Pedagog specjalny - zawód czy powołanie?
Osobowość pedagoga szkoły specjalnej
Ideał pedagoga starano się określić już w starożytności, a uczynił to Kwintylian w dziele pod tytułem „Kształcenie mówcy”. Powinna to być postać posiadająca wszechstronną wiedzę, najwyższe zalety moralne i umiejętności pedagogiczne. Wybitni uczeni tacy jak J.Wł.Dawid, S.Szuman, M. Kteutz, Z. Mysłakowski, W. Okoń, M. Grzegorzewska, również próbowali odpowiedzieć na pytanie, jakimi powinni być dobrzy nauczyciele. Wszyscy wymieniają podstawowe cechy pedagoga: miłość, życzliwość, sympatie do drugiego człowieka. Mysłakowski i Szuman uważają, że powinien posiadać talent pedagogiczny, którego cechą dominującą jest kontaktowość.
„U jej podłoża leży żywość wyobraźni pozwalająca na rozumienie cudzych stanów psychicznych, instynkt rodzicielski, zdolność do wyrażania uczuć i nastawianie psychiki na zewnątrz. Tajemnica polega na tym, żeby z indywidualnej struktury swojej osobowości wyłonić własny talent pedagogiczny.” 9
Zdaniem M. Kreutza cechy dobrego pedagoga to: miłość ludzi, skłonność do społecznego oddziaływania i zdolność sugestywna. Najistotniejszą cechą wg. Baleya jest zdatność wychowawcza będąca swoistym zbiorem cech umożliwiających wychowanie. Natomiast zdaniem H. Muszyńskiego wychowawca efektywny to taki, „ który sprawnie realizuje zadania wychowawcze, trafnie dostrzega możliwości w tej mierze, podejmuje odpowiednie inicjatywy, a także rezultaty jego działań są znakomite i trwałe.” 10
Osobowością pedagoga specjalnego szerzej zajęła się Maria Grzegorzewska. Szczególnie akcentowała sprawę samodzielności i rozwoju postaw twórczych - dążyła do stworzenia modelu samokształcenia nauczycieli. M. Grzegorzewska bardzo szeroko rozumiał samokształcenie, nie ograniczał go do zdobywania samej tylko wiedzy, lecz włączał w nie także samowychowanie własnej osobowości.
„Osobowość jest dziełem samokształcenia się w osiągnięciu pewnej spoistej, harmonijnej struktury duchowej i zachowaniem jej odmienności osobniczej, jej indywidualności. (...) Każdy z nas, opierając się na swoich możliwościach i swoich właściwościach, czując, myśląc, działając buduje siebie, swój wewnętrzny świat, świat swoich wartości dodatnich i ujemnych, swoich pojęć, marzeń, stosunek do świata otaczającego i wszelkich jego zjawisk i stosunek do siebie samego”. 11 Ważne jest to, aby nauczyciel chciał gorąco wzbogacać i kształtować siebie. Bogactwo wewnętrzne nabywa się w nauce systematycznej, w książce, w obserwacji różnych zjawisk życia, we współżyciu z przyrodą, we współżyciu z człowiekiem, w rozmowie i w pracy - wszędzie. Grzegorzewska uważa, że wykształcenie i przygotowanie do zawodu jest bardzo ważne, ale nie decyduje to o wartości pracy nauczyciela. Istotniejsze są jego postawy wobec ludzi, życzliwość dla dziecka, dynamizm twórczy pozwalający na czynienie ze szkoły, w której pracuje ośrodka promieniującego kulturą. „Toteż nie możesz się w szkole swojej odgradzać od otaczającego życia, nie możesz się zamykać się w swojej pracy, w szkole, bo wtedy będzie ona jałowa, mało płodna i szara”.12
Praca wychowawcza musi się odbywać w atmosferze poszanowania człowieka, życzliwości dla niego i poczucia wolności. Jeżeli jest to atmosfera niechęci, niesnasek i wrogości, „żyć w takiej atmosferze bardzo trudno - a dobrze uczyć i wychowywać człowieka - zupełnie niemożliwe”. 13 Pedagoga specjalnego powinna cechować przede wszystkim dobroć, miłość, która jest dźwignią w życiu. „Dobroć rodzi dobroć” - musi on umieć własnym przykładem budzić czynna dobroć w człowieku. Przyjaźń - to uczucie, które M. Grzegorzewska ceniła najbardziej, a dobroć stanowi jej główny składnik. „Może to rzeczywiście jedna z dróg do podniesienia życia etycznego społeczeństw?” - Pytała. Miłość, dobroć i życzliwość stanowią „subtelny instrument roboczy” w pracy nauczyciela. „Miłość i dobroć nie są możliwe bez odpowiedzialności. Odpowiada się za to, co się kocha. Poczucie odpowiedzialności jest nie tylko bodźcem do pracy, ale i regulatorem jej wartości.
