wstrzymywała Rosja. Alternatywą stał się jednak Protokół 14 bis, który wprowadzał uproszczenie procedury selekcjonowania skarg (jeden sędzia mógł odrzucić oczywiście niedopuszczalną skargę, do tej pory wymagana była decyzja składu trzyosobowego) oraz poszerzał kompetencje składu trzech sędziów o uprawnienie do orzekania w sprawach dobrze uzasadnionych i powtarzających się (do tej pory orzekała Izba). Nie wymagał on jednomyślności a jedynie zgody trzech stron Konwencji na związanie protokołem. Wiązał zatem tylko te państwa, które wyraziły zgodę na jego ratyfikację. Protokół ten został przyjęty przez Komitetu Ministrów Rady Europy 12 maja 2009 r. (data wejścia w życie - 1 października 2009 r.). Stanowił on zmodyfikowaną wersję Protokołu nr 14 i miał charakter czasowy. Przed Trybunałem obowiązywały zatem dwie procedury: stara wobec stron nie związanych Protokołem 14 bis i nowa przewidziana postanowieniami tego Protokołu. Sytuacja zmieniła się w 2010 roku - 18 lutego Rosja złożyła Radzie Europy dokument ratyfikacyjny, dzięki któremu 1 czerwca Protokół 14 wszedł w życie a Protokół 14 bis utracił moc obowiązującą.

Protokół 14 wprowadził, między innymi, następujące zmiany do EKPC:

- wydłużenie kadencji sędziów Trybunału z sześciu do dziewięciu lat;

- możliwość odrzucenia skarg w sposób oczywisty niedopuszczalnych w drodze decyzji jednego sędziego;

- poszerzenie kompetencji komitetów trzech sędziów o możliwość wydania orzeczenia, jeżeli dane zagadnienie było już wcześniej przedmiotem ugruntowanego orzecznictwa Trybunału;

- wprowadzenie możliwości okresowego zmniejszenia liczbę sędziów orzekających w Izbie z siedmiu do pięciu;

- zwiększenie możliwości zawarcia przez strony ugody;

- zwiększenie nacisku na zobowiązanie stron do podporządkowania się wyrokom Trybunału.

16. Europejski Trybunał Praw Człowieka – zob. tekst EKPC wraz z Protokołem 14

17. Skarga do ETPC

Na procedurę skargową przed Trybunałem składa się skarga międzypaństwowa i skarga indywidualna, która może pochodzić od każdej osoby, organizacji pozarządowej lub grupy jednostek, która uważa, że stała się ofiarą naruszenia przez państwo-stronę praw zawartych w Konwencji lub jej Protokołach

Skarga by mogła być dopuszczona do rozpatrzenia musi spełnić kilka warunków:

1. Skargę może wnieść jednostka, grupa jednostek lub organizacja pozarządowa.

2. Skarga może jedynie dotyczyć naruszenia jednego lub więcej praw zagwarantowanych przez EKPC lub któryś z jej protokołów dodatkowych.

3. Naruszenia prawa musiała dokonać władza publiczna państwa – strony.

4. Przed wniesieniem skargi do Trybunału muszą zostać wyczerpane krajowe środki prawne.

5. Petycja musi być wniesiona do Trybunału w terminie 6 miesięcy od wydania ostatecznej krajowej decyzji w sprawie.

6. Skarga nie może być anonimowa.

Po zakończeniu rozprawy sędziowie zbierają się na naradę. Narada sędziowska jest poufna. Wyrok obejmuje trzy zasadnicze części: opisanie stanu faktycznego sprawy, przedstawienie argumentów prawnych uzasadniających wyrok, i sama sentencja (czyli wyrok). Egzekutorem wykonania wyroku jest Komitet Ministrów Rady Europy. Komitet może uchwalić rezolucję wzywająca państwo do postępowania zgodnego z wyrokiem Trybunału.

Polska jest członkiem Rady Europy od 1991 roku, a od 1 maja 1993 roku podlega jurysdykcji Trybunału. Pierwszy wyrok przeciwko Polsce Trybunał wydał w 1997 roku (sprawa Proszak v Polska – 2/1997/786/987). Od tamtej pory liczba spraw przeciwko Polsce rośnie lawinowo i obecnie wynosi kilka tysięcy rocznie. Najczęściej dotyczą one naruszenia art. 6 Konwencji dotyczącego prawa do rzetelnego procesu sądowego.

