Temat: Powstanie kultury oświecenia.
Oświecenie – termin pochodzi z języka niemieckiego – jest to nazwa epoki w dziejach kultury europejskiej (przez niektórych badaczy uznana za pierwszą nowożytną). Epoka ta dominowała w Europie w XVIII wieku. Oznaką kresu oświecenia była Wielka Rewolucja Francuska. W Polsce: początek oświecenia w latach czterdziestych XVIII wieku do roku 1822 (w 1822 Adam Mickiewicz wydał swój pierwszy tom poezji). Kolebką wieku filozofów była Anglia, Francja, Holandia. Podstawę intelektualną światopoglądu oświecenia stanowiły prace uczonych wieku XVII. Ogromne znaczenie dla rozwoju oświecenia miała działalność Kartezjusza (1596-1650). W swoich pracach zakwestionował sceptycyzm poznawczy. Ostoję pewności znalazł we wnętrzu człowieka: „cogito ergo sum” – myślę więc jestem – punkt wyjścia dla jego dalszych rozważań. To zdanie wyraża pogląd, że istnienie jaźni jest pewne. Kartezjusz sformułował dowód istnienia Boga: jaźń jest niedoskonała, więc musi mieć swą doskonałą przyczynę – Boga. Człowiek nie może stworzyć idei doskonałej, ideę tą podał człowiekowi byt wyższy – Bóg. Boga definiował Kartezjusz jako wolę nieograniczoną, nieskończoną. W dziele pt. „Rozprawa o metodzie” Kartezjusz tworzył podstawy rozumowego poznawania świata, stworzył także mechanistyczną koncepcję natury. Świat ożywiony funkcjonuje jak maszyna. Kartezjusz był prekursorem kierunku filozoficznego – racjonalizmu (od „ratio” – rozum).
Racjonalizm – kierunek filozoficzny, wedle którego świat można poznać jedynie na drodze poznawania rozumowego. Wybitnym przedstawicielem tego kierunku był Izaak Newton (1642-1727) – stworzył on podstawy metodologii naukowej. Mimo, iż był skoncentrowany na nauce, zostawił po sobie także wyrazy filozofii religijnej. Newton uważał, że praca naukowa, poznanie świata wiedzie człowieka ku poznaniu Boga. Traktował świat jako przemyślany system. Wyprowadził fizyko – teologiczny dowód istnienia Boga. Przedstawicielem tego kierunku był także Baruch Spinoza.
Druga doktryna filozoficzna – empiryzm. Prekursorami byli: Franciszek Bacon, John Locke. Według empirystów świat można poznać jedynie na drodze doświadczenia.
Trzeci kierunek – sensualizm – według sensualistów świat można poznać na drodze doświadczenia zmysłowego (Locke).
Stworzono wówczas dwie doktryny religijne:
1. Ateizm – wyznanie religijne głoszące nie istnienie Boga.
2. Deizm – odrzuca wiarę w objawienie (np. Wolter)
Doktryną polityczno–etyczną epoki był utylitaryzm – pożytek jednostki lub społeczeństwa powinien stanowić najwyższy cel moralny postępowania ludzi. Utylitaryści – Hume, Helvetius, twierdzili, że dążenie do dobra własnego sprzyja pomnażaniu dobra społecznego. Utylitaryzm jest doktryną etyczną panującą po dziś dzień. Użyteczność uczyniono miarą etyczną ludzkiego działania. Uważano, że ofiara, poświęcenie nigdy nie mają sensu.
Cechy filozofii oświecenia:
wiek XVII był zdominowany przez racjonalizm
wiek XVIII przez empiryzm
minimalizm (nie stworzono żądnej wizji bytu czy kosmosu, zajmowano się jedynie krytyką pojęć zastanych)
naturalizm (konkretny sposób myślenia)
relatywizm (poczucie względności wszystkich pojęć)
krytycyzm (poddawanie w wątpliwość wszelkich pojęć i wartości)
Najwybitniejsi filozofowie oświecenia:
Franciszek Maria Arouet –Wolter (1694-1778) wyrażał swe poglądy w formach literackich – najznamienitszy utwór – „Kandyd”. W swoich utworach głosił kult rozumu ukształtowanego empirycznie. Cała jego filozofia to nieustanna polemika z kulturą i tradycją chrześcijańską, krytyką tej religii za kierowanie myśli człowieka ku rzeczom przyszłym. Uważał, że celem ludzi jest naprawianie zła moralnego na świecie, służba dobru ludzkości. Rzeczywistości nadprzyrodzonej przeciwstawiał rzeczywistość świata przyrody.
Jan Jakub Rousseau – (1712-1778). Wypowiadał się w formie literackiej (autor „Nowej Heloisy”). Głosił negację cywilizacji, nauki i sztuki. Twierdził, że nie czynią one człowieka ani lepszym, ani szczęśliwszym, krytykował państwo jako twór przeciw naturze ludzkiej. Głosił apoteozę natury jako stanu pierwotnego. Pisał, że wszystko jest dobre gdy wychodzi z rąk twórcy, wszystko paczy się w rękach człowieka. Głosił pochwałę uczucia przeciwstawianego rozumowi, sumienie uczy, co jest dobre i słuszne. Stworzył koncepcję wychowania naturalnego, poprzez swobodny rozwój predyspozycji psychologicznych. Był zwolennikiem republikanizmu i demokracji.