Miłość i płynąca z niej dobroć oraz poczucie odpowiedzialności zobowiązują nauczyciela do przyjęcia postawy służebnej wobec społeczeństwa. „W postawie służby społecznej, (co kiedyś M. Grzegorzewska znacząco określiła słowami Adama Chmielowskiego, brata Alberta: „ człowiek winien być jak chleb, którym każdy się może posilić”) widzi Grzegorzewska poczucie zespolenia się z całością, więc i poczucie wagi życia, jego sensu i wartości pracy swojej odnalezienie tajemnicy swojego życia”.15 Postawa służby społecznej podnosi godność zawodową nauczyciela - wychowawcy. Powinien rozumieć znaczenie społeczne swojej pracy, odpowiedzialność, którą przyjmuje na siebie wywierając wpływ wychowawcy. Jego praca jest dużym dobrem, ponieważ wprowadza każdego człowieka w świat wiedzy. „ Od tego, jaki będzie nauczyciel, może zależeć „świat i życie człowieka”. Jeżeli się rozumie doniosłą wagę społeczną pracy swojej, a przez nią i pracę całego zawodu, wtedy się łatwiej, celowo i dobrze pracuje”. 16 Rozumienie godności swego zawodu, wagi swego działania zobowiązuje nauczyciela do budowania samego siebie, do kształtowania swojej osobowości, do zdobywania wiedzy. W ukształtowaniu samego siebie najważniejsza jest wartość moralna, która zdaniem Grzegorzewskiej przewyższa wartość wykształcenia. „Wiesz dobrze, że aby zdziałać coś wartościowego, trzeba kimś wewnętrznie, trzeba mieć swoje własne życie, swój własny świat, trzeba mieć mocny fundament przekonań - w coś gorąco wierzyć, czemuś gorąco służyć”. 17 Nauczyciel powinien posiadać swoją własna hierarchię wartości, która będzie dla niego drogowskazem dalszej pracy. Powinien być wewnętrznie prawdziwy, bo może realizować tylko to, o czym jest sam przekonany, w co wierzy. Powinien mieć odwagę wypowiadania swego zdania.