18. Zniesienie kary śmierci w systemie Rady Europy

Problematyka kary śmierci należy do kwestii bardzo kontrowersyjnych. Stanowi przedmiot wielu regulacji międzynarodowych. Przepisy dotyczące zniesienia kary śmierci znalazły się w ONZ–owskim Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych i związanym z nim Drugim Protokole Fakultatywnym do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych w sprawie zniesienia kary śmierci. Protokół ten w art.1 stanowi, iż wobec żadnej osoby znajdującej się w ramach jurysdykcji krajowej państwa-strony Protokołu nie wykona się kary śmierci. Zobowiązuje on państwa do podjęcia wszelkich niezbędnych środków w celu zniesienia kary śmierci w ramach własnej jurysdykcji. Protokół przewiduje możliwość stosowania tej kary wyłącznie w czasie wojny za najpoważniejsze przestępstwa o charakterze wojskowym.

W systemie Rady Europy nastąpiła delegalizacja kary śmierci za sprawą dwóch Protokołów dodatkowych do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka: Protokołu nr 6 uchwalonego w dniu 28 kwietnia 1983 r. w Strasburgu i Protokołu nr 13 uchwalonego w dniu 3 maja 2002 r. w Wilnie. Protokół nr 6 znosi karę śmierci w warunkach pokoju, natomiast Protokół nr 13 wprowadza absolutny zakaz kary śmierci, także w czasie wojny (Protokół ten nie został ratyfikowany przez wszystkie kraje członkowskie Rady Europy).

Polska jest obecnie krajem abolicjonistycznym. Kara śmierci została zniesiona kodeksem karnym z 1997 r. i zastąpiona karą dożywotniego pozbawienia wolności. Ostatni wyrok wykonany został 21 kwietnia 1988 r. w Krakowie. Od roku 1995 obowiązywało moratorium na wykonywanie kary śmierci, natomiast ostatecznie Polska zniosła tę karę 1 września 1998 (data wejścia w życie kodeksu karnego). Wprowadzenie kary śmierci oznaczałoby najprawdopodobniej rezygnację z członkowstwa w Radzie Europy. Wymagałoby także wypowiedzenia Europejskiej Konwencji Praw Człowieka wraz z Protokołem nr 6.

19. Prawa niepodlegające ograniczeniom

Zarówno uniwersalny system ochrony praw człowieka ustanowiony na bazie MPPOiP wraz z protokołami fakultatywnymi, jak i systemy regionalne (Europejska Konwencja Praw Człowieka, Amerykańska Konwencja Praw Człowieka) rozróżniają trzy kategorie praw:

1. prawa, które mogą zostać ograniczone lub zawieszone w pewnych ściśle określonych przypadkach (np. bezpieczeństwo publiczne).

2. prawa ograniczane tylko w przypadku stanu wojennego, wyjątkowego lub w przypadku wojny.

3. prawa, które nie mogą być ograniczone w żadnym przypadku.

Do pierwszej kategorii zalicza się prawo wolności słowa i wolności zrzeszania się. Druga kategoria praw zawiera między innymi prawo do wolności i prawo do rzetelnego i uczciwego procesu. Do trzeciej grupy praw – praw absolutnych należą tak fundamentalne prawa jak zakaz tortur, nieludzkiego i poniżającego traktowania albo karania oraz zakaz pracy przymusowej (niewolnictwa). Wzmocnieniem tej grupy praw były specjalnie podjęte konwencje międzynarodowe. Konwencja przeciwko torturom oraz innemu okrutnemu nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu z 1984 r., Europejska Konwencja o zapobieganiu torturom z 1987 r. powodują, że nie ma wątpliwości co do istnienia całkowitego zakazu stosowania jakichkolwiek psychicznych czy fizycznych tortur.