Denis Diderot – (1713-1784). Także wypowiadał się w formach literackich. Jego znany utwór to „Kubuś Fatalista”. Głosił kult przyrody. Nauka winna być skoncentrowana wokół praw natury, a sztuka powinna pokazywać piękno przyrody. W latach 1751-1772 Diderot, razem z innymi filozofami, opracował 28 tomów dzieła pt. „Encyklopedia, czyli słownik rozumowy nauk, sztuk i rzemiosł”, będącego próbą przedstawienia podstawowych założeń postrzeganych w kategoriach myśli oświeceniowej.
Oświecenie nie stworzyło zwartej koncepcji postawy ludzkiej. Helvetius definiował człowieka jako istotę mającą upodobanie do przyjemności oraz niechęć do cierpienia. Twórcy oświecenia negowali przekonanie o istnieniu cech urodzonych. Locke twierdził, że człowiek jest niezapisaną kartą (łac. tabula rasa), tworzy go środowisko, cechy ludzkie są nabyte. Myśliciele oświecenia szczególną rolę przywiązywali do prawa i wychowania. Kluczowym zagadnieniem myśli utylitarnej było pogodzenie naturalnego egoizmu jednostki z dobrem publicznym. Machiavelli stworzył np. koncepcję sztucznej tożsamości interesów – można ją osiągnąć dzięki etyce połączonej z prawem i polityką. Inni myśliciele utylitarni głosili teorię naturalnej harmonii egoizmów. Dominującą rolę w historii oświecenia odegrało mieszczaństwo. Najistotniejsze wydarzeni historyczne epoki: rozwój mocarstw Austrii, Prus, Rosji, schyłek feudalizmu, powstanie USA – 1783 rok, Wielka Rewolucja Francuska – 1789-1799 rok.
Tło historyczne oświecenia w Polsce:
Lata 1692-1733 to okres panowania w Rzeczypospolitej Augusta II Mocnego. 1733 –1763 okres panowania Augusta III. Okres regresu gospodarczego i kulturalnego państwa, praktycznej utraty niepodległości. 1720 – traktat Poczdamski – Rosja, Austria i Prusy zobowiązały się do utrzymania w Rzeczypospolitej porządku politycznego i prawnego.
Odrodzenie ruchu umysłowego przypada na lata czterdzieste. Ksiądz Stanisław Konarski zreformował szkolnictwo pijarskie – 1740 założył Collegium Nobilium. Szkoła ta wychowała i wykształciła pokolenie reformatorów Rzeczypospolitej. W roku 1747 otwarto w Warszawie I Bibliotekę Publiczną, uczynili to bracia Józef Andrzej i Andrzej Stanisław Załuscy.
Walka polityczna o kształt Rzeczypospolitej rozgorzała w 1768 roku: zawiązała się konfederacja Barska, która wystąpiła przeciwko królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu – traktowali go jako agenta rosyjskiego, był kochankiem carycy. Konfederacja wystąpiła również przeciw Rosji (obrona katolicyzmu). Konfederacja zakończyła się w 1772 roku – II rozbiór Rzeczypospolitej. Na lata 1788-1792 przypada okres obrad sejmu czteroletniego, który w roku 1791 ustanowił 3 maja konstytucję. Konstytucję poprzedziła ustawa kwietniowa – prawo o miastach. Konstytucja zaczyna się preambułą, ustanawia religię panującą w Polsce (katolicyzm), ten sam akt mówi o tolerancji religijnej (wolność wyznaniowa). Dalsza część konstytucji przyznawała prawa polityczne mieszczanom, znosiła w Polsce elekcyjną, a wprowadzała dziedziczną monarchię. Rozdzielała władzę na sądowniczą, wykonawczą i ustawodawczą; znosiła „liberum veto”. Ustanawiała narodowe siły zbrojne na 100 tys. żołnierzy. Włączała pod jurysdykcję królewską chłopów.
W roku 1792 – konfederacja targowicka – magnaci Rzewuski, Branicki i Potocki ustanowili akt prawny, na mocy którego Katarzyna II mogła interweniować w Polsce pod pretekstem ochrony swobód szlacheckich. Armia Rosyjska i rząd targowicki szerzyły w Polsce terror. 24 lipca król August Poniatowski przystąpił go Targowicy. 1793 – II rozbiór, 1794 rok – powstanie kościuszkowskie – krwawo stłumione, 1795 – III rozbiór Polski – zamknęły się dzieje niepodległej Polski, jej kultury i literatury.
Klasycyzm – ma co najmniej dwa znaczenia. Pierwsze znaczenie jest uniwersalne – są to cechy charakterystyczne antycznej sztuki, literatury greckiej i rzymskiej traktowane jako doskonały wzór harmonijnej egzystencji ludzkiej, niedościgniony wzór estetyczny. Drugie znaczenie – bardziej szczegółowe – kierunek literacki, który powstał we Francji w XVII wieku. Rozwijał się również w XVIII wieku – klasycyzm francuski. Wybitni przedstawiciele klasycyzmu francuskiego: Corneille, Lafontaine, Racine, Molier, Mikołaj Bouileu (jego „Sztuka poetycka” – przedstawiało opis norm estetycznych, reguł tworzenia dzieł doskonałych pod względem estetycznym).
