S

Saanan (hebr. bogaty w trzody). Według proroka Micheasza tej osadzie groziło unicestwienie przez Neoasyryjczyków. Położenie miejscowości niepewne; przypuszczalnie znajdowała się na Szefeli (Mi 1,11; ►Senan). fr [msz]

Saba (hebr. przysięga; siedem).

1)    Personifikacja pewnego kraju; uchodził on za prawnuka Chama i wnuka Kusza

(Rdz 10,7; 1 Krn 1,9). Dzieło kronikarskie wzmiankuje także noszącego to imię potomka Sema (1 Krn 1,17.20-22), ew. Abrahama (z jego drugiej żony Ketury; 1 Krn 1,32). Jak te wszystkie tradycje odnoszą się do siebie, trudno odpowiedzieć. Pośród ludów, które JHWH gotów jest dać na okup za swój uprowadzony do niewoli lud, znajduje się także Saba

(Iz 43,3; por. Iz 45,14).

2)    Saba to także południowoarabski kraj z legendarnym złotem (Ps 72,15) oraz bogatymi kamieniami szlachetnymi (1 Krl 10,2), z którego przywożono również kadzidło na ofiary oraz przyprawy korzenne (Iz 60,6; Jr 6,20). Ez 27,22; 38,13 ukazuje ten lud jako lud kupiecki, który towary zdobywał również, dokonując rozbojów (Hi 1,15; 6,19). Ponieważ w Ez 38,13 paralelnie zestawiony został Dedan, nasuwa się związek z genealogią potomków Abrahama narodzonych z jego drugiej żony Ketury (Rdz 25,1-3), nawet jeśli BT w tym miejscu ma tłumaczenie Szeba. Królowa Saby - w Mt 12,42: „Królowa Południa” - przybyła z licznymi skarbami, aby słuchać mądrości Salomona (1 Krl 10,1-10). Królowie Saby uchodzili za tak bardzo znaczących, że hołd oddawany przez ten kraj uznawany był za coś szczególnego

(Ps 72,10). fr [ts]

Sabaot (hebr. zastępy). W ST często w połączeń i u z imieniem JHWH (Pan Zastępów); ten przydomek JHWH zachował się aż do dnia dzisiejszego w śpiewie liturgicznym. Z gramatycznego punktu widzenia mamy tu do czynienia z lm. hebr. saba’ które oznacza zarówno „ważkość”, „ciężar”, jak też „służba” (por. Hi 7,1), w szczególności chodzi zaś o służbę wojskową. Znaczenie terminu uległo uogólnieniu (Hi 10,17), tak że saba’ zaczęło później oznaczać również armię.

W trzech obszarach znaczeniowych słowo Sabaot jest połączone z JHWH:

1.    Chociaż wiara w JHWH odrzucała istnienie jakichkolwiek innych bóstw, wpływ religii ościennych Izraela i występującego w nich panteonu bogów był na tyle silny, że narodziła się idea dworu JHWH, tj. aniołów (por. Hi 1,6-1 1 zwł. w. 6: „synowie Boży”). Również określenie Sabaot stosuje się do tych „dworzan” JHWH. Autor natchniony, który wiedział o babil. kulcie gwiazd jako bogów, pisze: „Podnieście oczy w górę i patrzcie: Kto stworzył te [gwiazdy]? - Ten, który w szykach prowadzi ich wojsko [Seba’ot], wszystkie je woła po imieniu. Spod takiej potęgi i olbrzymiej siły nikt się nie wymknie” (Iz 40,26).

2.    Armia Izraela jest tym oddziałem, który na ziemi może wypełnić rozkaz Boga, kiedy trzeba pokazać, czy mocniejszy jest Bóg Izraela czy jakiś inny. Wyzna to Dawid w walce z olbrzymim Filistynem: „Dawid odrzekł Filistynowi: Ty idziesz na mnie z mieczem, dzidą i zakrzywionym nożem, ja zaś idę na ciebie w imię Pana Zastępów, Boga wojsk izraelskich, którym urągałeś. Dziś właśnie wyda cię Pan w moje ręce...” (1 Sm 17,45n).

3. Ogromną siłę oddziaływania posiadają jednak nie tyle wypowiedzi, w których przytacza się przykłady tej mocy, ale o wiele bardziej plastyczne opisy wizji jedynej potęgi, potęgi JHWH. Wychodzi się tutaj od źródłosłowu (seba’ to „moc”, „potęga”, zaś lm. seba'ot ma zintensyfikować znaczenie), który wyraża pełnię Bożej mocy. Wielkie wrażenie wywiera próba przekazania treści tego terminu w Izajaszowym opisie objawienia Boga: „W roku śmierci króla Ozjasza ujrzałem Pana zasiadającego na wysokim i wyniosłym tronie, a tren jego szaty wypełniał świątynię..., a [serafinowie] wołali jeden po drugim: Święty, Święty, Święty jest Pan Zastępów [seba’ot, lepiej: wszechpotężny Pan]. Cała ziemia pełna jest jego chwały... I powiedziałem: Biada mi! Jestem zgubiony! Oczy moje oglądały Króla, Pana Zastępów \iebaot- wszechpotężny]” (Iz 6,1.3.5). Znaczenie „wszechpotężny” wydaje się lepiej oddawać treść, nawet jeżeli w tłumaczeniu BT stosuje się termin „Pan Zastępów”. Ostatecznie chodzi o Boga, który jedynie i wyłącznie posiada wszelką moc i siłę. fr [msz]

Sabejczycy. Potomkowie ►Saby [1]; Hi 1,15 i J1 4,8 mówią o nich jako o budzącym grozę ludzie kupieckim; por. Iz 45,14. fr [ts]

Sabta (hebr. przełom). Trzeci potomek przedstawionego w upersonifikowany sposób kraju ►Kusz [2] (Rdz 10,7); być może chodzi tutaj o pewne staroarabskie miasto kupieckie w kraju

Hadramaut (przypuszczalnie w dzisiejszym płd. zach. Iraku), fr [ts]

Sabteka (hebr. uderzyć). Piąty syn ►Kusza [2] (Rdz 10,7). fr [ts]

Sachar (hebr. brązowo-żółty). Obszar, który prowadził ożywioną wymianę handlową z Damaszkiem, sprowadzając stamtąd wełnę (Ez 27,18); położenie nieznane, fr [msz]

Sachazim (hebr. dwa wzniesienia). Graniczne miasto w pokoleniu Issachara, prawd, położone w niewielkiej odległości od Taboru (Joz 19,22). fr [ts]

Sadok (hebr. sprawiedliwość).