20. Wolność od tortur w aktach międzynarodowych, regionalnych i krajowych – zob. wykład

1) Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 10 grudnia 1948 roku. Konwencja ta definiuje, czym wobec prawa międzynarodowego jest tortura. Konwencja powołała także Komitet Przeciwko Torturom. W świetle art. 1. Konwencji określenie „„tortury” oznacza każde działanie, którym jakiejkolwiek osobie umyślnie zadaje się ostry ból lub cierpienie, fizyczne bądź psychiczne, w celu uzyskania od niej lub od osoby trzeciej informacji lub wyznania, w celu ukarania jej za czyn popełniony przez nią lub osobę trzecią albo o którego dokonanie jest ona podejrzana, a także w celu zastraszenia lub wywarcia nacisku na nią lub trzecią osobę albo w jakimkolwiek innym celu wynikającym z wszelkiej formy dyskryminacji, gdy ból lub cierpienie powodowane są przez funkcjonariusza państwowego lub inną osobę występującą w charakterze urzędowym lub z ich polecenia albo za wyraźną lub milczącą zgodą. Określenie to nie obejmuje bólu lub cierpienia wynikających jedynie ze zgodnych z prawem sankcji, nieodłącznie związanych z tymi sankcjami lub wywołanych przez nie przypadkowo”.

W myśl tej konwencji zakaz tortur jest prawem absolutnym, tzn. że żadne okoliczności, takie jak stan wojny, groźba wojny, nie mogą stanowić usprawiedliwienia dla stosowania tortur, a każde Państwo- Strona podejmuje skuteczne środki ustawodawcze, administracyjne, sądowe w celu zapobieżenia stosowaniu tortur na całym terytorium znajdującym się pod jego jurysdykcją. Każde państwo sygnatariusz Konwencji zobowiązuje się też nie wydalać, zwracać lub wydawać innemu państwu danej osoby, jeżeli istnieją poważne podstawy, by sądzić, że może jej tam grozić stosowanie tortur. Artykuł 4 stwierdza, że każde Państwo–Strona zapewnia, aby wszelkie akty tortur stanowiły przestępstwa w rozumieniu jago prawa karnego. Powyższe stwierdzenie odnosi się również do usiłowania użycia tortur i do czynów jakiejkolwiek osoby, stanowiących współudział lub udział w stosowaniu tortur. Każde Państwo–Strona podejmuje też środki niezbędne dla stosowania swojej właściwości w odniesieniu do przestępstw wymienionych wcześniej w następujących wypadkach gdy:

1. przestępstwa zostały popełnione na terytorium podlegającym jego jurysdykcji lub na pokładzie statku powietrznego bądź morskiego, zarejestrowanego w tym państwie,

2. domniemany sprawca przestępstwa jest obywatelem tego państwa,

3. ofiara jest obywatelem tego państwa, a państwo to uzna to za celowe.

Każde Państwo–Strona, na którego terytorium znajduje się osoba podejrzana o popełnienie przestępstwa określonego w artykule 4, dokonuje jej zatrzymania lub podejmuje inne środki prawne zabezpieczające jej obecność.

2) W nieco inny sposób do problemu tortur odnosi się Europejska Konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub traktowaniu albo karaniu. Została uchwalona w 1987 roku, a weszła w życie w 1989 r. jako uzupełnienie Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Sygnatariuszami tej Konwencji są państwa członkowskie Rady Europy. Bardziej odnosi się do osób pozbawionych wolności by chronić je przed torturami oraz nieludzkim lub poniżającym traktowaniem lub karaniem. Traktat ten wzmocniony został możliwością wizytacji krajów w celu kontroli stanu rzeczy w ośrodkach dla więzionych. Europejska Konwencja tworzy Europejski Komitet do Spraw Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu. Komitet ma za zadanie badać, poprzez wizytacje, traktowanie osób pozbawionych wolności w celu wzmocnienia, w razie potrzeby, ich ochrony przed torturami. Każda strona zobowiązała się do udzielenia zezwolenia na odbycie wizytacji. Komitet składa się z członków o liczbie równej liczbie równej liczbie Stron, a członkowie są wybierani spośród osób o wysokich kwalifikacjach moralnych. W skład Komitetu nie może wchodzić więcej niż jeden obywatel tego samego państwa. Członkowie są bezstronni i niezależni. Członkowie Komitetu są wybierani przez Komitet Ministrów Rady Europy. Komitet organizuje wizytacje w miejscach gdzie przetrzymywani są skazani. Strona ma zapewnić dostęp do swojego terytorium bez ograniczeń, pełną informację o miejscach, w których przebywają osoby pozbawione wolności, także nieograniczony dostęp do każdego miejsca pozbawienia wolności, włącznie z prawem poruszania się beż ograniczeń wewnątrz takich miejsc. Komitet zastrzega sobie również możliwość przeprowadzenia na osobności rozmowy z osobami pozbawionymi wolności. Po przeprowadzeniu wizytacji Komitet sporządza sprawozdanie dotyczące faktów stwierdzonych w trakcie jej trwania. Komitet corocznie przedkłada Komitetowi Ministrów ogólne sprawozdanie ze swej działalności, które jest przekazywane Zgromadzeniu Konsultatywnemu oraz podlega publikacji. Komitet nie przeprowadza wizytacji miejsc skutecznie i regularnie wizytowanych przez reprezentantów lub delegatów mocarstw opiekuńczych albo Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża na podstawie Konwencji genewskich z dnia 12 sierpnia 1949 r. oraz Protokołów dodatkowych z dnia 8 czerwca 1977 r.