„Musisz być sobą, inaczej przestaniesz istnieć moralnie” - argumentuje Grzgorzewska słowami Janusza Korczaka, człowiek wyzwalającego prawdę „już obecnością swoją”. 18 „Być sobą” wynika także stąd, widzieć samego siebie w prawdzie. Szczególne cechy, które ceni Grzgorzewska u pedagoga specjalnego to prostota, skromność, naturalność. Przedstawia także zestaw cech negatywnych, których głównych przyczyną jest nie tylko zła wola, co rutyna i nuda, nawet jeśli wynikająca z ciężkich warunków obiektywnych, to nie tylko przez nie determinowana. W „Listach do Młodego Nauczyciela” uwydatniła taką osobowość w ten sposób: „skrzypnęły drzwi chaty szkolnej, buchnął z niej zaduch, wyjrzała szarzyzna i jakaś ponurość mroku. W progu stanął nauczyciel - zaspany jeszcze, rozczochrany, w poplamionym ubraniu i zarzuconym na szyje poplamionym szaliku. Żadnego uśmiech powitania, zdawkowe, bezdźwięczne „dzień dobry”, senny wyraz twarzy, jakby zniechęcenie i nuda w oczach - oznajmiały rozpoczęcie ciężkiego obowiązku pracy”. 19 „Z taka postawą do życia będzie ci źle, nudno, szaro i ciasno (...) Będziesz niewolnikiem posady i zarobku - niewolnikiem pracy”. 20 Szkoła, w której uczy zły nauczyciel, przestaje być szkołą dzieci, ponieważ panuje tam brak zrozumienia, przymus, wszystko jest narzucane z góry, obce i dalekie. Nie ma łączności między nauczycielem a uczniem, brak jest rozumienia swoich potrzeb i przeżyć. Pedagog jest gnębiony swoją pracą, z niechęcią idzie do szkoły, nie lubi dzieci i ich rodziców. A parzcież akceptacja dziecka jest tak bardzo ważna szczególnie u dzieci dotkniętych kalectwem w różny sposób. Uczniowie głusi „cenią sobie bardzo nauczyciela, który „lubi dzieci głuche”, a więc takiego, który realizuje w praktyce pierwsza zasadę rewalidacji - zasadę akceptacji”. 21
Rutynie i nudzie przeciwstawia się Grzegorzewska twórcza postawę nauczyciela. Praca pełna pomysłów i inwencji jest dla niego źródłem radości, a poza tym wyzwala ukryte zasoby energii i w samym nauczycielu i w jego otoczeniu, które zaraża się zapałem i będzie się starło współdziałać z nim. Z postawą twórczą wiąże się ściśle postawa badawcza, czyli zaciekawienie światem i samodzielne poszukiwanie twórczych rozwiązań problemów pedagogicznych.
Grzegorzewska nie radziła roztkliwiać się nad dziećmi upośledzanymi. Polecała iść drogą realistyczną, czyli zorganizować taką specjalną opiekę wychowawczą, która by mogła wprowadzić dziecko w szeregi pracowników społecznych, w takiej mierze, jaką warunki jego upośledzenia i nasze dotychczasowe metody rewalidacji pozwolą osiągnąć. Podsumowując poglądy M. Grzegorzewskiej - zawód nauczycielski to powołanie do służby społecznej, służby o niezwykle wysokiej godności. W związku z tym nauczyciel musi budować samego siebie drogą samowychowania, kształtować w sobie miłość do ludzi i przede wszystkim odpowiedzialność za swoją pracę. Bogactwo wewnętrzne jest największą siłą, a miłość do ludzi każe mu stale to bogactwo wiedzy, umiejętności i kultury pomnażać w sobie i w innych.
Poglądy Grzegorzewskiej na osobowość nauczyciela są bardzo ważne, ponieważ dotyczą zarówno nauczycieli szkół masowych, jak i pedagogów specjalnych. Obydwie grupy nauczycieli posiadają podobne cechy osobowościowe. „Zdaniem M. Grzegorzewskiej praca pedagoga specjalnego nie różni się zbytnio od pracy pedagoga w szkole masowej, gdyż „potrzebne są te wszystkie wartości, których wymaga praca wychowawcza w ogóle w środowisku dziecka normalnego”. Złożoność pracy rewalidacyjnej i jej stopień trudności uzależniony od rodzaju i stopnia kalectwa dziecka wymaga osobowości nauczyciela bogatszej, gdyż „żeby dużo dać trzeba dużo mieć”. Zadania nauczyciela szkoły specjalnej traktuje M. Grzegorzewska jak służbę społeczną u podstaw której musi być miłość człowieka, pozwalająca trwać i pokonywać trudności. Chcąc przekazać dzieciom różnorodną wiedzę i kształtować ich osobowości musi on umieć dostosować się do ciągle zmieniających sytuacji lub nawet stworzyć nowe, aby w ten sposób wzbogacać proces rewalidacji jednostek niepełnosprawnych, a tym samym przygotować je do udziału w życiu społecznym - kulturalnym kraju”.