1) Arcykapłan obok Abiatara w okresie panowania Dawida i Salomona (por. 1 Krn 12,29; 15,11); imię wydaje się pochodzić od nazwy jebuzyckiego miasta-państwa Jerozolimy, gdzie czczono bóstwo nazywane Sedeq; Dawid doprowadził, że miasto i jego kapłani stali się wyznawcami wiary w JHWH. Genealogie (►Achitub [1]) próbują wprowadzić Sadoka do staroizraelskich wykazów przodków. Wspominany jest jako naczelny kapłan za panowania Dawida (2 Sm 8,17), który zawsze wiernie stał przy swoim królu. Kiedy Dawid musiał uciekać przed swoim synem ►Absalomem [1], Sadok z Abiatarem pełnili służbę przy sprowadzonej Arce Przymierza (2 Sm 15,24n). Jego urząd kapłański nie przeszkadzał mu w aktywnym angażowaniu się w sprawy polityczne. Zorganizował dla Dawida siatkę szpiegowską w czasie przewrotu pałacowego (2 Sm 15,35n), zaś po klęsce puczu wzywał do uznania Dawida jako monarchy (2 Sm 19,12-15). Podczas krwawych rozgrywek o sukcesję pomiędzy Adoniaszem a Salomonem opowiedział się za tym drugim i po jego zwycięstwie stał się protoplastą jedynej słusznej linii arcyka-płańskiej (1 Krl 1,8.32-39). Historia pokazuje, że nieustannie dochodziło do napięć pomiędzy rywalizującymi rodami Sadoka, Abiatara, Aarona i Lewiego. Ezechiel podaje, że arcykapłaństwo należy się linii Sadoka (Ez 40,46). Tymczasem wydaje się, że przez długi czas po powrocie z wygnania babil. obowiązywała równorzędność rodów kapłańskich (1 Krn 24,31). Na początku 11 w. przed Chr. urząd arcykapłański sprawowali potomkowie Sadoka (por. Syr 51,12). W okresie machabejskim naprzeciwko siebie stali znowu tylko Sadokici i Aaronici.

2)    Dziadek ze strony matki judzkiego króla, Jotama (739-734 r. przed Chr.; 2 Krl 15,33).

3)    Imię dwóch mężczyzn, którzy pracowali przy odbudowie murów Jerozolimy (Ne 3,4.29).

4)    Głowa jednego z rodów, który po powrocie z wygnania babil. zobowiązał się własnym podpisem do wiernego zachowywania Prawa (Ne 10,22).

5)    Pisarz w zarządzie, który na polecenie Nehemiasza miał czuwać nad ściąganiem i rozdzielaniem dziesięciny (Ne 13,13).

6)    W genealogii Jezusa w Ewangelii Mateusza przodek Józefa w szóstym pokoleniu

(Mt 1,14). fr [msz]

Sadokici ►Sadok.

Saduceusze. Żydowskie stronnictwo religijne, które uformowało się prawd, w II w. przed Chr.; ich nazwa wywodziła się od ►Sadoka [1], zwierzchnika kapłaństwa świątynnego za czasów Salomona. Gdy Jonatan w 153 r. przed Chr. połączył władzę religijną z władzą polityczną, stare kapłańskie rody, z których dotąd pochodzili arcykapłani, sprzeciwiły się takiemu skoncentrowaniu władzy w jednym ręku. Rody te zjednoczyły się ze sobą. Zachowały one w dużej mierze swoje wpływy w ►Wysokiej Radzie, w której aż do upadku Jerozolimy w 70 r. po Chr. stanowiły większość. Często znajdowali się oni pod kulturowym wpływem hell., jednakże w kwestiach religijnych byli konserwatywni. Jako Pismo Święte i religijny autorytet traktowali oni jedynie Pięcioksiąg (Torę); ustną tradycję faryzeuszy odrzucali, podobnie jak ideę Bożej interwencji w historię, jak również w życie jednostki, a co za tym idzie, odrzucali też wiarę w zmartwychwstanie (por. Mk 12,18; Dz 23,6). Ich dobre relacje z rzym. władzami okupacyjnymi, a także ich dyplomatyczna przebiegłość

(por. J 11,49n) doprowadziły do tego, że byli pogardzani przez lud (arcykapłan, którego ustanawiali okupanci, pochodził zawsze z kręgów saducejskich). „Saduceusze przekonywali jedynie bogatych, lud jednakże nie był do nich nastawiony życzliwie” (Józef Flawiusz), ponieważ mieli oni swoich zwolenników w kręgach jerozolimskiej arystokracji oraz swych rodzin. NT wspomina ich rzadko, zwłaszcza wtedy, kiedy mówi o przeciwnikach Jezusa

(Mt 3,7; 16,1.11n). me[ts]

Sadza. Przy okazji szóstej ►plagi w Wj 9,8.10 wspomina się o sadzy z pieca; sadza służyła również jako czarna farba (Lm 4,8). ►Kolory, me [msz]

Sadzawka. Sztuczny, otwarty zbiornik wodny, w którym znajduje się woda źródlana lub deszczówka; w Biblii wymienia się wiele sadzawek; w Jerozolimie znane są monumentalna sadzawka Siloam (J 9,7), jak też sadzawka Betesda (J 5,2). me [msz]

Sadzawka Mamilla ► Sadzawka Sułtańska, ► Sadzawka Patriarchy.