Sztuka klasyczna była więc poetyką normatywną. Klasycyści wyznaczali sztuce cele dydaktyczno - moralizatorskie. Pragnęli uczynić ośrodkiem dzieła tzw. uczony dowcip, tzn. pragnęli w dziele literackim łączyć elementy zabawy i dydaktyki. Dzieło klasycysty było apelem do władz rozumowych odbiorcy. Powstawało dzięki zastosowaniu doskonałych reguł naśladowania, m.in. stosowano środki retorycznej perswazji (językowe środki przekonywania wywodzące się z nauki retoryki).
Polski klasycyzm – powstał w drugiej połowie XVIII wieku – wielki mecenas sztuki klasycystycznej to król August Poniatowski. Był opiekunem artystów uprawiających literaturę klasycystyczną, organizował tzw. obiady czwartkowe. Podczas tych wystawnych przyjęć elita intelektualna, pisarze prezentowali swoje utwory, słuchano koncertów. W lecie obiady te odbywały się w Łazienkach, w zimie w Pałacu Królewskim. Klasycyści mieli swoje własne czasopismo – „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Warszawa była głównym ośrodkiem kultury klasycystycznej. Głównym przedstawicielem klasycyzmu jest Ignacy Krasicki – w roku 1779 opublikował „Bajki i Przypowieści”.
Bajka – bardzo ceniony przez klasycystów gatunek literacki. Krótki utwór fabularny, zazwyczaj wiersz, którego podstawą jest przypowieść (parabola). Sugeruje praktyczne pouczenie, sąd moralny lub inny pogląd ogólny poprzez przytoczenie konkretnego przypadku. Objętość bajki jest ograniczona. Charakterystycznym elementem formującym układ fabularny bajki są dobitne przeciwstawienia sytuacji i ról bohaterów. Odpowiednio od układów fabularnych kształtują się bajkowe antytezy: dobra i zła, korzyści i straty, głupoty i mądrości, słabości i przemocy, itp.
„Szczur i Kot”
kot – sprytny, realista
szczur – nieroztropny, próżny
Morał – Sprytny jest ten kto się pychą nie unosi
„Jagnię i Wilcy”
jagnię – słabe, bezbronne
wilki – chytre, głodne
Morał – jedynym prawem jest prawo przemocy. Przyczynę dla swojego postępowania ludzie usprawiedliwiają często absurdalnymi argumentami, wynajdują sztuczne powody dla osiągnięcia własnych celów.
„Wstęp do Bajek” – poeta opisuje szereg sytuacji życiowych, które miałyby być zaprzeczeniem przyjętych powszechnie norm, stereotypów; wiersz jest sugestią, że bajka jako gatunek literacki czerpie swe tematy z życia, wybierając zachowania typowe i najczęściej spotykane; utwór jednocześnie ostrzega, że bajki nie należy traktować zbyt poważnie.
„Ptaszki w klatce” – dialog pomiędzy ptakami uwięzionymi w klatce. Wynika z niego morał: osoba będąca w niewoli od urodzenia nie zna braku wolności, a osoba będąca kiedyś na wolności, do niej tęskni (bajki wydano w 1779).
„Filozof” – bohater bajki jest zapatrzony w siebie, odrzuca wiarę w Boga. Powraca do niej jednak, gdy przytrafia mu się jakaś tragedia. Ta bajka to krytyka pychy i zapatrzenia w siebie.
„Groch przy drodze” – bajka ta porusza problem podejmowania trafnych decyzji. Każdą swą sprawę należy przemyśleć kilka razy, gdyż nawet jeśli się chce dobrze, to można sobie zaszkodzić. „I ostrożność zbyteczna częstokroć zaszkodzi”.
„Dewotka” – poeta krytykuje tu obłudę religijną. Bohaterka jest żarliwą katoliczką, lecz udaje swoje zainteresowanie Bogiem. Jest bardzo zła, poeta potępia takie zachowanie.
„Kruk i lis” – w dwóch pierwszych wersach mamy morał; kruk przedstawia próżność i brak samokrytycyzmu, a lis jest sprytny i przebiegły.
Satyra – Ignacy Krasicki publikował satyry w latach 1779 do 1784. Satyra to gatunek literacki o niejasnej przynależności rodzajowej (pogranicze liryki i epiki). Wywodzi się z czasów starożytnych – satyry pisał Horacy. Jest to gatunek literacki, w którym zostaje dokonana krytyka zjawisk społecznych lub jednostkowych. Satyry dzielimy na:
abstrakcyjne – gdy satyra mówi o słabościach ludzkich jako takich
konkretne – wówczas gdy satyra mówi o konkretnych postaciach
„Do Króla” – adresatem utworu jest król. Autor wymienia wobec niego zarzuty, które w istocie są jego przymiotami. Autor wyszydza sens stawianych zarzutów. Krasicki mówi o królewskim pochodzeniu (szlacheckie i polskie), mądrości (wykształcenie, oczytanie, umiłowanie sztuki), wieku (w momencie elekcji 32 lata), łagodności. W rzeczywistości utwór „Do Króla” jest panegirykiem, a uderza w szlachtę, ich głupotę, pychę. Autor nie potrafi odpowiedzieć czy mądrość i łagodność króla są jego zaletą czy wadą wobec aktualnej sytuacji geopolitycznej państwa.