W celu określenia konkretnych cech pedagoga specjalnego posunięto się do badań empirycznych przeprowadzonych wśród nauczycieli i uczniów szkół specjalnych. Nauczyciele najwyżej stawiają dwie cechy: życzliwość i przede wszystkim cierpliwość jako nieodzowne w pracy z dzieckiem specjalnym. Powolne tępo zdobywania wiedzy przez dzieci i dużo trudności do pokonania wymagają, by nauczyciel posiadał wyżej wymienione cechy, których nie nabywa się automatycznie, lecz ciągle pracując nad sobą. Kolejne cenione cechy to spokój, zrównoważenie i wytrwałość. Natomiast niepożądane są niecierpliwość, nieżyczliwość i porywczość. Uczniowie lubią kiedy nauczyciele okazują im sympatię, w pogodny sposób ich traktują, posiadają zdolności dydaktyczne, które pozwalają na przekazywanie wiedzy w sposób zrozumiały i przystępny. Uczniowie głusi zwracają także uwagę na ubiór nauczyciela. Nauczyciele i uczniowie bardzo podobnie wypowiadają się na temat cech osobowości pedagoga specjalnego, ponieważ pozytywy wybrane przez nauczycieli: życzliwość, cierpliwość, wytrwałość, zrównoważenie i opanowanie - odpowiadają w dużym stopniu wybranym przez uczniów. Pragnę oni, by ich wychowawca był miły i dobry, akceptował ich „inność”, dobrze prowadził lekcję i był zawsze uśmiechnięty i wesoły.” Tak, więc obie grupy oceniają najwyżej zalety znamionujące pozytywny stosunek nauczyciela do ucznia, przejawiający się w postawie pełnej cierpliwości, dobroci i sympatii. Obustronny wybór tych cech potwierdza dużą potrzebę pogodnego traktowania uczniów”. Pedagog specjalny - powinna to być osoba, która wybrała swój zawód z zamiłowania i chęci niesienia pomocy niepełnosprawnym. Powinien posiadać dobre przygotowanie do swojej specyficznej pracy, ponieważ dobra znajomość trudnych i złożonych problemów rewalidacji ułatwi mu pracę w szkole specjalnej. Ważne jest, by rozumiał społeczną wartość swej pracy i czuł się za nią w pełni odpowiedzialny. Duża odporność psychiczna, wiara we własne siły i możliwości, umiejętność budzenia wiry w dziecku i zapału do pracy wyzwalającego jego utajnione możliwości rozwojowe - to niezbędne właściwości pedagoga specjalnego. „Za M. Grzgorzewską należy bezsprzecznie uznać jako najważniejszą taką miłość do dziecka, która wyraża się jego całkowitą akceptację.”
Dziecko specjalnej troski ma trudniejszą sytuację w społeczności ludzkiej, z często z jego stanem wiąż się przykrości i cierpienia. Pedagog specjalny swoją osobowością powinien łagodzić cierpienia i pomóc w trudnościach życiowych. Działalność rewalidacyjna i integracja społeczna dziecka niepełnosprawnego to jego główne zadania.
Adaptacja do zawodu nauczyciela
Ogromne znaczenie w dalszej pracy zawodowej przypisuje się wstępnemu okresowi zwanemu adaptacja. Pojęcie adaptacji można rozpatrywać w różnych aspektach: biologicznym, metafizycznym, socjologicznym i psychologicznym. Potocznie adaptacje rozumie się jako przystosowanie do zastanych warunków.
R. Kończyk adaptacje definiuje jako ”proces zakładający nie tylko adaptacje pozytywnych elementów środowiska przez jednostkę, ale również oddziaływanie jednostki w kierunku zmiany elementów negatywnych, tkwiących w danym środowisku, na lepsze w sensie społecznym.”