Sadzawka Owcza / Brama Owcza.

Brama w płn. murze miasta Jerozolimy, w kierunku wsch., nazwana tak zapewne ze względu na znajdujący się tam targ owiec (obecnie w pobliżu znajduje się Brama Lwów, zwana też Bramą św. Szczepana); Brama Owcza (przez niektórych utożsamiana z „górną bramą” z

Ez 9,2) wzmiankowana jest w Ne 3,1 i 12,39. W J 5,2 (tam Jezus uzdrowił człowieka sparaliżowanego od 38 lat) przyjęła się powszechnie nazwa „Sadzawka Owcza” (ponieważ w tekście gr. brakuje podstawowego słowa pyle = brama), w rzeczywistości sama sadzawka była nazywana ►Betesda. ms [ts]

Sadzawka Patriarchy. w okresie wypraw krzyżowych tak nazywała się dawna sadzawka Mamilla w Jerozolimie. Jest ona połączona akweduktem z Sadzawką Ezechiasza, znaną Józefowi Flawiuszowi pod nazwą Amygdalon (Bell. 5,468), która z kolei położona jest na płn. wsch. od dzisiejszej cytadeli (a więc w pobliżu Bazyliki Grobu Świętego), ms [łs]

Sadzawka Struthion (gr. wróbel). Sadzawka w Jerozolimie położona w pobliżu twierdzy Antonia, ms [ts]

Sadzawka Sułtańska. Na zach. od płn.-zach. krańca dzisiejszego Starego Miasta w Jerozolimie (na początku obniżenia, które przechodzi dalej w kierunku doliny Hinnom na płd.) znajduje się sadzawka Mamilla. Józef Flawiusz utożsamia ją z Sadzawką Wężową, podczas gdy nowsze badania sugerują, że była to poprzedniczka Sadzawki Sułtańskiej. ms [ts]

Sadzawka Wężów. Sadzawka w Jerozolimie w płn.-zach. krańcu dzisiejszego Starego Miasta, na początku kotliny skierowanej ku dolinie Hinnom; być może należy ją utożsamić z sadzawką Mamilla. ms [ts]

Sadzawka Wyższa. Król Ezechiasz (728-699 r. przed Chr.) kazał wykopać nowy tunel, prowadzący od źródła Gichon, które położone było poza murami miejskimi. W ten sposób chciał on doprowadzić wodę do „górnej” lub „królewskiej sadzawki”. Sadzawka ta znajdowała się nieco ponad (ew. na płn. od) wcześniejszej (starej, niższej) sadzawki i tym samym bliżej centrum (obszar świątynny; 2 Krn 32,30). Oba te zbiorniki położone były wewnątrz murów miejskich i nosiły także nazwę „sadzawka Siloam” (por. J 9,7.11). ms/ru [łs]

Safira (aram. piękna). Żona ►Ananiasza [4] (Dz 5,1); ona oraz jej mąż oszukali Piotra, dając mu niepełną sumę pieniędzy za sprzedaną posiadłość. W ten sposób „wystawili na próbę Ducha Pańskiego” (Dz 5,9); ich nagła śmierć była interpretowana jako konsekwencja tego grzechu, ms [ts]

Safnat Paneach (egip. Bóg mówi: on żyje). Honorowy tytuł nadany ►Józefowi [1] przez faraona, zanim ten ustanowił go najwyższym urzędnikiem po samym królu (Rdz 41,45). fr [msz]

Safon (hebr. połnoc [kierunek geograficzny]). Miejscowość polożona na wsch.brzegu Jordanu, ok. 50 km na poł. od jeziora Genezaret; wg Joz 13,27 miasto należało do dziedzictwa Gada. Jak bardzo roszczenia do władzy nad tym obszarem stanowiły punkt sporny w obrębie plemion, ukazuje Sdz 1 2,1.4, gdy doszło do bitwy pod Safon między Efraimem a Gileadem, która zakończyła się zwycięstwem tego drugiego, fr [msz]

Saga.

Aspekt historyczno-literacki: Sposób przedstawienia pre- i wczesnej historii Izraela, zawartej w księgach bibl., poczynając od Księgi Rodzaju do 1 Księgi Samuela, wskazuje na istnienie wielu tradycji, które wcześniej (czasem kilka wieków wcześniej) przekazywane były ustnie (były „opowiadane”). Takie warstwy tradycji ustnej są możliwe do wyodrębnienia za pomocą naukowych metod biblijnych. Zasadniczo wykazują one jedną, podobną w swej istocie strukturę: dwie działające osoby (np. Kain i Abel, Saul i Dawid), budowę i rozwikłanie intrygi poprzez krótkie mowy albo czyny, punkt kulminacyjny na końcu opowiadania i krótkie zakończenie (np. w. 19 w Rdz 22,1-19). Czas działania pozostaje bliżej nieokreślony

(np. Rdz 22,1; 24,2; 29,1). Z kolei dane topograficzne podane są precyzyjnie, należą one po prostu do środowiska narratora, ew. odbiorcy. Bohater dokonuje czasami ponad-ludzkich czynów, co jednak w kontekście opowiadania wcale nie wygląda niezwykle. Często w centrum sagi stoi bohater nie jako historyczne indywiduum, ale jako „wielkie Ja”, w którym skupiają się doświadczenia jego potomków. Ten przypadek zachodzi zwłaszcza w sagach o ►patriarchach. Stąd też postać Abrahama skupia w sobie np. doświadczenia dawnego Izraela. Akcja sagi jest najczęściej inicjowana poprzez fakt, że Bóg wpływa na wybory dokonywane przez bohatera. Ponadto Bóg może interweniować w sposób cudowny: On ukazuje się w ludzkiej postaci przed Abrahamem (Rdz 18) i chroni piękną Sarę w haremie faraona (Rdz 12).

