Surdopedagogika – jest to dział pedagogiki specjalnej (rewalidacyjnej) zajmujący się nauczaniem i wychowaniem jednostek z wadami słuchu i zaburzeniami mowy wynikającymi z wad słuchu.
Narząd słuchu, podobnie jak inne narządy organizmu może ulec uszkodzeniu na skutek różnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Należą do nich czynniki: genetyczne, wrodzone, chorobowe, urazy. Również z wiekiem słuch ulega stopniowemu pogorszeniu i osoby w wieku podeszłym gorzej słyszą.
Klasyfikacja audiometryczna BIAP:
| Ubytek słuchu w decybelach | Uszkodzenie słuchu w stopniu |
|---|---|
| pow. 20 dB do 40 dB | lekkim |
| pow. 40 dB do 70 dB | umiarkowanym |
| pow. 70 dB do 90 dB | znacznym |
| pow. 90 dB | głębokim |
Głuchota – całkowite zniesienie czynności narządu słuchu (słyszenia)) lub głębokie ich uszkodzenie, które pomimo korekcji przy pomocy aparatów wzmacniających (słuchowych) utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia orientację w otoczeniu i porozumiewaniu się z osobami słyszącymi. Głuchota określamy dwa ostatnie uszkodzenia narządu słuchu wymienione w klasyfikacji BIAP.
Niedosłuch – uszkodzenie słuchu, które można skorygować przy pomocy aparatu wzmacniającego (słuchowego), nie powodujące większych trudności i ograniczeń w orientacji w otoczeniu i porozumiewaniu się z osobami słyszącymi. Są to osoby z lekkim i umiarkowanym uszkodzeniem słuchu.
Głuchym – nazywamy człowieka, któremu utrata lub znaczne upośledzenie analizatora uniemożliwia rozumienie mowy ludzkiej przez słuch, i dla którego w pracy i wszelkich zadaniach życia słuch nie ma praktycznego znaczenia.
Głuchym – nazywamy człowieka, który pozbawiony jest słuchu, a więc treści dźwiękowych płynących ze świata i który wskutek tego znajduje się w gorszych warunkach niż słyszący, jeżeli chodzi o poznanie świata zewnętrznego i przygotowania do życia społecznego.
Głuchotę możemy dzielić (zależnie od przyczyn ja powodujących) na:
dziedziczną
wrodzoną
nabytą w czasie porodu
nabytą po urodzeniu i w okresie życia osobniczego
Etiologia wad słuchu obejmuje trzy zasadnicze zespoły czynników, które powodują:
głuchotę dziedziczną
głuchotę wrodzoną
głuchotę już po urodzeniu się dziecka (nabyta)
Głuchota dziedziczna – określana jest jako raka wtedy, gdy występuje również u innych członków tej samej rodziny. Dzieli się na:
dominującą – występuje często w sprzężeniach z innymi upośledzeniami; nie zawsze ujawnia się od urodzenia, stąd trudna jest do określenia w badaniach diagnostycznych.
recesywną – nie musi pojawiać się w każdej generacji, stąd też śledzenie przebiegu dziedziczenia recesywnego napotyka znaczne trudności.
Głuchota wrodzona – przyczyny jej mogą być różne:
choroby matki w czasie ciąży
czynniki toksyczne uszkadzające płód
zaburzenia hormonalne
konflikt serologiczny na tle niezgodności czynnika Rh u matki i dziecka
Głuchota nabyta – spowodowana jest przyczynami występującymi w czasie porodu lub dalszego rozwoju jednostki. W okresie porodu słuch dziecka może ulec uszkodzeniu na skutek urazów powodujących silne krwawienia i niedotlenienie oraz w konsekwencji urazów mechanicznych związanych z przebiegiem porodu.
Po urodzeniu się dziecka przyczyny powodujące głuchotę sprowadza się w zasadzie do dwóch okresów rozwojowych:
do 3 roku życia – to najczęściej przewlekłe zapalenia ucha środkowego, zapalenie opon mózgowych, silne urazy oraz zakaźne choroby dziecięce typowe dla tego okresu rozwojowego.
okresu późniejszego – przyczyny mogą być konsekwencją urazów mechanicznych, akustycznych, bardzo silnych wstrząsów psychicznych oraz chorób zakaźnych, czy tez zapalenia opon mózgowych.