Aby zachować równowagę, która jest niezbędna do życia, człowiek musi się przystosować do zmiennych sytuacji. Człowiek przystosowany - wg Czapowa to taki, „który chce i może spostrzec okazje życiowe oraz własne możliwości osobowe, a następnie chce i może wszystkie te możliwości wykorzystać do realizacji swoich dążeń. Człowiek przystosowany jest to także taki człowiek, który napotkawszy przeszkody stara się je bądź zaatakować, bądź obejść, bądź - w wypadku niepokonywalnej przeszkody - wysuwa nowe cele. Człowiek przystosowany jest to taki człowiek, który posiada jakiś plan życiowy, dzięki czemu może koordynować swoje dążenie”. Rozpatrując zjawisko adaptacji jako proces można wyróżnić następujące jego fazy zaproponowana przez Marię Jarosińską:
„- rozpoznanie nowej sytuacji i jego zdefiniowanie;
- reorientacja psychologiczna polegająca na uczeniu się przez jednostkę nowych zachowań, wartości, norm i kryteriów ocen, ich stosowaniu, ale nie uznawaniu ich za własne;
- tolerancja - uznawanie równowartości odmiennych wzorów postępowania, ale nie stosowanie się do nich;
- akomodacja - wytworzenie wspólnych wartości, norm i wzorów przez partnerów, co oznacza pewne ustępstwa, ale jedynie w zakresie wartości i norm powstałych w danej sytuacji;
- asymilacja - zupełne przystosowanie, identyfikacja z przyswojonymi wartościami i wzorami, co oznacza odrzucenie wartości uznawanych uprzednio;”.
etapy te pochodzą z definicji przystosowania, w której punktem wyjścia są wartości i wzory przyjęte i akceptowane w społeczeństwie.
W. Wisniewski uważa, że przystosowanie się jednostki to świadome lub nieświadome zmienianie się jej pod wpływem nowego środowiska społecznego, a szczególnie pod wpływem wymagań ze strony członków zbiorowości, do której jednostka wchodzi i w której ma pełnić określone role społeczne. Tak, więc przystosowanie się, to dokonywanie takich zmian i modyfikacji postaw i zachowań, które umożliwiałyby jednostce skuteczne rozwiązywanie sytuacji konfliktowych i powodzenie w pełnieniu ról społecznych.
W procesie adaptacji są dwa aspekty:
„1.Przystosowanie się do wymagań układy instytucjonalnego.
2.Przystosowanie się do towarzysko - kulturalnego układu środowiska”.
W pierwszym punkcie zawarty jest ogół zadań i problemów, które są założeniami szkoły jako instytucji. To nie tylko wymagania wynikające z programu nauczania, to także Karta Praw i Obowiązków Nauczyciela.
Aspekt drugi mówi o tych wszystkich problemach i trudnościach, które towarzyszą młodym nauczycielom podczas wchodzenia do formalnych i nieformalnych grup społecznych.
Wybór zawodu najczęściej przechodzi okres fantastyczny, próbny i realny.
W okresie fantastycznym marzy się o tym, by być dorosłym i pracować w najbardziej efektownym zawodzie. Wybór zawodu w tym okresie dokonuje się na podstawie marzeń, bez znajomości danego zawodu.
Okres próbny charakteryzuje pewna znajomość wybranego zawodu, a podłożem są motywy subiektywne.
Podejmowanie nauki w zakładach kształcenia nauczycieli top okres realnego wyboru zawodu. Możemy w nim wyodrębnić następujące etapy: poszukiwań, krystalizacji zainteresowań i orientacji w interesujących rodzajach działalności. Ostatni etap to podjęcie decyzji, - w jakim środowisku zawodowym chcę pracować.
Na podstawie badań można stwierdzić, że nauczyciele decydują się na wykonywanie swojego zawodu już jako uczniowie w szkole podstawowej.