„Świat zepsuty” - Utwór związany jest z I rozbiorem Polski. Dlaczego doszło do I rozbioru Polski? Dlaczego Polska – potężne państwo Europejskie – nie jest w stanie obronić swojej suwerenności. Autor uważa, że źródłem kryzysu, upadku Rzeczypospolitej jest kryzys obyczajów publicznych. Powraca do myśli, tezy (Makbet, „OPG”), że stan państwa zależy od poziomu życia moralnego społeczeństwa. Poeta pokazuje panującą w Rzeczypospolitej rozpustę, nierząd, niesprawiedliwość, porównuje obecne społeczeństwo z zachowującymi i rozwijającymi cnotę przodkami. Jasno sugeruje, że ten stan rzeczy jest w żywym związku z postępującą bezbożnością. Opisywaną społeczność określa słowami, które były odczuwane wówczas za bardzo dosadne – „tłuszcza bezbożna”. Autor nawiązuje do kazań sejmowych ks. Piotra Skargi: występuje tam topos literacki – porównanie ojczyzny do tonącego okrętu. Ojczyzna tonie, dla marynarza jest rzeczą godną walczyć o ratowanie statku i wytrwać na nim aż do końca. Księdzu biskupowi nie podobały się obyczaje publiczne. Próbował ukazać związek między etyczną strona życia jednostki, a stanem życia dobra publicznego.
„Pijaństwo” – utwór ten to refleksja o ludzkiej naturze. Alkoholik ma świadomość pożytków z tego, że się nie pije. Natura ludzka jest słaba. Autor w utworze tym przedstawia gorzką refleksję o ludzkiej naturze. Przedmiotem satyry jest też polska kultura biesiadna. Atmosfera życia społecznego jest przeniknięta alkoholem. Krasicki krytykuje kulturę sarmacką.
W dorobku twórczym Ignacego Krasickiego znajdziemy poemat heroikomiczny – parodię (prześmiewcze naśladowanie) poematu rycerskiego. Ten gatunek literacki ma rodowód antyczny (w V w. p.n.e. powstała „Batrachomiomachia” – poemat grecki opiewający wojnę żab z myszami). Jest to utwór komiczny, w którym efekt komiczny osiągnięty jest za pomocą kontrastu między podniosłą formą utworu, a jego błahą, groteskową treścią. W roku 1778 opublikowano utwór pt. „Monachomachia – czyli wojna mnichów”. W roku 1780 utwór pt. „Antymonachomachia”. Poematem heroikomiczny jest też „Myszeida” lub „Myszeidos, pieśni X”.
Fabuła utworu – opiera się na opowieści o „wojnie” mnichów w zakonie. Bójka ta zaczęła się po porannym śniadaniu, na którym mnisi spożywali alkohol. Utwór ten ma charakter typowo klasycystyczny, ponieważ łączy w sobie elementy dowcipu i dydaktyki.
Swoje utwory ks. biskup traktuje jako rodzaj intelektualnej zabawy. Świat wypełnia zbiorowość głupców. Jedynym prawem tego świata jest prawo przemocy.
„Monachomachia” – to poemat heroikomiczny. Opowiada w sześciu pieśniach o sporze między dwoma zakonami. Utwór wymierzony jest w polskie klasztory. Rozprawa naukowo – teologiczna, na którą jeden zakon wyzywa drugi, kończy się walką „na księgi”. Walkę szczęśliwie kończy uroczyste wzniesienie ogromnego pucharu z winem. Utwór ten wymierzony jest w duchowieństwo zakonne, które zupełnie nie interesuje się oświatą, kierowaną przez siebie. Autor uderza także w głupotę i próżniactwo zakonników, którzy w żaden sposób nie są ascetami.
„Monachomachia” pochodzi z 1778 r. Przedstawia atmosferę małego, sarmackiego miasteczka oraz życie zakonników żebraczych, których doprowadziła do bitwy Eris – bogini niezgody. Mnisi spotkali się na dyskusji teologicznej, która przerodziła się w bójkę. Walkę na księgi kończy dopiero wzniesienie toastu. Autor poematu jest antyklerykałem (zwroty „wielebne głupstwo”, „święte próżniaki”), zarzuca duchownym pijaństwo, lenistwo, ciemnotę. Nie jest pewne czy Ignacy Krasicki napisał ten utwór. Może on być wynikiem ogólnej, oświeceniowej „antyklerykalności”. Za czasów oświecenia następowała sekularyzacja zakonów, likwidacje zakonów jezuitów, które były w Polsce głównymi ośrodkami nauki. Wówczas, pod wpływem konieczności, powołano Komisję Edukacji Narodowej, która przejęła majątek po jezuitach. Krasicki dokonał krytyki karmelitów bosych i dominikanów, co wcale nie wskazuje na to, że te zakony były szczególnie rozpustne. Były to natomiast zakony żebracze, które cieszyły się niezależnością od biskupów. Być może XBW sugerował, że gdyby rozciągnął nad nimi swą władzę, to zaprowadziłby porządek. Trzecią możliwością interpretacji utworu jest uznanie go za zabawę literacką w konwencji zgodnej z duchem epoki. Zwłaszcza, że karmelici i dominikanie bardzo zasłużyli się dla polskiej kultury.