Powyższe spostrzeżenia uprawniają do tego, aby w przypadku opowiadań wykazujących tego rodzaju cechy mówić o sagach. Oczywiście to pojęcie można przyjąć z pewnymi zastrzeżeniami związanymi z różnicą między kulturą europejską a kulturą bliskowschodnią; niemniej zarówno w jednej jak i w drugiej można wyróżnić wspólne zasadnicze elementy (patrz wyżej).

Ponadto istnieją porównywalne podgatunki: w obu kręgach kulturowych znajdują się sagi etiologiczne, sagi o bohaterach (np. o Dawidzie albo Samsonie), sagi etnograficzne (tzn. sagi opisujące poszczególne ludy; np. Rdz 9,20-27: jak Kanaan stał się „sługą swoich braci”), bądź też sagi etymologiczne (tzn. wyjaśniające nazwy, np. Rdz 11,1-9: Babel -Babilon). Pierwotnie sagi były przekazywane jako oddzielne opowiadania; potem (ale przed spisaniem ich w formie, jaką mamy dziś do dyspozycji) tworzono zbiory sag (np. historia pierwotna, patriarchowie, plagi egipskie, wędrówka po pustyni, opanowanie Ziemi Obiecanej, sędziowie, Dawid).

Legenda odróżnia się od sagi swoją religijną tematyką; wykazuje ona szczególnie wyraźną tendencję, przez co ma służyć umocnieniu wiary i kultu.

Wartość historyczna i teologiczna: sagę należy umiejscowić pomiędzy bajką i opowiadaniem historycznym. O ile bajka jako produkt czystej fantazji wykracza poza rzeczywistość bez umiejscowienia w czasie i przestrzeni, to saga przeciwnie, wychodzi od czegoś realnego; żadna pojedyncza saga nie została wymyślona. Sagi w swoich wczesnych fazach rozwoju pochodzą z czasu, w którym historia była na etapie „rozwijania się”. W Księdze Rodzaju znajduje się kilka sag, które zostały przejęte z okolicznego środowiska, gdzie znajdowały się w obiegu jako mity; Izrael przekształcił je w sagi (np. potop). Poczynając od historii patriarchów, do historycznego rdzenia zostaje dodane coraz więcej materiału, przez co badacze mają możliwość dokonania rekonstrukcji historii Izraela. W przeciwieństwie do bajek, anegdot czy też nowel saga ma za zadanie nie tylko zaciekawić, ale także ukazać rzeczywistość historyczną, którą kształtuje ona w sposób dowolny, ubarwiając ją, przekształcając i redagując na nowo. Równie interesujący jak rzeczywistość historyczna ukazana w sagach, jest dla egzegety zawarty w tekście implicite obraz religii narratorów. Chcieli oni uwydatnić działanie Boga w historii zbawienia, a słuchaczy zachęcić do życia i działania. Narratorzy mogli to uczynić za pomocą gatunku literackiego sagi w ten sposób, w jaki nie można było tego uczynić poprzez surową relację historyczną. Z tego powodu religijna wartość sag umieszczonych w pierwszych księgach Biblii jest większa niż w opowiadaniach historycznych, jak np. w Księgach Kronik. Sagi nie ukazują zatem nieprawdziwych wydarzeń, są one natomiast opowiadaniami o relacji człowieka względem Boga. me [ts]

Sair (hebr. mały). Miejscowość o nieznanym położeniu. Wydaje się jednak, że była położona nieopodal terytorium Edomu lub w Edomie. Wniosek taki nasuwa się na podstawie informacji, że król judzki Joram (848-841 r. przed Chr.) udał się tam wraz ze swymi rydwanami, po tym jak Edom wyrwał się spod władzy Judy (2 Krl 8,21). fr [msz]

Sajdak ► Wojna.

Sakar (hebr. zapłata).

1)    Ojciec pewnego bohatera, należącego do Trzydziestu - elitarnego oddziału Dawida

(1 Krn 11,35).

2)    Odźwierny, który został mianowany przez Dawida (1 Krn 26,4). fr [ts]

Sakiasz (herb. JHWH ogrodził). Szósty syn trzeciej żony Szacharajima; chociaż przedstawiany on jest jako syn Beniamina (pokolenie Beniamina zamieszkiwało początkowo teren po zach. stronie Jordanu), to jednak miał on zamieszkiwać tereny Moabu (1 Km 8,8-10). fr [ts]

Sakrament/Misterium (gr. mysterion; łac. sacramentum = przysięga, akt poświęcenia, tajemnica, narzędzie łaski). „Tajemnica królestwa Bożego” (Mk 4,11) została dana uczniom, którzy podjęli się naśladowania Jezusa. Oni rozumieją to, co przed innymi jest ukryte; w nich „słowo” padło na żyzną glebę. Dla Pawła ową tajemnicę (mysterion) uosabia Ukrzyżowany i Zmartwychwstały (por. 1 Kor 2; Ef 3); to gr. słowo zostało przetłumaczone przez łac. sacramentum. To stanowi punkt wyjścia do dalszego rozszerzenia pojęcia sakrament, jak to uczyni ok. 200 r. po Chr. Tertulian. Ponieważ Paweł widzi wszystkich chrześcijan jako włączonych w mysterion ofiary z życia i odnowienia tego życia przez Jezusa, Tertulian określa sposób owego wejścia chrześcijan w to dzieło mianem sacramentum; ma tu na myśli przede wszystkim chrzest i Eucharystię, które otwarcie unaoczniają ową tajemnicę.

W 1 Tm 3,16 jest napisane: „Bez wątpienia wielka jest tajemnica pobożności. Ten, który objawił się w ciele, usprawiedliwiony został w Duchu, ukazał się aniołom, ogłoszony został poganom, znalazł wiarę w świecie, wzięty został w chwale”.