Dziecko niesłyszące odbiera bodźce wzrokowe, słuchowe, węchowe i dotykowe, lecz nie łączy ich z nazwą i często nie rozumie ich znaczenia przyczynowo – skutkowego. Brak jednego z najważniejszych receptorów upośledza u niego operacje myślowe abstrahowania, klasyfikacji i uogólniania. Nie kojarzy ono także symbolu dźwiękowego z pojęciem. Jego poznanie jest głównie konkretno – obrazowe. Wykorzystywanie zmysłu wzroku przez niesłyszących jest bardzo cenne, gdyż może ono w wielu wypadkach zastąpić słuch (kompensacja). Wzrok działa zwykle bardziej precyzyjnie u głuchych niż u słyszących, dzięki wprawie w koncentrowaniu uwagi. Brak słuchu sprawia, że spostrzeżenia głuchego są z reguły pełniejsze.
Konsekwencje uszkodzeń słuchu:
Konsekwencją utraty słuchu są zaburzenia w zachowaniu mające charakter psychologiczny i społeczny. Nie upośledzając sprawności fizycznej, a potencjalnie także i umysłowej człowieka, uszkodzenie narządu słuchu utrudnia i ogranicza jego kontakty społeczne, stwarzając na ogół sytuacje, a której osoba dotknięta ta niepełnosprawnością zostaje w pewnym stopniu wyizolowana ze środowiska. Staje się to przyczyną powstawania znacznych problem ów natury wychowawczej, dydaktycznej i rehabilitacyjnej.
Konsekwencje jakie powoduje utrata słuchu, są zależne od wielu czynników. Należy wśród nich wymienić przede wszystkim:
wiek, w jakim nastąpiła utrata słuchu – szczególnie istotne jest, czy mamy do czynienia z głuchota powstałą przed, czy też po opanowaniu mowy jako środka porozumiewania się
rodzaj i stopień utraty słuchu – w jakim zakresie odbiór różnych częstotliwości został uszkodzony
protezowanie słuchowe – czy miało miejsce w przeszłości i jak długo, czy obecnie osoba niesłysząca korzysta z aparatów słuchowych
umiejętność wykorzystywania posiadanych resztek słuchu – jakie bodźce akustyczne osoba z uszkodzonym słuchem jest w stanie odebrać i zidentyfikować bez pomocy aparatów słuchowych czy innych urządzeń technicznych i za ich pomocą
czynniki środowiskowe okresu dzieciństwa – czy rodzice są (byli) słyszący czy niesłyszący, czy w tym okresie była prowadzona efektywna praca rewalidacyjna z dzieckiem niesłyszącym przez rodziców, poradnię logopedyczną lub w innej formie
czynniki środowiskowe wieku szkolnego – czy nauka odbywała się w szkołach dla słyszących, słabosłyszących czy głuchych, czy dziecko mieszkało w rodzinie czy w internacie,cz czas wolny, w tym letni wypoczynek spędzało z dziećmi głuchymi czy słyszącymi itp.
aktualne warunki rodzinne osoby niesłyszącej – czy współmałżonek jest słyszący, słabosłyszący czy niesłyszący i jak się porozumiewają, czy dzieci są słyszące czy niesłyszące, jakie są kontakty z bliższą rodziną, przyjaciółmi itp.
podstawowy sposób porozumiewania się z otoczeniem – czy jest to mowa dźwiękowa z odczytywaniem z ust i odbiorem akustycznym, język migowy, pismo, gestykulacja, kombinacja tych elementów itp.
Cechy osobowości osoby niesłyszącej – w tym ogólny poziom inteligencji, zdolność ustroju do kompensacji, motywacje i możliwości w zakresie integracji z osobami słyszącymi itp.