3) pozostałe akty

21. Argumenty dotyczące stosowanie tortur (Dershowitz, casus W. Daschnera) – zob. wykład

22. Orzeczenia ETPC – wskazane w wykładzie

• Janowski v Polska

• Lautsi v Polska

• Irlandia v W. Brytania

• Soering v W. Brytania

• Handyside v W. Brytania

• Kudła v Polska

• Grzelak v Polska

Pytania dodatkowe – dla osób na ocenę bardzo dobrą

23. Prawa człowieka w systemie prawa RP

W polskim systemie prawnym podstawowe miejsce w zakresie ochrony praw człowieka zajmuje Konstytucja. Za źródło wolności i praw człowieka uznaje w art. 30 przyrodzoną i niezbywalną godność człowieka. Jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz, podobnie jak zapewnienie wolności i praw człowieka i obywatela zagwarantowane w art. 5. Szczegółowy katalog praw i wolności zawiera rozdział II zatytułowany „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela”. Po zasadach ogólnych, wyróżniono wolności i prawa osobiste, wolności i prawa polityczne oraz wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne. W zasadach ogólnych, po godności, wymienione zostały wolność, równość wobec prawa, równość praw kobiet i mężczyzn. Do szerokiego katalogu wolności i praw osobistych Konstytucja zalicza: prawną ochronę życia, zakaz poddania człowieka eksperymentom naukowym bez jego dobrowolnej zgody, nietykalność i wolność osobistą, zakaz uznania za przestępstwo czynu, który nie był karalny zgodnie z ustawodawstwem obowiązującym w czasie jego popełnienia (zasada nullum crimen sine lege), prawo do obrony, domniemanie niewinności, prawo do sądu i do sprawiedliwego i jawnego rozpoznania sprawy, prawo do ochrony życia prywatnego, prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, przy uwzględnieniu stopnia dojrzałości dziecka oraz wolności jego sumienia, wyznania i przekonań, wolność komunikowania się, nienaruszalność mieszkania, prawo do ochrony informacji dotyczących własnej osoby, wolność poruszania się po terytorium RP oraz wyboru miejsca zamieszkania i pobytu, wolność sumienia i religii, wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji, zakaz ekstradycji obywatela polskiego oraz skierowane do cudzoziemców prawo do azylu i przyznania statusu uchodźcy.

W grupie wolności i praw politycznych wymieniono wolność zgromadzeń i zrzeszania się, prawo związków zawodowych do organizowania strajków pracowniczych, prawo dostępu obywateli polskich do służby publicznej, prawo uzyskania informacji o działalności organów władzy publicznej, prawo do udziału w referendum i prawo wybierania Prezydenta, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego oraz prawo do składania petycji, wniosków i skarg.

Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne mogą łączyć się z obowiązkiem spełnienia przez państwo świadczeń na rzecz obywatela. W tej grupie wyrażono prawo do własności, wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy, prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, prawo do zabezpieczenia społecznego i ochrony zdrowia, prawo do nauki, ochronę rodziny i praw dziecka, wolność twórczości artystycznej i badań naukowych, nauczania i korzystania z dóbr kultury, prawo do ochrony środowiska oraz ochronę praw konsumentów i najemców.

Konstytucja wymienia także obowiązki obywatela lub każdego człowieka a nawet tworów organizacyjnych. Jest ich stosunkowo niewiele i nie są związane normatywnie z wolnościami i prawami. Podstawowym obowiązkami obywatela są wierność RP, troska o dobro wspólne oraz obrona Ojczyzny. Pozostałe obowiązki mają charakter powszechny (przestrzeganie prawa, ponoszenie ciężarów i świadczeń publicznych oraz dbanie o stan środowiska).