Ta charakterystyczna cecha mysterion/sacramentum w chrześcijańskiej perspektywie, czyli idea, aby to, co ukryte, uczynić jawnym, umiejscawia sakramenty jako znaki zbawienia na etapie przejścia ku końcowi czasów; w związku z tym końcem już w tekstach ST wyrażano oczekiwanie objawienia Bożych tajemnic (np. Księga Daniela). W ten sposób powstająca religia chrześcijańska odróżnia się od kultów misteryjnych epoki antycznej, które na pierwszym planie stawiają aspekt zatrzymania tajemnic przed tymi, którzy nie są wtajemniczeni. Misterium jest tutaj wprawdzie podobne do chrześcijańskiej tajemnicy paschalnej, jeśli chodzi o wymiar świętowania takich wydarzeń jak poświęcenie się, ew. ofiara i nagroda, niemniej jednak owo misterium nadal skierowane jest do niewielkiego kręgu wybranych, a ponadto nieobecne jest w nim przenikanie przez tę tajemnicę codziennego życia uczestników misteryjnych kultów, jmw [ts]

Sakwa / Sakiewka. W sakiewce, wykonywanej zwykle ze skóry, noszonej na szyi lub przymocowanej do paska, trzymano pieniądze (2 Krl 5,23) albo odważniki (Pwt 25,13). Sakwy z większymi sumami pieniędzy pieczętowano (Tb 9,5). me [msz]

Salaf (hebr. krzak kaparowy). Ojciec ►Chanuna [3], który podczas powygnaniowej odbudowy murów Jerozolimy pracował w pobliżu Bramy Wschodniej (Ne 3,30). fr [msz]

Salamandra ► Świat zwierząt.

Salamina (być może gr. wstrząśnięty, chwiejący się). Stare fenicko-greckie miasto handlowe i portowe na Cyprze; jego synagogę Paweł odwiedził podczas tzw. pierwszej podróży misyjnej (Dz 13,5). me [ts]

Salem (hebr. cały, nienaruszony).

1)    Ps 76,3 dowodzi, że chodzi tutaj o ►Jerozolimę. Ponieważ Salem znane jest z tekstów ugaryckich, pojawia się także interpretacja, że w czasach przedizraelskich Salem był jednym z najważniejszych bóstw miasta, do czego miałaby nawiązywać nazwa miasto Salema

(= Jeruzalem). Wspomniane w Rdz 14,18 (zob. też Hbr 7,1) miasto Szalem należy utożsamiać z Salem.

2)    Dolina wspomniana w Jdt 4,4; przypuszcza się, że leżała kilka kilometrów na wschód od Sychem. fr [ts]

Salim. Wg J 3,23 Jan Chrzciciel udzielał chrztu w pobliżu Salim; przyjmuje się, że miejscowość ta leżała ok. 35 km na płd. od jeziora Genezaret, kilka kilometrów na zach. od Jordanu. ►Salem [2]. fr [ts]

Salka (arab. mocno związać). Jedno z najbardziej znaczących miast króla Oga (Joz 12,4n), które zajęte zostało przez późniejszych Izraelitów (por. Pwt 3,10); leży ono ok. 115 km w głąb Zajordania na wyżynie Bet-Szean. Podczas gdy z Joz 13,8.11 nie wynika jasno, który klan sprawował władzę nad miastem, to w 1 Krn 5,11 jest powiedziane, że Salka leżało na terytorium Gada. fr [ts]

Sallu (hebr. przywrócony).

1)    Pierwszy z wymienionych przywódców grup z pokolenia Beniamina, który po wygnaniu babil. powrócił do Judy (1 Krn 9,7) i wyraził gotowość zamieszkania w odbudowywanej Jerozolimie (Ne 11,7).

2)    Kapłan, który powrócił z Babilonu razem z Zorobabelem (Ne 12,7) i którego potomek w kolejnym pokoleniu, Kallaj, zajął znaczącą pozycję (Ne 12,20). fr [ts]

Salma (hebr. płaszcz). Genealogicznie jest on powiązany z Kalebem (i innymi, także z Judy; 1 Krn 2,19.50n). Od niego wywodzą się znaczące postaci, jak np. Bet-Lechem

(1 Krn 2,51.54). fr [ts]

Salmanassar (asyr. Szulmanu jest najwyższym bogiem; pers. czciciel ognia; hebr. podobizna Anu).

1) Salmanassar III (859-824 r. przed Chr.) nie jest w Biblii bezpośrednio wspomniany, jednakże wydaje się, że są podane pewne aluzje, że za czasów panowania Achaba (873-853 r. przed Chr.) nie zdołał on dotrzeć do Izraela (1 Krl 22). Czarny obelisk, który znaleziony został na płn. od Bejrutu, wspomina zwycięstwo, dzięki któremu ►Jehu [3] „z domu Omriego” został zmuszony do zapłacenia trybutu.

2) Salmanassar V (727-722 r. przed Chr.) panował nad Asyrią i Babilonią w bardzo niespokojnym czasie. Ten niespokojny okres próbował wykorzystać Ozeasz, który po podbojach Tiglat-Pilesera III (2 Krl 15,29n) panował na niewielkim terytorium wokół Samarii. Ozeasz chciał uniezależnić się od Asyrii. W związku z tym Salmanassar wyruszył na Samarię z wyprawą karną. Ozeasz podporządkował się i zapłacił trybut (2 Krl 17,3). Jednocześnie Ozeasz wraz z koalicją próbował paktować z Egiptem (2 Krl 17.4), na skutek czego Salmanassar ponownie urządził wyprawę wojenną (2 Krl 18,9-11; 17,5n). Ozeasz został uwieziony (2 Krl 17.4), a Salmanassar rozpoczął długotrwałe oblężenie stolicy, zaś po upadku miasta deportował jego mieszkańców. W tym czasie (722 r. przed Chr.) następcą tronu został syn Salmanassara, Sargon II (722-705 r. przed Chr.). fr [ts]

Salmon (hebr. statua/obraz; cienisty).

1)    Jeden z Trzydziestu, specjalnego oddziału Dawida (2 Sm 23,28).

2)    Przypuszczalnie małe, wówczas porośnięte gęstym lasem wzgórze w okolicy Sychem (Sdz 9,48); stamtąd ►Abimelek [2] wraz ze swoimi ludźmi wziął drewno, aby podłożyć ogień pod Migdal-Sychem, gdzie schronili się jego przeciwnicy.