Kompensacja u niesłyszących:
Uszkodzenie słuchu powoduje ograniczenie dopływu bodźców akustycznych, a tym samym ograniczenie percepcji poprzez analizator słuchowy. Występujące niekiedy równocześnie z uszkodzeniem słuchu uszkodzenie narządu równowagi ogranicza lub pozbawia osobę niesłyszącą świadomości pozycji ciała w przestrzeni. W takiej sytuacji w ustroju dokonuje się złożony proces kompensacyjny, zmierzający do wyrównania braków, zastąpienia czynności uszkodzonych narządów i przystosowania się do środowiska.
Dziecko niesłyszące nie słyszy głosu matki, jednak widzi ruchy jej ust skierowane do niego. Tak rozpoczyna się pierwsza próba kompensacji percepcyjnej – podniesienia poziomu sprawności narządu wzroku w kierunku analizy wypowiedzi słownych. Doskonaleniu podlega stopniowo cały system percepcji, tworząc zintegrowaną i wzajemnie uwarunkowaną całość. Pozwala to spostrzegać w otoczeniu takie cechy przedmiotów i zjawisk, jakich nie dostrzegają osoby słyszące. Funkcje uszkodzonego narządu słuchu uzupełnia przede wszystkim analizator wzrokowy, ale również kinestetyczny (rozwija się zdolność odczuwania, identyfikacji i wykorzystania zjawisk wibracyjnych). Kompensacja w przypadku uszkodzenia słuchu nigdy nie będzie pełna. Odczytywanie z ust nie będzie w stanie zastąpić słyszenia.
Kompensacja pedagogiczna – polega na świadomym wyrównywaniu zmniejszonych możliwości rozwojowych dziecka z uszkodzonym słuchem. Może ona mieć charakter: monosensoryczny, gdy jedynie rozwija się słuch w drodze specjalnego treningu, lub częściej - polisensoryczny, gdy w procesie rozwijania kompensacji wykorzystuje się także pozostałe zmysły, głównie wzrokowy i kinestetyczny. Kompensacji służą także: aparaty słuchowe, implanty ślimakowe, wzmacniacze elektroakustyczne (pomoc techniczna kompensacji monosensorycznej), a także analizatory mowy, logopedyczne programy komputerowe, budziki świetlno – wibracyjne itp.
Najistotniejszym i najciekawszym elementem kompensacji percepcyjnej występującej u osób z uszkodzeniem słuchu jest wzrokowa i wzrokowo -słuchowa percepcja wypowiedzi słownych, znana powszechnie pod nazwą odczytywania mowy z ust. Zjawisko to polega na kojarzeniu zewnętrznych układów artykulacyjnych poszczególnych głosek z ukształtowanymi u odbiorcy wzorcami tych układów, a w konsekwencji rozumieniu wypowiedzi.
Innym, chociaż mniej wykorzystywanym przykładem kompensacji percepcyjnej jest zastępowanie odbioru silnych wrażeń słuchowych, głównie o charakterze impulsywnym, odbiorem kinestetycznym poprzez odczuwanie wibracji. Przykładem może tu być odbiór rytmu muzyki przez drgania podłogi w pomieszczeniu, odbiór dźwięków fortepianiu przez położenie rąk na wieku instrumentu itp. Zjawisko to występuje głównie u osób z uszkodzeniem słuchu w stopniu głębokim i może być wspomagane odpowiednimi środkami technicznymi.
Kompensacja w porozumiewaniu się poprzez tworzenie swoistego, manualnego systemu komunikacyjnego – języka migowego. Język migowy, w każdym kraju świata posiada własne słownictwo manualne i własną gramatykę o charakterze pozycyjnym. Stał się przykładem wewnątrzśrodowiskowej kompensacji komunikacyjnej.
