SURDOPEDAGOGIKA JAKO DZIAŁ PEDAGOGIKI SPECJALNEJ

Surdopedagogika (łac. surdus - głuchy) jest to dział szczegółowy pedagogiki specjalnej zajmujący się teoretycznymi i praktycznymi problemami kształcenia i wychowania jednostek z wadami słuchu i wadami mowy wynikającymi z zaburzeń słuchu. Stopień utraty słuchu może być różny od lekkiego niedosłuchu do pełnej głuchoty. Duże znaczenie w kształceniu ma ustalenie stopnia niedosłuchu i klasyfikacja dzieci z wadami słuchu.

Pojęcie dziecka „słabo słyszącego” i „niesłyszącego” —definicje i klasyfikacje

Tradycyjnie „niedosłyszącym” nazywamy człowieka z częściowym ubytkiem słuchu, który jednak może słyszeć i rozumieć mowę ustną z pomocą protezy słuchowej lub też bez niej. W przeciwieństwie do głuchego, niedosłyszący nauczy się mowy dźwiękowej drogą naturalną, tzn. słuchową.

Natomiast terminem „niesłyszący” określa się ludzi, którzy od urodzenia byli pozbawieni słuchu lub utracili go w ciągu życia (Z. Sękowska, 1998).

Obecnie w surdopedagogice dzieci niesłyszące określa się jako osoby z uszkodzonym słuchem w stopniu umożliwiającym w sposób naturalny odbieranie mowy za pomocą słuchu. Cechą charakterystyczną dzieci niesłyszących jest niemożność gromadzenia mowy ustnej drogą naturalną tj. przez naśladownictwo.

Dziecko słabo słyszące to dziecko z uszkodzonym słuchem w stopniu ograniczającym odbiór mowy drogą słuchową. Może ono opanować mowę dźwiękową w sposób naturalny za pośrednictwem słuchu(U. Ecker[, 1997).

Również według Szczepankowskiego słabo słyszący to osoba, która ma trudności z rozumieniem mowy bez aparatów słuchowych, lecz rozumie ją wyłącznie drogą słuchową w sprzyjających warunkach za pomocą aparatów lub bez nich.

Natomiast niesłyszący to osoba, która bez pomocy wzroku nie jest w stanie rozumieć mowy nawet przy użyciu aparatów słuchowych, ale ma zachowaną ukształtowaną mowę czynną( B. Szczepankowski, 1973).

Maria Grzegorzewska „głuchym” nazywa „człowieka”, który jest pozbawiony całkowicie lub w skrajnej mierze słuchu, a więc i treści słuchowych płynących ze świata, i który wskutek tego znajduje się w gorszych warunkach niż człowiek słyszących w pracy procesów poznawczych i przygotowywaniu się do życia społecznego. Rozumienie mowy ludzkiej tą drogą staje się dla niego niemożliwe, a w pracy i wszelkich potrzebach życia słuch nie ma dla niego żadnego znaczenia”. (M. Grzegorzewska, 1964, s.30)

Popularne określenie „głuchoniemy” jest niepoprawne, ponieważ niemota człowieka, chociaż może, to wcale nie musi być spowodowana brakiem słuchu.

Nie wszystkie osoby niesłyszące są pozbawione umiejętności posługiwania się mową. Dzięki metodycznemu nauczaniu coraz więcej jest tych, którzy chociaż nie słyszą komunikują się ze społeczeństwem za pomocą mowy oralnej.

Dzieci, które przychodzą na świat z uszkodzonym narządem słuchu nie reagują na głos matki, obce są im także wszystkie wrażenia dźwiękowe. Opanowanie przez nie mowy ustnej nie jest możliwe w taki sposób, w jaki dzieje się to u dzieci słyszących. Ponieważ nie słyszą dźwięków, nie mogą ich naśladować, nie wymawiają słów i nie mogą zrozumieć ich znaczenia. Bez zastosowania specjalnych metod nauczania mowy, dzieci niesłyszące pozostają także nieme. Natomiast odpowiednio kształcone, choć nadal nie słyszą opanowują język i porozumiewają się z ludźmi za pomocą mowy (Z. Sękowska, 1998).

E. Nurowski uważa, że niesłyszącym jest „człowiek, który nic nie słyszy lub posiada tak znikome resztki słuchu, że praktycznie nie tylko nie może porozumiewać się z innymi za pomocą mowy, ale słuch nie odgrywa u niego żadnej roli tak w pracy, jak i w życiu codziennym” (E. Nurowski, 1983)

Definicje osoby niesłyszącej i słabo słyszącej stosowane przez różnych specjalistów, często są zróżnicowane ze względu na różne kryteria kwalifikacyjne. Większość definicji określa granice między niedosłuchem a głuchotą, odnosząc ją do możności lub niemożności odbioru mowy za pomocą wyłącznie naturalnego słuchu.