3)    Kontekst Ps 68,15 -17 każe myśleć o wsch. brzegu Jordanu i tam szukać tej góry. Niektórzy egzegeci zastanawiają się jednak, czy nie chodzi tu o ►Salmon [2]. fr [msz]

Salmona (hebr. mały obraz; cienisty), jeden z przystanków Izraelitów w drodze z Egiptu do Ziemi Obiecanej (por. Lb 33,4ln); miejsce znajduje się przypuszczalnie 12 km na płn. zach. od Petry. ms [msz]

Salmone (znaczenie nazwy nieznane). Dziś Kap Sidero (= Erimunopolis) na płn.-wsch. krańcu Krety. Obok tego miasta przepływał Paweł w czasie swojej podróży do Rzymu

(Dz 27,7). me [ts]

Salmunna (hebr. odmówi się cienia). Jeden z dwóch królów madianickich, których rozgromił sędzia Gedeon (Sdz 8,10-12; por. Ps 83,12); niebywałego braku solidarności dowodzi odmowa udzielenia logistycznego wsparcia oddziałom Gedeona (Sdz 8,4-9). fr [msz]

Salome (gr. forma imienia żeńskiego hebr. od szalom = pokój, dobrobyt).

1)    Salome ►Aleksandra, królowa i regentka Judei (76-67 r. przed Chr.).

2)    Córka ►Herodiady z jej pierwszego małżeństwa z Herodem Filipem (ew. Boethosem) i przyrodnia córka Heroda Antypasa; na polecenie swej matki zażądała ścięcia Jana Chrzciciela (Mk 6,17-29); poza rym jej imię nie jest wymieniane w NT. Poślubiła najpierw starszego od niej o ok. 30 lat tetrarchę Filipa, który zmarł bezdzietnie w 34 r. po Chr., a potem Arystobula, wnuka Heroda Wielkiego.

3) Galilejska uczennica Jezusa (Mk 15,40; 16,1); jeśli zestawienie Mk 16,1 z Mt 27,56 jest prawidłowe, była ona żoną Zebedeusza, która w J 19,25 przedstawiona jest jako ciotka Jezusa. Kilka razy pojawia się w nt. apokryfach. me [ts]

Salomon (hebr. lubiący pokój; pokój; nienaruszalność). Po Dawidzie został on następcą swojego ojca i ►królem Izraela. Jednakże nie dokonało się to bez przelewu krwi

(2 Sm 10-20; 1 Krl 1-2). Najstarszy syn Dawida Amnon został zamordowany przez swojego przyrodniego brata Absaloma, po tym jak zgwałcił rodzoną siostrę Absaloma -Tamar

(2 Sm 13,1-37). Wprawdzie Absalom, trzeci z kolei syn Dawida, którego matka była księżniczką (Maaka z Geszur; 2 Sm 3,3), musiał uciekać przed karą do swojego dziadka Talmaja (2 Sm 13,38n), to jednak po pewnym czasie mógł powrócić do Jerozolimy. Wkrótce skorzystał z okazji, aby siebie ogłosić królem. Nawiązując do pewnej starej tradycji związanej z Hebronem, próbował on wywołać bunt przeciw Dawidowi, jednakże został zabity przez dowódcę wojsk Dawida (2 Sm 15,1-19,9). W tym momencie, jeśli chodzi o następstwo tronu, zaczęto brać pod uwagę czwartego syna Dawida (2 Sm 3,4) Adoniasza. Jednakże Salomon, drugi z kolei syn Batszeby (2 Sm 12,24n), zapewne był ulubieńcem swojego ojca. Kiedy zbliżała się śmierć Dawida, Adoniasz podjął wysiłki, aby zostać współregentem, ew. królem (1 Krl 1,5-9). Po jego stronie stanęli prawd, jego bracia, a przede wszystkim Joab, potężny i najważniejszy generał, a jednocześnie jego wujek, a ponadto wspierany niegdyś przez Dawida kapłan Abiatar.

W tym momencie zręcznie zareagowali mądry prorok Natan oraz żona Dawida Batszeba, skłaniając Dawida, aby ustanowił Salomona współregentem (1 Krl 1,11-37). W ten sposób Salomon, będąc pod opieką Benajasza, innego potężnego generała, oraz grupy najemników, został obwołany królem (1 Krl 1,38-40). Napięcia jednak nie zniknęły, dopóki Salomon nie kazał zamordować swojego brata Adoniasza (1 Krl 2,24n), Joaba (1 Krl 2,28n.34) oraz potencjalnego spadkobiercę króla Saula Szimejego (1 Krl 2,36n.46), zaś kapłana Abiatara wygnał (1 Krl 2,26n).

Salomon nie był wybitnym wodzem, jednakże próbował wzmocnić militarną siłę i zreorganizować królestwo. Podzielił on rdzenne terytorium królestwa na dwanaście okręgów adm. z poddanymi mu nadzorcami na czele tych okręgów (1 Krl 4,7-19), którzy (każdy po miesiącu) mieli zaopatrywać dwór królewski (1 Krl 5,7n). Prawd, wzorował się tutaj na systemie egip., ponieważ z tym krajem był związany za sprawą małżeństwa z egip. księżniczką (1 Krl 3,1; 7,8; 11,1). Wydaje się, że niosło to ze sobą o wiele dalej idące następstwa, ponieważ nie tylko reorganizacja królestwa wykazywała wpływy egip. Także powiększenie terytorium królestwa wiązało się ze ślubem, ponieważ faraon opanował część terytorium filistyńskiego i przekazał jako posag ślubny swojemu zięciowi (1 Krl 9,15-17). Ponadto Salomon, tworząc swój system urzędniczy, prawd, zapożyczył pewne elementy z Egiptu (por. 1 Krl 4). Mądrość Salomona była sławiona na tle ludzi z Edomu albo też terenów płd. Arabii (1 Krl 5,10-14). W ten sposób w Jerozolimie rozwinęło się centrum kulturalne, które „przepracowywało” idee pochodzące ze środowiska ościennego. Tutaj znajdują się źródła upatrywania w Salomonie uosobienia ideału mądrości owego.