Ostatnim zagadnieniem dotyczącym kompensacji jest zastępowanie czynności uszkodzonego narządu równowagi – błędnika i kanałów półkolistych w uchu wewnętrznym. Narząd ten funkcjonuje niezależnie od woli. Uszkodzenie narządu równowagi, dotyczące od 10 do 15 % populacji niesłyszących, zależnie od stopnia i charakteru może powodować u osoby z uszkodzonym słuchem różne odczucia subiektywne. Krańcowym przypadkiem jest całkowita, obustronna utrata świadomości pozycji głowy z przestrzeni. Objawia się w postaci niemożności utrzymania pozycji pionowej, a tym samym świadomego siedzenia, stania i chodzenia. Rolę głównego narządu równowagi, jakim był błędnik i kanały półkoliste, przejmuje narząd wzroku przy współdziałaniu czucia skórnego i mięśniowo – stawowego. Ten narząd zastępczy może jednak funkcjonować jedynie przy dobrym oświetleniu, ponieważ bazuje głównie na wzroku.
Środki porozumiewanie się niesłyszących:
Naturalną koniecznością życiowa stało się dla osób niesłyszących ukształtowanie własnego sposobu porozumiewania się. Naturalnym dla osób niesłyszących środkiem porozumiewania się na całym świecie stały się języki migowe, a jednym z głównych celów edukacji – opanowanie przez niesłyszące dziecko drugiego języka – języka narodowego, a takim stopniu, jaki jest możliwy dla danej osoby.
W kontaktach pomiędzy osobami niesłyszącymi dominują środki porozumiewania się, które można wywodzić lub powiązać z klasycznym językiem migowym. Należą do nich:
znaki migowe ideograficzne w systemie migowym – klasyczny język migowy
znaki migowe daktylograficzne – alfabet palcowy i znaki liczb, przy czym alfabet palcowy pełni głównie funkcje pomocnicze i uzupełniające
mimika i pantomimika – stanowiąca integralną część znaków migowych
gesty wtrącone – nie są skodyfikowanymi znakami migowymi, ale je uzupełniają i ułatwiają całościowy odbiór wypowiedzi
elementy mowy dźwiękowej lub artykulacji
inne zachowania kinetyczne – środki niewerbalne pozawokalne, mowa ciała, parajęzyk
W kontaktach pomiędzy osobami niesłyszącymi a słyszącymi dominują te środki komunikacji interpersonalnej, dla których bazą jest język narodowy. Zaliczamy do nich:
język narodowy mówiony (głośna mowa), przy którym łączy się wykorzystywanie resztek słuchu z odczytywaniem z ust
język narodowy artykłuowany (wyraźna artykulacja bez uzycia głosu) odbierany wyłącznie przez odczytywanie z ust
znaki migowe daktylograficzne (alfabet palcowy i znaki liczb)
pismo
fonogesty (umowne układy rąk i palców wspomagające artykulację)
znaki migowe ideograficzne i daktylograficzne w systemie językowo – migowym pełnym (język migany z końcówkami)
znaki migowe ideograficzne i daktylograficzne w systemie językowo – migowym użytkowym (język migany bez końcówek lub z końcówkami stosowanymi wybiórczo)
mimika i pantomimika stanowiąca integralna część znaków migowych
zachowania kinetyczne nie będące konwencjonalnymi znakami migowymi (środki niewerbalne, mowa ciała, parajęzyk)
Odbiór informacji przez osoby niesłyszące przebiega głównie drogą wzrokową, jednak w niektórych przypadkach wykorzystywany jest także niesprawny słuch. Wśród możliwości odbioru należy wymienić:
odbiór mowy dźwiękowej słuchem
odbiór mowy artykułowanej wzrokiem
odbiór znaków migowych daktylograficznych wzrokiem
odbiór znaków ideograficznych wzrokiem
odbiór gestów wtrąconych, mimiki i pantomimiki wzrokiem
odbiór fonogestów wzrokiem
odbiór pisma wzrokiem
odbiór zachowań kinetycznych wzrokiem
Duże znaczenie w przekazie informacji za pośrednictwem klasycznego języka migowego ma mimika twarzy, a także inne środki niewerbalne o charakterze zachowań kinetycznych ( nie wokalnych), stanowiące znaczący odsetek całości informacji. Są to często zachowania o charakterze pantomimicznym, nawiązujące do tematu i treści rozmowy oraz ułatwiające percepcję. Gdy osoba słysząca nie zna żadnych kodów manualnych, z osobami ogłuchłymi może nawiązać także kontakt poprzez pismo.