Najczęściej stosuje się podział w zależność od stopnia utraty słuchu. Wyróżniamy tu:

1. głuchotę całkowita „ czyli stan zupełnego braku czynności analizatora słuchowego (badanie słuchu wskazuje na całkowity brak percepcji dźwięku) - jest to tzw. głuchota totalna.

2. głuchotę częściową „ która charakteryzuje się słyszeniem obniżonym w różnym stopniu.

Występują tutaj dwie grupy ludzi:

-głusi z resztkami słuchu- ci, którzy mają niewielkie pozostałości słyszenia. Ubytek słuchu przekracza 80 dB

-słabo słyszący - ubytek słuchu waha się w granicach 40-80 dB (K. Kirejczyk, 1967).

Aktualnie obwiązującą klasyfikacją uszkodzeń słuchu zalecaną przez Międzynarodowe Biuro Audiofonologii jest klasyfikacja audiometryczna. Za pomocą urządzenia zwanego audiometrem bada się wrażliwość słuchową dla tonów o różnych częstotliwościach, określając dla każdej z nich natężenie w decybelach, jakie powinien posiadać podany ton, aby osoba z uszkodzonym słuchem mogła go usłyszeć.

Audiometria totalna -bez aparatu

Audiometria wolnego pola- z aparatem słuchowym

Kwalifikacja osób do poszczególnych stopni uszkodzeń słuchu przebiega następująco:

1. Osoby z uszkodzeniem słuchu w stopniu lekkim.

Uszkodzenie to nie stanowi trudności w wypełnianiu ról społecznych. Wiele takich osób nie korzysta z pomocy technicznych, nie potrzebuje także interwencji medycznej.

2. Osoby z uszkodzeniem słuchu w stopniu umiarkowanym.

Ten ubytek umożliwia słyszenie i rozumienie mowy tylko w sprzyjających warunkach akustycznych. Wiele osób korzysta z aparatów słuchowych, a także innych pomocy technicznych, które zmniejszają skutki tej niepełnosprawności. U dzieci z uszkodzeniem słuchu w stopniu umiarkowanym mowa rozwija się spontanicznie, mogą jednak występować w niej wady, które wynikają z nieprawidłowego identyfikowania dźwięków oraz ich naśladowania.

3. Osoby z uszkodzeniem słuchu w stopniu znacznym.

Uszkodzenie to uniemożliwia słyszenie i rozumienie mowy bez zastosowania aparatu słuchowego. Nawet wtedy nie jest możliwe rozróżnianie wszystkich dźwięków mowy, dlatego u tych osób ważną rolę w odbiorze mowy odgrywa wzrok i odczytywanie z ust. Mowa dziecka dotkniętego takim uszkodzeniem nie rozwija się w sposób naturalny i spontaniczny. Dziecko takie należy objąć specjalnymi formami wczesnej rewalidacji oraz specjalnymi formami kształcenia w szkole dla dzieci niesłyszących, niedosłyszących lub w warunkach kształcenia integracyjnego.

4. Osoby z uszkodzeniem słuchu w stopniu głębokim.

Ubytek ten uniemożliwia rozumienie mowy nawet przy pomocy aparatu słuchowego. Możliwe jest tylko częściowe słyszenie dźwięku mowy za pomocą aparatu słuchowego, ale bez ich identyfikowania. Nie pozwala to rozumieć mowy, ale ułatwia odczytywanie z ust. Dzieci z uszkodzonym słuchem w stopniu głębokim objęte są wczesną interwencją medyczną i logopedyczną, a także kształceniem w szkole dla dzieci głuchych. W wyniku kontaktu z innymi niesłyszącymi oraz określonych zabiegów pedagogicznych u osób z takim uszkodzeniem powstaje system porozumiewania się przy pomocy mowy i języka migowego bądź też wyłącznie za pomocą migów (B. Szczepankowski, 1998).

TABELA NR I

Klasyfikacja osób z uszkodzeniem słuchu.

Ubytek słuchu w decydecybelach (dB)	Uszkodzenie słuchu w stop stopniu
powyżej 20 do 40	lekkim
powyżej 40 do 70	umiarkowanym
powyżej 70 do 90	znacznym
powyżej 90	głębokim

Uszkodzenie słuchu w stopniu znacznym lub głębokim określa się także jako głuchotę społeczna lub głuchotę praktyczną, ponieważ uniemożliwia ona lub ogranicza rozumienie mowy drogą słuchową. Przypadki głuchoty całkowitej zdarzają się natomiast bardzo rzadko i obejmują zaledwie 2-4% osób dotkniętych głuchotą (M. Góral, 1970).

Do jednej z rozbudowanych klasyfikacji audiometrycznych zaliczyć można pochodzącą z lat 50-tych, stosowaną również w Polsce klasyfikację Fowlera. I choć dziś klasyfikacja ta nie jest już praktycznie stosowana uważam, że warto zwrócić uwagę na oceny opisowe, które mogą być przydatne również i dzisiaj.