Wzmocnienie terytorium królestwa obejmowało także wznoszenie budowli, które jednak w świetle najnowszych badań archeologicznych nie powstały za czasów Salomona, lecz należy je datować na okres rządów Omrydów i czasy późniejsze, np. umocnienia Jerozolimy

(por. 1 Krl 5,31n) i innych ważniejszych miast (np. Chasor, Megiddo: 1 Krl 9,15; Gezer,

Bet-Choron: 1 Krl 9,17). Pieniądze na te budowle, których architektura wyraźnie zdradza wpływy syr. z początku IX w. przed Chr. (por. 1 Krl 7,8; 9,24), pochodziły, wg danych zawartych w Biblii, częściowo z trybutów (1 Krl 5,1), z kontaktów handlowych (por. dobre relacje z królem Hiramem z Tyru; np. 1 Krl 5,15-26), z dochodów przynoszonych przez flotę w Esjon-Geber (1 Krl 9,26.28) i tamtejszej obróbki miedzi, czego dowodzą odkrycia archeologiczne. Także pośrednictwo w handlu przynosiło dochody, np. pośrednictwo w handlu rydwanów (1 Krl 10,26) i małoazjatyckich koni (1 Krl 10,28), jak również interesy z obszarami hetyckimi i aramejskimi (1 Krl 10,29).

Jednakże to wszystko nie mogło wystarczyć królowi do zrealizowania wszystkich ambitnych planów budowlanych (rozbudowa Jerozolimy, budowa imponującej świątyni i pałacu z dodatkowymi przybudówkami; 1 Krl 6-7), stąd też wprowadzono roboty przymusowe.

Co prawda w tekstach życzliwych wobec króla czytamy, że do takiej pracy zmuszone zostały tylko obce ludy, zaś Izraelici byli żołnierzami, urzędnikami i nadzorcami (1 Krl 9,20-23), to jednak wiele innych tekstów pokazuje co innego. Przynajmniej „najmniejsi” Izraelici musieli świadczyć taką pracę (1 Krl 5,27-30). Zatem z powodu ograniczenia wolności musiało dojść wśród ludności do niepokojów: główny nadzorca Jeroboam - późniejszy król Królestwa Północnego - próbował wywołać powstanie, jednakże z powodu jego fiaska musiał uciekać do Egiptu (1 Krl 11,26-40).

Pod względem militarno-politycznym Salomon był daleko w tyle za Dawidem. Nie potrafił utrzymać wszystkich terytoriów królestwa. Za jego panowania usamodzielnili się Edomici

(1 Krl 11,14-22), a także Aramejczycy z Damaszku pod wodzą Rezona (1 Krl 11,23). Na płaszczyźnie religijnej Salomon wydaje się tolerować politykę zrównywania elementów przedizraelskich i wiary w JHWH, a być może nawet tę politykę wspierał, na skutek czego w późniejszych czasach był mocno krytykowany (por. 1 Krl 11,2-8). Niemniej jednak Salomon musiał wywrzeć już za swojego życia duże wrażenie, które później zostało jeszcze w sposób gloryfikujący „rozbudowane”. Był on uważany za ►mędrca (por. Prz 10,1; Mdr 1,1; wg gr. wersji); bogactwo i przepych jego królestwa miały być legendarne (por. 1 Krl 10,14-25;

Łk 12,27). Natomiast stwierdzenie, że za czasów Salomona Izrael żył w nieustannym spokoju i bezpieczeństwie (1 Krl 5,5; por. Syr 47,13), wydaje się być wyidealizowane, fr [ts]

Salu (hebr. wywyższony). Ojciec Zambiego, jednego z przywódców pokolenia Symeona. Wg 1 Mch 2,26 to Zambi przyprowadził do obozu izraelskiego Madianitkę i na oczach wszystkich wprowadził ją do swojego namiotu. Fakt ten spowodował, że ►Pinchas [1] zabił oboje; uczynił to dlatego, że taki stosunek seksualny traktowano jako kult obcych bogów

(por. Lb 25,1n.7n.). fr [ts]

Samaria (być może hebr. góra, miejsce obserwacyjne).

1) Archeologiczne wykopaliska potwierdzają, że miasto nazwane w czasach hell.

Sebaste (nazwa ta nigdy jednak nie pojawia się w tekstach bibl.) zostało założone przez Omriego z Izraela (885-874 r. przed Chr.). Chodzi o pewną górę, którą nabył on od Szemera; tam polecił założyć miasto. Nazwa Samaria miała przypominać o wcześniejszym właścicielu (1 Krl 16,23n). W ten sposób powstało miasto, które później stało się stolicą (przeniesioną z Ti rsy - por. 1 Krl 15,33; 16,9) i pozostało nią aż do upadku Królestwa Północnego. Tam rozgrywała się większa część burzliwej historii królów Królestwa Północnego. Pod względem politycznym Omri zyskał to samo, co Dawid, zajmując Jerozolimę: stolica została w wyraźny sposób przyporządkowana domowi królewskiemu. Wydaje się, że wtedy doszło do wyraźnego wzrostu znaczenia Królestwa Północnego, ponieważ w tekstach asyr. jest mowa nie o Izraelu, lecz o „domu Omriego”. Nawet na tzw. czarnym obelisku Salmanassara III mowa jest o „Jehu z domu Omriego”, chociaż to właśnie Jehu był władcą, który usunął dynastię Omriego.

Archeologiczne znaleziska pokazują trzy wielkie fazy budowy. W pierwszej (stosunkowo najmniejszej) powstał pałac Omriego. Najbardziej znaczącą rozbudowę przeżyło centrum miasta za czasów Achaba (873-853 r. przed Chr.), kiedy to rozbudowano teren pałacowy. Rozkwit za czasów Jeroboama II (782-747 r. przed Chr.) doprowadził do istotnego odnowienia i powiększenia miasta.