Palinodia – jest to taki utwór, w którym autor odwołuje inny – wcześniej opublikowany – własny utwór. W poprzednim mogły być sformułowane poglądy, zarzuty, oceny, które teraz pisarz chce odwołać. Treściowo zatem ten utwór różni się od poprzedniego, lecz formą swą bardzo go przypomina: kompozycja palinodii powinna być taka sama jak w przypadku pierwszego tekstu. Przykładem może być żartobliwa „Palinodia” Ignacego Krasickiego, czy też „Antymonachomachia” – tu autor pozornie odwołał oskarżenia z „Monachomachii”.
Powieść – prozatorski gatunek epicki (proza – mowa niezwiązana), jego kompozycja jest swobodna, fabuła rozbudowana, tematyka różna
Powieść „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” napisana została w 1776 jako odpowiedź na apel KEN, by artyści przedstawiali swoje koncepcje na temat nauczania w Polsce. Bohaterem jest tytułowy Mikołaj. Utwór pokazuje na jego przykładzie zgubne skutki uczenia się u guwernera. Autor opowiada się za szkołami publicznymi, kontrolowanymi przez państwo. O ideałach ludzkich postaw traktuje druga część utworu – Krasicki przedstawił tu nowy model Sarmaty. Twórcy epoki oświecenia żarliwie atakowali sarmatyzm za jego ciemnotę, uznawali go za przyczynę osłabienia RP. Po pierwszym rozbiorze kraju zaczęto upatrywać w sarmatyzmie źródło polskości, narodowej kultury. Wobec tego XBW tworzy wzór Sarmaty oświeconego. Jest to człowiek, który szanuje tradycję i akceptuje jednocześnie światło ideału swojej epoki. Prawdziwą wartość odkrywa bohater na wyspie Nipu. Tam widzi społeczeństwo równości, ceniące pracę, przeniknięte duchem rozumności. Doświadczyński, po nieudanej próbie przeniesienia ustroju nippejskiego do Polski, poświęcił się ostatecznie gospodarowaniu i dbaniu o szczęście chłopów.
Ignacy Krasicki pesymistycznie przedstawia swoje refleksje. Nie wierzy, że jego twórczość pomoże światu, który wypełnia zbiorowość głupców. Jedynym prawem tego świata jest przemoc. Człowiek z natury nie jest w stanie podporządkować swoich działań czemuś racjonalnemu.
19 listopada 1765 roku rozpoczęła działalność w Warszawie scena narodowa. W teatrze publicznym w Warszawie wystawiono „Natrętów” Balickiego. Od pierwszych dni swojego istnienia Teatr Narodowy był miejscem dyskusji o najważniejszych sprawach Polaków. W 1790 roku Wojciech Bogusławski objął posadę dyrektora Teatru Narodowego. Za jego kadencji stał się teatr narodowy narzędziem walki o reformy polityczne. W 1794 roku Bogusławski wystawił patriotyczną sztukę pt. „Krakowiacy i Górale”. Julian Ursyn Niemcewicz - działacz polityczny zaangażowany w reformy, w 1790 roku napisał „Powrót Posła”. Wystawił tą sztukę 15 stycznia 1791 roku, w przeddzień uchwalenia konstytucji. Sztuka była dedykowana Stanisławowi Małachowskiemu, marszałkowi Sejmu Wielkiego. Utwór Niemcewicza to komedia polityczna – gatunek literacki typowy dla klasycyzmu. Istota komedii politycznej polega na tym, iż intryga nie odgrywa żadnej znaczącej roli. Wymowa utworu jest skupiona wokół dialogów o charakterze politycznym.
Program polityczny Starosty:
chwali „liberum veto”
broni starego porządku Rzeczypospolitej
jest przeciwny przymierzom z krajami leżącymi blisko Polski
uważa, że posłowie powinni czynnie uczestniczyć w obradach
uważa, że Polskie szkolnictwo jest źle prowadzone.
uważa, że sejm powinien być zwołany co dwa lata na 6 tygodni, popiera formę elekcyjną
Program polityczny Podkomorzego:
gorliwy zwolennik reform, zniesienia liberum veto, dziedziczności tronu, ulżenia doli chłopa
jest za przymierzem Polski z innym krajem (Prusami), za licznym, regularnym wojskiem
sejm powinien działać nieprzerwanie przez cały okres kadencji, tzn. 2 lata.
chwali polskie szkolnictwo
uważa, że poseł na sejmie powinien mówić rzadko, ale mądrze
Jakie cechy osobowości charakteru i postawy wykazują bohaterzy „Odprawy Posła” ?
Jakie zjawiska autor krytykuje ?
Skąd odbiorca utworu wiedział co autor krytykuje?
1.