W ustawie zasadniczej z 1997 roku po raz pierwszy wyraźnie uregulowano środki ochrony wolności i praw w sytuacji ich naruszenia. Zalicza się do nich: prawo do wynagrodzenia szkody jaka powstała przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej, prawo do sądu, prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w I instancji, prawo wniesienia skargi do Trybunału Konstytucyjnego oraz prawo wystąpienia do Rzecznika Praw Obywatelskich. Zagwarantowano przestrzeganie przez Polskę zobowiązań międzynarodowych. Ta, wyrażona w art. 9, zasada konstytucyjna wiąże wszystkie organy RP. Jej rozwinięcie odnaleźć można w kolejnych artykułach Konstytucji. I tak zgodnie z art. 89 ust. 1 ratyfikacja umów dotyczących wolności, praw lub obowiązków obywatelskich wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie. W przypadku kolizji norm zawartych w tak ratyfikowanej umowie z normami ustawy, pierwszeństwo ma norma zawarta w umowie międzynarodowej (art. 91 ust. 2). Konstytucja wprowadziła również zapisy dotyczące publikacji ratyfikowanych traktatów (art. 88 ust. 3) co jest warunkiem sine qua non, by zyskały one moc obowiązującą.

24. Nieposłuszeństwo obywatelskie

Forma protestu jakim jest obywatelskie nieposłuszeństwo sięga pierwszej połowy wieku XIX, z biegiem kolejnych dziesięcioleci, wraz z procesem demokratyzacji życia stał o się coraz częściej wykorzystywane przez obywateli. Pod tym pojęciem rozumiemy celowe działania, które łamią zakazy i nakazy, w celu udowodnienia, że zostały naruszone wartości istotne dla obywateli i społeczeństwa. Działania te zmierzają do zmiany przepisów lub decyzji organów władzy. Istotnym elementem w tym zjawisku jest świadomość łamania prawa i poniesienia za to kary, ale przy jednoczesnym wyrzekaniu się przez organizatorów tej formy protestu przemocy.

W ostatnich dwóch wieków była to częsta forma wyrażania sprzeciwu. Najprostszym sposobem była odmowa płacenia podatków, szczególnie w XIX wieku (K.Marks, H. Thoreau). Po II wojnie światowej nabrała szczególnego znaczenia. Mahatma Gandhi odmawiał posłuszeństwa władzom brytyjskim poprzez bojkot towarów, organizowanie demonstracji, głosowania w wyborach. Martin Luter King bez stosowania przemocy organizował strajki, marsze w celu równouprawnienia czarnoskórych obywateli USA. Charles de Gaulle wzywał do bojkotu władz kolaboracyjnego państwa Vichy. W akcie protestu samospalenia dokonał Ryszard Siwiec ( 1968 – protestując przeciwko interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji) i Jan Palach w tej samej sprawie. Modelowym przykładem w historii Polski była postaw Jacka Kuronia współorganizatora pisania listów do władz PRL, czy strajków studenckich.

Również w ostatnich latach w Polsce nieposłuszeństwo obywatelskie jest często wykorzystywane. Wspomnieć należy o proteście przeciw budowie elektrowni atomowej w Żarnowcu, czy budowie autostrady obwodnicy Augustowa przez dolinę Rospudy. Znane są tez przypadki działań związku zawodowego „Solidarność” czy „Samoobrona” (wysypywanie importowanego zboża na tory).

Formy protestu mogą być różne:

- organizacja publicznych demonstracji, marszów, pikiet i wieców,

- pisanie listów otwartych do władz,

- tzw. „strajk włoski” polegający na wykonywaniu w bardzo dokładny i dosłowny sposób poleceń,

- organizacja blokad i okupacja budynków,

- budowanie obozów namiotowych i stałe przebywanie w miejscu pikiety,

- sabotaż, zmniejszanie tempa pracy i niszczenie wyposażenia,

- bezprawne kopiowanie - czyli zdobywanie i udostępnianie informacji z zaniedbaniem praw autorskich w celu zaprotestowania przeciw np. cenie dystrybutorów,

- odmowa służby wojskowej.

25. Amnesty International

jest organizacją pozarządową, mającą na celu zapobieganie naruszeniom fundamentalnych praw człowieka poprzez wszelkie pokojowe akcje obywatelskie. Formy działań mogą sprowadzać się do nacisków na rządy krajów łamiących prawa człowieka poprzez pisanie listów czy publiczne nagłaśnianie informacji o praktykach naruszania. Mogą również świadczyć pomoc prawną poszkodowanym, a nawet, choć rzadziej finansową.