„Na przygotowanie do zawodu - w tym również zawodu nauczycielskiego - składają się: wiadomości ogólne, umiejętności merytoryczne i intelektualne oraz inne wartości ukształtowane przez szkołę i środowisko”. Społeczność, w której dziecko wychowuje się ma ogromny wpływ na jego przygotowanie zawodowe, dążenie i szanse uzyskania powodzenia w życiu. W środowisku wiejskim aspiracje rodziców wobec planów życiowych dzieci są mniejsze niż w miejskim. Najczęstszymi motywami wyboru zawodu nauczycielskiego są: zamiłowanie do pracy z dziećmi, dążenie do zdobycia zawodu mającego wysokie uznanie w społeczeństwie, wpływ rodziny, wpływ nauczyciela.
Po skończeniu edukacji w zakresie kształcenia nauczycieli następuje moment przejścia z roli ucznia do autentycznej roli nauczyciela - wychowawcy ze wszystkimi jej przywilejami i zobowiązaniami. Bardzo ważne są pierwsze lata pracy nauczyciela w szkole, ponieważ decydują o jego dalszej karierze zawodowej. Doświadczenia wyniesione z tego okresu, mogą mieć pozytywny wpływ na rozwój zawodowy nauczyciela, na efektywną realizację zadań dydaktyczno - wychowawczych, ale mogą też oddziaływać negatywnie na proces identyfikacji z zawodem.
W zawodzie nauczycielskim nie odbywa się stażu zawodowego. Dlatego start zawodowy odgrywa tutaj szczególna rolę. „Młody nauczyciel od pierwszego dnia zatrudnienia w szkole od razu przechodzi od statusu studenta do statusu pełnoprawnego i zmuszonego na każdym kroku do samodzielnej decyzji pracownika. Jako nauczyciel i wychowawca w pełni sam odpowiada za powierzoną sobie młodzież i za wyniki nauczania i wychowania”.
Zdaniem J. Jakubowskego „o tym, czy start zawodowy młodych nauczycieli jest udany czy nie, decyduje wiele różnorodnych czynników. Znaczna część z nich zależy od samego nauczyciela, jednak zdecydowana większość tkwi w szkole i środowisku. Są to między innymi wszelkie warunki, jakie należy spełnić, aby młody nauczyciel w miarę swobodnie mógł wystartować w pracy zawodowej”.
Start zawodowy nauczycieli to również problem badań M.Maciaszka. Według jego zdania czynnikami warunkującymi skuteczność pracy szkolnej są: przygotowanie zawodowe, warunki pracy, stopień uspołecznienia, cechy charakterologiczne, ogólne kultura umysłowa, poziom inteligencji.
Natomiast R.Kończyk uważa, że czynniki sprzyjające pomyślnemu początkowi pracy pedagogicznej to: refleksyjny stosunek do pracy nauczycielskiej, przeżywanie trudności oraz sposoby ich przezwyciężania, adekwatna ocena pracy nauczyciela przez ich zwierzchników, poprawne stosunki międzyludzki, dogodne warunki pracy i przyjazne kierownictwo oraz grono pedagogiczne.
Problemem adaptacji społeczno - zawodowej zajmował się i zajmuje szereg badaczy. Jest to temat ciągle aktualny i inspirujący do badania. ”Na pedeutologii spoczywa obowiązek stałego badania startu zawodowego nauczyciela, ponieważ nieustannie zmieniają się warunki, w jakich on następuje. Zmienia się sytuacja finansowa młodego nauczyciela, warunki mieszkaniowe i kulturowe środowiska, zmienia się organizacja i programy szkolne”.
W piśmiennictwie pedagogicznym mamy szereg opracowań poświęconych problemowi adaptacji społeczno - zawodowej nauczycieli szkolnictwa masowego. Brakuje natomiast pozycji dotyczących statusu zawodowego młodych nauczycieli szkolnictwa specjalnego.
Podstawowym warunkiem rozwoju nauczyciela w szkole masowej i nauczyciela w szkole specjalnej jest silne motywacja zawodowa oraz właściwa identyfikacja z zawodem. Najogólniej możemy określić motywację jako: „siłę wytyczającą kierunek i warunkującą dążenie do wytkniętego celu”. Tak, więc z punktu widzenia pomyślnego przebiegu startu zawodowego nieobojętne jest, jakie motywy decydowały o wyborze pracy nauczycielskiej. Osoba przystępująca do pracy powinna znaleźć w niej to, czego pragnęła, do czego tęskniła, czego od pracy oczekiwała.