Starosta:
uparty krzykacz
niedouczony
materialista, konserwatysta
egoista
Podkomorzy:
mądry, spokojny
patriota
oświecony, wykształcony, inteligentny
nowoczesny, dumny ze swych dzieci
wszechstronnie uzdolniony
Starościna:
zacofana i niedouczona
wykorzystuje męża
nie jest patriotką
fascynuje się obcą modą
wykazuje małostkowość i „cudzoziemszczyzność”
Szarmancki:
lekkoduch
typ drania uniwersalnego
Walery:
spokojny, opanowany
ważący swoje wypowiedzi, uważny
oddany sprawie naprawy kraju, pełen energii patriota, uczciwy
kocha życie rodzinne
inteligentny, wykształcony
2. Intryga w utworze ma charakter romansowy. Akcja rozgrywa się w domu Podkomorzych w czasie przerwy w obradach sejmu, kiedy to powraca Walery. Teresa była mu od dawna przyrzeczona. Na drodze do szczęścia staje Szarmancki. Doszłoby do katastrofy gdyby nie kompromitacja Szarmanckiego jako łowcy posagów. Utwór zamyka nadanie wolności chłopom. Sztuka jest pochwałą miłości jako przyczyny małżeństwa. Wymowa utworu zogniskowana jest wokół konfliktu Starosty i Podkomorzego. Starosta Gadulski to przedstawiciel konserwatyzmu politycznego, tradycyjnego sarmatyzmu, przeciwnik ustanowienia konstytucji, dziedziczności tronu, nie uznający potrzeby zmiany ustroju i systemu nauczania, popierający liberum veto, uważający, że Polska nie powinna wprowadzać reform, aby nie prowokować sąsiadów. Podkomorzy Dobrójski to Sarmata oświecony, ceniący tradycje i otwarty na reformy człowiek, widzący potrzebę poprawy doli chłopów, przeciwieństwo Starosty. Walery prezentuje młodsze pokolenie reformacyjne. Starościna uosabia małostkowość, czułostkowość, „cudzoziemszczyzność” polskich kobiet.
3. Autor posługuje się ośmieszeniem, to komiczne postacie są krytykowane. Występuje głównie komizm postaci, czasem słowny. Niemcewicz zastosował również nazwy własne znaczące – zabieg częsty w utworach klasycystycznych.
Sentymentalizm – to drugi obok klasycyzmu kierunek literacki oświecenia. Jego twórcą był Jan Jakub Rousseau (1712-1778). Cywilizacji przeciwstawiał naturę i sztukę, a dominacji rozumu w innych filozofiach – uczucia, serce. Doświadczenie jednostki uważał za główne źródło wiedzy o świecie. Z tych założeń wyrastał sentymentalizm – był to bunt serca w literaturze oświecenia wobec dominacji rozumu. Sentymentaliści pisali sielanki, pieśni, elegie, powieści sentymentalne. Rozwijał się w Polsce od lat 60. XVIII wieku i był po trosze wstępem do preromantyzmu lub romantyzmu. Za prekursora tego gatunku uznawany jest Wolfgang Goethe. Zgodnie z jego założeniami sentymentalne dzieło literackie powinna cechować czułość. Podmiot literacki utworów sentymentalnych reprezentuje sferę doznań osobistych, intymnych, sferę doznań psychicznych związanych z emocjonalnym stosunkiem człowieka do świata. Mecenasem sztuki sentymentalnej w Polsce była Izabela Czartoryska. Czartoryscy był to ród arystokratyczny rywalizujący z Poniatowskimi. Ośrodkiem rozwoju kultury sentymentalnej były Puławy. Tam pracowali Franciszek Karpiński i Kniaźnin.
„Do Justyny. Tęskność na wiosnę” - utwór ten to erotyk w tonie sentymentalnej elegii. Autor wyraża w nim swa miłość do tytułowej Justyny, pragnie by wróciła. Występuje łączenie obrazu ludzkich uczuć za zjawiskami przyrodniczymi. Ze względu na wiosnę budzi się w sercu podmiotu lirycznego tęsknota. Prosi on więc wiosnę, aby przywróciła mu jego ukochaną. Wiersz utrzymany w tonie czułostkowym (zdrobnienia – „ptaszek”), opis świata przyrody staje się ekwiwalentem uczuć mówiącego.
„Laura i Filon” - utwór przedstawia perypetie miłości tytułowych bohaterów. Kiedy ma dojść do spotkania zakochanych, Filon ukrywa się w zaroślach w pobliżu umówionego miejsca. Laura przybywa później i zauważywszy brak Filona rozpacza, uważając, że została zdradzona. Dla Filona jest to dowodem miłości Laury, do której wybiega z zarośli. Utwór kończy się miłosnym wyznaniem pary. Jest to przykład sentymentalnej sielanki – bardzo popularnego utworu szczególnie w XIX wieku, śpiewanego. Parze kochanków towarzyszy przyroda. Sielankowość przejawia się w doborze tematu, sposobie prezentacji, czułostkowej sentymentalności. Wypowiedzi Filona i Laury mają formę pieśni sentymentalnej. Ludzka natura harmonizuje ze światem przyrody. Swoje uczucia bohaterowie wyrażają w sposób czytelny, jasny. Miłość ma moc łagodzenia konfliktów, godzi kochanków, jest dla nich jedynym źródłem szczęścia, sensem istnienia, najwyższą wartością.