Za początek organizacji uznaje się rok 1961, kiedy brytyjski prawnik Peter Benenson w londyńskim tygodniku The Observer napisał artykuł „Zapomniani więźniowie”, wzywający do działania społeczność międzynarodową w obronie więźniów sumienia. Terminem tym określa się osoby więzione za wyrażanie swoich poglądów, które nie stosują przemocy, ani nie stosują mowy nienawiści. Nazwę Amnesty International przyjęto na konferencji w Belgii w 1962 r.

AI prowadzi szeroko zakrojone misje i kampanie w obronie praw człowieka na wszystkich kontynentach. Na uwagę zasługują w szczególności akcje raportujące tortury i egzekucje za rządu Pinocheta w Chile w 1974r., działalność w krajach byłej Jugosławii w czasie i po wojnie domowej w latach 90-tych (masowe mordy, czystki etniczne na ludności muzułmańskiej, zbrodnie w Kosowie), w krajach muzułmańskich (Afganistan, Pakistan, Turcja). W ostatnich latach szczególnym zainteresowaniem AI cieszyły się Chiny, począwszy od masakry studentów na Placu Tian’anmen w Pekinie 4 czerwca 1989 r. aż po dzień dzisiejszy przy szczególne restrykcyjnej polityce wobec Tybetańczyków. Ostatnio istotne są akcje na pomoc Darfurowi w Sudanie, pomoc dyskryminowanym kobietom w różnych regionach świata, a także walce z torturami stosowanymi wobec osób podejrzanych o terroryzm. W szczególności AI zabiega o likwidację kary śmierci.

Za swoje działania AI zostało uhonorowane w 1977r. Pokojową Nagrodą Nobla. Metody działania sprowadzają się do:

1. wysyłania grup badaczy do miejsc i osób szczególnie represjonowanych, przy czym zasadą jest nie wysyłanie swoich członków do ich macierzystych państw,

2. organizacji ogólnoświatowych kampanii ukierunkowanych na jeden problem, np. przeciw torturom,

3. publikacje dorocznych raportów na temat stanu przestrzegania praw człowieka,

4. prowadzenie tzw. Akcji Pilnych. np. pisania listów w obronie osoby bądź sprawy (często skuteczne).

26. Przyczyny łamania praw człowieka - manifestacja na Placu Tian'anmen w Pekinie

Generalnie i precyzyjnie rzecz ujmując nie ma kraju który prawa człowieka przestrzega w stu procentach. Zawsze zdarzają się uchybienia w takiej czy innej sprawie, o czym świadczą procesy przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu.

Nie mniej jednak wyróżnia się cztery zasadnicze przyczyny łamania praw człowieka w skali świata:

1. prawne - część państw uznaje że prawa człowieka ograniczają ich suwerenność. Często stosowane są w nich niehumanitarne kary. Przykładem takich państw mogą być Rosja czy Białoruś.

2. polityczne - w tego typu państwach rządy totalitarne usiłują utrzymać swoją władzę w oparciu o łamanie praw człowieka. Manifestowanie własnego zdania jest surowo karane. Klasycznym przykładem są tutaj Chiny, kiedy w 1989 doszło do wydarzeń na Placu Tian’anmen w Pekinie. Od kwietna do czerwca miały miejsce strajki głównie studentów żądając liberalizacji ustroju komunistycznego. Protest poparły inne grupy społeczne i zawodowe. Odpowiedź władz- z obawy że jedne ustępstwa mogą pociągnąć inne- protest został stłumiony siłą. Oficjalnie władze przyznały się do 241 ofiar, nieoficjalnie organizacje chroniące te prawa mówiły nawet o 2600 zabitych. Inne modelowe kraje to np. Kuba czy Korea Północna.

3. ekonomoczne - ten typ łamania praw człowieka polega na tym, że biedna, niewykształcona ludność nawet nie próbuje egzekwować swoich praw, ze względu na niski stan świadomości. Ten typ przyczyn charakterystyczny jest dla Afryki czarnej, krajów Ameryki Łacińskiej, czy Azji południowo-wschodniej.

4. kulturowe - społeczeństwo jest ukształtowane przez tradycję czy religię, usankcjonowane zwyczajowo. Są to kraje ortodoksyjnego islamu ( Iran, Afganistan i inne).