W. Popławska starała się poznać motywy jakimi kierują się najczęściej nauczyciele przy podejmowaniu przy w szkolnictwie specjalnym. W wyniku przeprowadzonych badań autorka stwierdziła, że motywy podejmowania pracy w szkolnictwie specjalnym są bardzo różne, a do najczęściej wymienianych należą:
- konieczność i przypadek - brak możliwości podjęcia pracy zgodnie z kwalifikacjami w szkolnictwie masowym,
- zainteresowania oraz względy humanitarne,
- wyższe uposażenie,
- względy osobiste.
„W szkolnictwie specjalnym najbardziej przydatni są ludzie, którzy przy podjęciu pracy kierują się zainteresowaniami i chęcią niesienia pomocy dzieciom niepełnosprawnym. Inna motywacja może prowadzić do rozczarowań przy zetknięciu się z trudną codzienną pracą, a tym samym wpływać na zmianę nauczycieli w placówkach kształcenia specjalnego, co nie jest zjawiskiem pożądanym.
Motywacja nauczycieli rozpoczynających pracę jest jednym z czynników decydujących o pomyślnym przebiegu procesu adaptacji. Pozytywna motywacja sprzyja kształtowaniu zainteresowań, zamiłowań i potrzeb dobrego przygotowania do zawodu, jak również warunkuje późniejsze jego wykonywanie.
Kolejnym czynnikiem warunkującym pomyślny przebieg procesu adaptacji zawodowej młodego pedagoga jest dobre przygotowanie do zawodu. W Polsce przyjęto założenie, że pedagodzy specjalni powinni mieć przygotowanie w zakresie pedagogiki specjalnej na poziomie studiów wyższych.
Praca nauczyciela kształcenia specjalnego nie różni się w zasadzie od pracy nauczyciela szkoły masowej. Należy jednak wziąć pod uwagę, że przedmiotem działalności nauczyciela szkolnictwa specjalnego jest jednostka z zaburzeniami w rozwoju i ten fakt nakład na niego szczególne zadania, polegające na pomocy jednostkom słabszym fizycznie i psychicznie w dostosowaniu się do warunków życia codziennego i pracy zawodowej.
Poza ogólną orientacją w problematyce z zakresu pedagogiki specjalnej, wyposażeniem w wiedzę metodyczną wyrobieniem umiejętności do pracy z dzieckiem głuchym, przyszły nauczyciel szkoły specjalnej musi być przede wszystkim dobrze zorientowany w szczegółach dotyczących głuchoty i ogólnej problematyce kształcenia specjalnego. Powinien on dokładnie znać:
- jednostkę z zaburzeniami w rozwoju w reakcji z jednostką w normie rozwojowej,
- zadania jakie ma do spełnienia w swojej placówce tzn. w szkole specjalnej,
- technikę pracy rewalidacyjnej.
Trzeba dobrze znać specyfikę, istotę i metody pracy z dziećmi głuchymi, aby się sprawdzić w roli pedagoga specjalnego. Zadania stojące przed nauczycielem kształcenia specjalnego wymagają rozległej wiedzy, niezbędnej nie tylko do możliwie wszechstronnego rozwijania dzieci z zaburzeniami w rozwoju, ale także mądrze planowanej i realizowanej pracy z rodziną dziecka, współpracy z szeroko rozumianym społeczeństwem. Nauczycieli dla tego typu szkolnictwa trzeba szczególnie dobrze przygotować nie tylko w zakresie ogólnej wiedzy i umiejętności przedmiotowo - pedagogicznych, ale także w zakresie filozofio, psychologii, socjologii, a przede wszystkim zakresie pedagogiki specjalnej. W pedagogice specjalnej dokonuje się stały i szybki postęp. Nauczyciel musi śledzić jej rozwój i wykazywać gotowość do z dobywania nowych treści, poszukiwanie nowych rozwiązań i stosowania ich w praktyce. Niezbędne jest stałe uczestnictwo nauczyciela w postępie wiedzy, aktualizowanie i pogłębianie jej, samokształcenie i praca nad formowaniem własnej osobowości. Maria Grzegorzewska pisała „Prawdziwie wartościowym pracownikiem jest ten, kto się całe życie w pracy i przy pracy kształci z własnej woli, dlatego że tak chce i że inaczej wartości swej pracy zrozumieć nie potrafi... Samokształcenie to jakby cudowny drogowskaz - to twórcza praca w dążeniu do świadomego życia, do budowy drogą nauki, przeżyć i przemyśleń - swojego własnego świata, swojego stosunku do człowieka, do zjawisk otaczającego świata, do pracy, do życia i samego siebie”.