Sentymentalność obydwu utworów wynika ze zwrócenia uwagi na wewnętrzne życie człowieka, na zmysły i uczucia. Autora nie interesują same koleje losu bohaterów, lecz ich odczucia i emocje.
„Przypomnienie dawnej miłości” – wiersz oparty na paralelizmach. Struktura zdań jest maksymalnie uproszczona, brak połączeń między poszczególnymi elementami składniowymi. Podmiot liryczny wspomina nieprzespaną noc z Justyną, spędzoną nad potokiem, na łonie pięknej natury. Ich losy rozdzieliły się i nie są już razem, co kontrastuje z niezmienionym krajobrazem nad potokiem.
„Pieśń dziada Sokalskiego w kordonie cesarskim” – utwór powstał po I rozbiorze Polski. Podmiotem lirycznym jest dziad – biedny, bezdomny chłop, chodzący od wioski do wioski, żyjący z jałmużny. Dziad wyraża pogląd, że utrata wolności spowodowana jest anarchią szlachecką. Utyskuje, że w zaborze austriackim jest mu gorzej, ukazuje czym się różni życie człowieka wolnego od życia człowieka w państwie absolutystycznym: w kordonie cesarskim nie ma miejsca na równość, nad sprawami jednostki sprawują władzą urzędnicy, świat jest obłudny. Wymowa wiersza: człowiek w niewoli traci godność.
„Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta, ostatniego polskiego króla z domu Jagiełłów” – utwór o charakterze elegijnym. Powstał po III rozbiorze Polski, jest przepełniony smutkiem, goryczą i rezygnacją. Sarmata jest synonimem polskiego patrioty. Podmiotem lirycznym jest być może poeta, który nad grobem Zygmunta Augusta (kojarzącego się ze świetnością Polski) lamentuje nad utraconą wolnością, bez nadziei na jej odzyskanie. W związku z tym składa do grobu radość, szablę, lutnię. Karpiński wyraził tu swe uczucia zw. z utratą niepodległości – obawia się zatracenia polskości.
„Pieśń Wieczorna” – jest to popularna modlitwa zamieszczana w dziecięcych modlitewnikach. Utwór ma rozbudowaną apostrofę, w której człowiek zwraca się do Boga, zawierzając mu całe życie. Bóg w wierszu jest dobrotliwym przyjacielem, opiekunem, ale i sędzią człowieczym. Religijność autora ma charakter łagodny, emocjonalny i żarliwy.
„Do wąsów” - utwór opisuje jak Polacy zatracają tożsamość narodową. Przyjmują rządy, styl, zachowania, które do nich nie pasują. Wyrzekają się męstwa i wierności. Wzorzec Polaka to człowiek heroiczny, męski, związany duchowo ze swym narodem. Stąd wąs staje się synonimem polskości.
„Pieśń o narodzeniu pańskim” – jest to pieśń o charakterze modlitewnym. W pierwszej części utworu autor przedstawia postać Boga jako „Pana niebiosów”, nieskończonego, okrytego chwałą. W dalszej części utworu autor stosuje liczne antytezy, oksymorony (moc truchleje, blask ciemnieje, ogień krzepnie), aby ukazać Jego potęgę i niepoznawalność. W dalszej utworu autor przedstawia narodziny Chrystusa wśród pasterzy. Koniec utworu ma charakter apostrofy skierowanej do Chrystusa. Autor prosi o pomoc, wsparcie, ochronę, o błogosławieństwo dla Ojczyzny. Autor w utworze tym powtarza parę razy dwa wersy:
„A słowo ciałem się stało
I zamieszkało między nami„
Słowa te, zaczerpnięte są z Ewangelii św. Jana, mają charakter refrenu.
Okres oświecenia to czas bujnego rozwoju publicystyki. Publicystyka staje się narzędziem propagandy. Podczas wielkiej rewolucji francuskiej czasopisma stały się narzędziem kształtowania opinii publicznej, drukowano je w nakładach zeszytowych lub jednoarkuszowych. Pierwsze polskie czasopismo rozpoczęło działalność 1 marca 1765 roku – „Monitor”. Artykuły w tym czasopiśmie redagowali: I. Krasicki, F. Bohomolec. W 1770-77 – „Zabawy przyjemne i pożyteczne” – organ klasycystów Polskich. Podczas obrad Sejmu czasopisma: „Gazeta narodowa i obca”, „Gazeta warszawska”, „Pamiętnik historyczno – polityczny”, „Magazyn warszawski”. 1788-1792 – kuźnica kołłątajowska - grono 12 najwybitniejszych polskich publicystów skupionych wokół osoby Kołłątaja, Jezierskiego, Dmochowskiego, Konopki, Dębowskiego – redagowali „pisma ulotne”. Celem pisma było urobienie opinii publicznej na rzecz reform politycznych. Posługiwali się takimi formami wypowiedzi jak: bajka, pamflet, paszkwil (poetyka oszczerstwa). Wybitnym prekursorem myśli oświeceniowej był Stanisław Konarski (1700-1773) – w latach 1760-63 wydał utwór pt. „O skutecznym rad sposobie”. W czterech częściach dzieła dokonał analizy funkcjonowania ustroju Rzeczypospolitej oraz krytyki liberum veto. Czerpał z Monteskiusza, Woltera, Locke’a, opowiadał się za monarchią parlamentarną zbliżoną do angielskiej. Postulaty: zniesienie elekcji – dziedziczność, władza ustawodawcza dla sejmu, wykonawcza dla Rady Rezydentów (rządu), sejm stały, głosowanie większością, poprawa sytuacji zrujnowanych miast, wolność dla włościan. W „Volumina legum” Konarski dokonał uporządkowania istniejących praw.