TABELA NR 2

Ubytek słuchu w decybelach (dB)	Uszkodzenie słuchu w stopniu:	Ocena opisowa dotycząca słyszenia z odległości 1,5m
poniżej 20	lekkim	badany słyszy normalną mowę, lecz nie słyszy szeptu
20-40	umiarkowanym	badany słyszy mowę umiarkowanie głośną, lecz nie słyszy mowy słabo artykułowanej
40-60	niezbyt ciężkim	badany słyszy mowę głośną , lecz nie słyszy mowy umiarkowanie głośnej
60-80	ciężkim	badany słyszy wykrzykiwane słowa, lecz nie słyszy mowy głośnej
ponad 80	bardzo ciężkim	badany słyszy głośny krzyk, lecz nie słyszy wykrzykiwania słów
brak percepcji	zupełna głuchota	Badany nie słyszy nawet bardzo głośnego krzyku

Klasyfikacja Fowlera.

Zgodnie z zarządzaniem Ministra Edukacji Narodowej z 1993 roku dzieci z upośledzeniem słuchu dzielimy na 2 kategorie:

1. Dzieci słabosłyszące - dzieci te słyszą i rozumieją głośną mowę mimo występujących u nich wad słuchu.

2. Dzieci niesłyszące - słyszą one mowę ludzką jedynie za pomocą aparatów słuchowych bądź też nie słyszą i nie rozumieją mowy ludzkiej nawet przy użyciu aparatury wzmacniającej słuch.

(Z. Sękowska, 1998).

Stopień utraty słuchu nie jest jedynym kryterium przy kwalifikowaniu dziecka do określonego rodzaju szkoły. Zasadniczy wpływ na zakwalifikowanie dziecka ma także jego ogólny rozwój psychiczny i ogólny stan zdrowia.

Etiologia wad słuchu obejmuje trzy zasadnicze zespoły czynników powodując:

A - głuchotę dziedziczną,

B - głuchotę wrodzoną - (prelingwalna)

C - głuchotę nabytą - (prerilingwalna)

A Głuchota dziedziczna - gdy występuje ona również u innych członków tej samej rodziny, którą dzieli się na:

• dominującą - łączy się z innymi zaburzeniami, nie zawsze ujawnia się od urodzenia, niekiedy dopiero po kilkunastu latach i jest trudna do stwierdzenia,

• recesywna - może pojawić się nie w każdym pokoleniu.

B Głuchota wodzona - przyczyny:

• choroby matki w czasie ciąży (choroby wirusowe),

• czynniki toksyczne (uszkodzenie płodu),

• zaburzenia hormonalne (konflikt serologiczny).

C Głuchota nabyta - spowodowana jest przyczynami działającymi w okresie porodu i w czasie dalszego rozwoju jednostki. W czasie porodu słuch dziecka może uleć uszkodzeniu na skutek urazu powodującego krwotok i niedotlenienie.

We wczesnym okresie życia dziecka rozpoznanie głuchoty nabytej jest trudne, gdyż czynniki chorobowe działać mogą w ciągu dłuższego czasu i wpływać uszkadzająco na organy słuchu. Częstą przyczyną głuchoty nabytej w pierwszych latach życia jest zapalenie opon mózgowych, a w dalszych latach choroby zakaźne (odra, gruźlica) i wpływ urazów (akustycznych, przypadkowych), rzadziej zdarza się głuchota spowodowana urazami psychicznymi. Głuchota wpływa również na rozwój psychiczny dziecka - utrudnia przyswajanie języka oraz kontakt z otoczeniem. Nawet ze znacznym ubytkiem słuchu jednostka może osiągnąć dobry poziom szkolny i dobre przygotowanie do pracy zawodowej, a przez to korzystne warunki przystosowania społecznego.

Ze względu na niedosłyszenie mowa dziecka jest inna, dziecko ma trudności z własną wymową - głos jest mniej dźwięczny, bezbarwny, pozbawiony rytmu, nieprawidłowo modelowany. Dla dziecka głuchego mowa głosowa jest mową trudną, więc często i łatwo posługuje się innymi formami porozumiewania takimi jak: mimiką, gestami, migami, mową palcową. Jest to mowa uboga w treści, uniemożliwia uogólnianie i myślenie abstrakcyjne, dlatego ucząc dziecko głuche preferuje się mowę ustną, głosową.

LITERATURA

Lipkowski O. (red.): O wychowaniu dzieci głuchych, 1967, PZWS

Góralówna M., Domańska A.: Dziecko niedosłyszące w rodzinie, 1996, PZWL

Lipkowski O., Pedagogika specjalna, 1981, PWN

Encyklopedia Pedagogiczna pod red. Wojciecha Pomykało; Fundacja Innowacja,

Warszawa 1993

M Grzegorzewska Pedagogika specjalna PIPS W-wa 1964

U.Ekert Pedagogika niesłyszących - surdopedagogika wyd. UAM, Poznań 1997

1

---