Prawidłowy przebieg procesu adaptacji młodych nauczycieli w dużej mierze jest uzależniony od dyrektora szkoły, od jego wiedzy, taktu i doświadczenia. Poza odpowiednim wykształceniem i fachowym przygotowaniem do pracy, sprawą bardzo istotną jest osobowość dyrektora szkoły. Powinien być wytrawnym nauczycielem i wychowawcą, pogodnym, cierpliwym, dyskretnym, z natury przyjacielskim i koleżeńskim człowiekiem. Jest to ta osoba w szkole, która ma być wzorem dla innych, a w szczególności dla innych nauczycieli. Właściwie pomoc i opieka dyrektora szkoły jest ważnym czynnikiem powodzenia w pracy zawodowej. Pierwsze zetknięcie się z zakładem pracy, to przede wszystkim pierwsze spotkanie z dyrektorem. Zazwyczaj ten pierwszy kontakt zapada na trwałe w pamięci i kształtuje wyobrażenie o przyszłej pracy, wyrabia określony stosunek do nowego środowiska. Role dyrektora szkoły w procesie adaptacji młodego pedagoga można podsumować niezwykle trafną sugestią R. Towsenda: „Zapewniaj klimat i właściwe pożywienie, a potem pozwól ludziom, żeby sobie rośli! Zadziwią Cię”.
Niezwykle ważna dla dobrego starty młodego nauczyciela jest właściwa atmosfera pracy i odpowiednie stosunki w obrębie grona pedagogicznego. Od umiejętności współdziałania ze sobą wszystkich członków zespołu nauczycielskiego zależą, bowiem efekty pracy pedagogicznej. R. Kończyk stwierdza na podstawie zebranego materiału, że niektórzy nauczyciele wpływają wręcz negatywnie na postawy zawodowe rozpoczynających pracę nauczycieli. Część starszych stażem pedagogów ma lekceważący stosunek do pracy, powierzchownie wykonuje swoje obowiązki, uchyla się od prowadzenia zajęć pozalekcyjnych, od pracy z organizacjami uczniowskimi i skłonna jest obdarować nimi młodych. Nauczyciele niejednokrotnie nie zdając sobie z tego sprawy utrudniają start zawodowy młodego pedagoga, zniechęcając go do zawodu. Dzieje się tak poprzez częste narzekania na wychowanków, wyolbrzymianie trudności, podkreślanie braku wyników w pracy, wypowiadanie opinii o małej doniosłości społecznej pracy nauczyciela i jego niskim prestiżu społecznym. Atmosfera taka nie mobilizuje do pracy, nie sprzyja poczuciu satysfakcji z wykonywanych czynności, utrudnia proces emocjonalnej więzi za szkołą, a często wyzwala wręcz negatywny stosunek do zawodu i obowiązków zawodowych. Ma ona również głębsze konsekwencje, gdyż kształtuje dalsze losy młodego nauczyciela w jego karierze zawodowej. Każdy członek zespołu nauczycielskiego musi mieć świadomość, że kształt i wartość osobowości nauczyciela zależy w dużym stopniu od tego, w jakiej szkole zaczął pracę, w jakim zespole pedagogów i jakie panowały tam stosunki międzyludzkie.