Józef Wybicki – w latach 1776-1777 napisał listy patriotyczne, odmalował w nich panujące w Polsce bezprawie, anarchię, ruinę polskich miast, apelował do Polaków i opinii publicznej o wykazanie troski o losy ojczyzny, o dobro publiczne. Postulat odnośnie gospodarki czynszowej i odnośnie ograniczenia władzy pana nad chłopem.
Temat: Publicystyka oświecenia
W roku 1790 Hugo Kołłątaj (1750-1812) opublikował „Prawa polityczne narodu polskiego” poprzedzone „Do prześwietnej Deputacji”. Prześwietna Deputacja byłą to komisja, która opracowywała tekst konstytucji majowej. Zwracał się do nich z apelem by mieli świadomość, że tworząc konstytucję, tworzą podstawy państwa, jego dobrobytu. Autor postulował zawiązanie w Polsce sojuszu między szlachtą, a mieszczaństwem (choć izby sejmowe miały by być osobne). Na drodze reform stoi magnateria. Pragnął aby w Polsce istniał sejm stały, monarchia dziedziczna, ale z ograniczoną władzą królewską. Ukazywał problemy polskich miast i postulował rozwiązanie kwestii chłopskiej zgodnie z wyrażoną w tekście dewizą – wolność osoby rolnika, własność gruntowa dziedzica.
Drugi tekst Kołłątaja, który powstał w latach 1788-1789 to „Do Stanisława Małachowskiego... Anonima listów kilka”. Tekst składa się z 3 części: część I - traktuje o problemach wojska i skarbu; część II i III – pokazuje wizję przekształcenia Polski w nowoczesne społeczeństwo burżuazyjne, monarchię parlamentarną. Kołłątaj miał świadomość, że podstawą rozwoju społeczeństw jest rozwój miast. Polskie mieszczaństwo było słabe, dlatego w całej swojej publicystyce starał się przypominać o należnych mieszczanom prawach. Widział niedolę polskich chłopów, ale był realistą i swoje postulaty ogranicza do nadania chłopom wolności osobistej. Staszic na tym tle wydaje się publicystą bardziej umiarkowanym, mniej konkretnym.
W 1787 roku Staszic opublikował „Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego” – traktat polityczny. Autor scharakteryzował zagrożenia Rzeczypospolitej. Ukazał kilka postulatów na temat edukacji narodowej, mówił o tragicznym położeniu chłopów polskich. Oskarżył magnaterię o to, że doprowadziła Polskę do upadku.
Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego:
podstawą wychowania powinna być religia, a wykład teologiczny należy zastąpić katechezą; teologia winna być nauką oddzieloną od wszystkich pozostałych
wprowadzenie edukacji obywatelskiej po szkolnej
wypowiada się przeciw „liberum veto”
prawa powinny być równe dla wszystkich i ustanawiane większością głosów
sejmy powinny być demokratyczne, nie powinno decydować dobro jednostki
obywatele powinni być karani tylko po dokonaniu wyroku sądowego; nietykalność osobista; jednakowe sądy dla wszystkich obywateli
jest przeciwnikiem wolnej elekcji, władzę powinien obejmować Polak; dziedziczność tronu
władza powinna być podzielona na sądowniczą, ustawodawczą i wykonawczą
W 1790 roku Staszic napisał „Przestrogi dla Polski”. Tekst ten miał charakter traktatu publicystycznego. Sformułował w nim autor oskarżenie magnaterii. Domagał się wzmocnienia armii polskiej. Mówił o tragicznym położeniu polskich chłopów i tak jak Kołłątaj postulował stworzenie sojuszu mieszczaństwa i szlachty (wspólna izba w sejmie).
„Katechizm o tajemnicach rządu polskiego” – Jezierski – tekst polityczny o charakterze satyrycznym. Autor tekstu szydzi z podstawowych elementów ustroju Polski szlacheckiej. Forma literacka, która się autor posłużył jest parodią katechizmu. Autor dokonał parodii po to, aby ośmieszyć dogmatyczność obecną w traktowaniu podstaw ustroju państwa szlacheckiego jako niepodważalnych. Nade wszystko godzi „Katechizm...” w istnienie nierówności społecznych.
Katechizm – zwięzły wykład podstawowych zasad wiary chrześcijańskiej; zwykle w formie pytań i odpowiedzi.
Zagadnienia publicystyczne oświecenia:
Ustrój państwa (liberum veto, dziedziczność – elekcyjność tronu)
Sprawa mieszczaństwa
Sprawa chłopska
Polityka zagraniczna i armia
Refleksje patriotyczne o przyczynach upadku państwa polskiego.
Dokonaj przeglądu biografii pisarzy i działaczy oświecenia. Czy duchowni powinni wtrącać się do polityki.
Przygotuj się do prowadzenia lekcji o jednym z 3 filozofów oświecenia.