Nazwa miasta rozciągnęła się na całe terytorium (2 Krl 18,34n; 1 Krl 21,1; 2 Krl 17,24). Los miasta oraz terytorium wokół niego został przypieczętowany wraz z uwięzieniem ostatniego króla Ozeasza (731-722 r. przed Chr.) przez Salmanassara V i zajęciem miasta (722 r. przed Chr.) przez Sargona II. Prorocy zapowiedzieli to wydarzenie jako konsekwencję synkretyzmu religijnego (por. Oz 8,4) i wykroczeń natury społecznej (por. Am 3,9-15). Deuteronomista ujmuje te wszystkie winy w zwrocie „grzech Jeroboama”, założyciela Królestwa Północnego (1 Krl 12,28-30.31-33; 16,25n). Na temat Achaba 1 Księga Królewska mówi, że wybudował on świątynię Baala (1 Krl 16,32).

Po upadku ok. 722 r. przed Chr. Neoasyryjczycy osiedlili w Samarii wyższe warstwy obcych ludów, które przybyły tam razem ze swoimi bóstwami (2 Krl 17,29-33), podczas gdy lokalna arystokracja została rozproszona po terytorium asyr., zwł. na jego płd. wsch. (2 Krl 17,24); wiara w JHWH jednak nie zaginęła (2 Krl 17,25-28). Neoasyryjczycy przekształcili Królestwo Północne w prowincję Samarię (2 Krl 17,24; Ezd 4,10), która istniała również w czasach perskich (Ezd 4,17), jak i w późniejszym okresie.

2) Taką samą nazwę jak miasto ► Samaria [1] nosi kraina położona w środku Palestyny, po zach. stronie Jordanu. Stolicą tego terytorium jest wymieniona wyżej Samaria. Kraina ta wspomniana została w tzw. relacji z podróży do Jerozolimy u Łukasza (Łk 17,11; por. J 4,4n). Wg Dz 1,8 Samaria (jako kraj Samarytan) jest jakby stacją pośrednią między Judeą a misją do pogan. Za sprawą pierwszego prześladowania w Jerozolimie Ewangelia rzeczywiście dotarła aż dotąd (Dz 8,1.5: działalność Filipa). Apostołowie potwierdzają ten kierunek misyjny poprzez posłanie Piotra i Jana, którzy dopełniają misji, modląc się o Ducha Świętego

(Dz 8,14n). Samaria należała więc oczywiście do terenów pierwotnego chrześcijaństwa

(por. Dz 9,31; 15,3). Sama stolica, kraina i jej ludność miały za sobą zmienne koleje losu.

Po upadku Królestwa Północnego w 722 r. przed Chr. na terytorium tym osiedliło się wiele obcych ludów, które nie znały religii JHWH: powstała mieszanka ludów wyznających różne religie. Ten zamieszkały przez obcy element kraj opanował książę hasmonejski Jan Hirkan I w 128 r. przed Chr., a w 109 r. przed Chr. zniszczył stolicę. W przeciwieństwie do Judei i Idumei, Samaria prawie nie została zjudaizowana. W 63 r. przed Chr. Samaria przeszła pod panowanie rzymskie i stała się częścią rzym. prowincji Syrii. Stąd też należała ona także do królestwa Heroda, a po jego podziale (4 r. przed Chr.) do terytorium Archelaosa, a przez to i do odpowiedniej prokuratury. Wraz z Herodem Agryppą nastał czas ponownej hellenizacji.

W ten sposób miasto Samaria zostało rozbudowane i upiększone oraz przemianowane na Sebaste (dziś Sebastija) ku czci Augusta. Za czasów Jezusa kraj Samarytan był prawie całkowicie omijany (ponieważ Żydzi gardzili Samarytanami i odnosili się do nich wrogo), fr/ms [ts]

Samarytanie. Mieszkańcy krainy ►Samaria [2]. Od czasów upadku Królestwa Północnego był to lud etnicznie i religijnie zróżnicowany, stąd też później był pogardzany i omijany przez Żydów; z całego ST Samarytanie przejęli tylko Pięcioksiąg (Pięcioksiąg Samarytański) i przez cały czas trwali w oddzieleniu (przechodzącym we wrogość) od Żydów. Do tego rodzaju schizmy (podziału w łonie wspólnoty religijnej) doszło po powrocie z wygnania ba-bil. (538 r. przed Chr.), kiedy Żydzi pod kierunkiem Nehemiasza odbudowywali (i umacniali) miasto Jerozolimę i świątynię. W owym czasie (inna hipoteza mówi, że było to dopiero za Aleksandra Wielkiego [336-323 r. przed Chr.]) Samarytanie budowali swego rodzaju opozycyjną świątynię na górze Garizim (na płd. zach. od Sychem), z której dziś pozostały ruiny; tam jednak i dziś na wolnej przestrzeni Samarytanie świętują Paschę z obrzędem zabicia baranka paschalnego.

Jezus i Kościół czasów apostolskich prezentowali w stosunku do Samarytan pozytywne nastawienie. Wprawdzie podczas rozesłania Dwunastu Jezus wymagał, aby „nie szli do pogan i nie wstępowali do żadnego miasta samarytańskiego” (Mt 10,5), jednak sam udawał się tam wielokrotnie (Łk 9,52; por. 17,11; J 4,4). Także Filip i dwaj apostołowie Piotr i Jan głoszą Ewangelię w miastach i wioskach Samarii (Dz 8,5.14-25).

Dalej, w NT napotykamy przypowieść o miłosiernym Samarytaninie (Łk 10,30-37) i nieprzypadkową wzmiankę o trędowatym uzdrowionym przez Jezusa: „jeden z nich... wrócił chwaląc Boga... i dziękował Mu [Jezusowi]. A był to Samarytanin” (Łk 17,15n). Żydzi nazywają Jezusa pogardliwie „Samarytaninem” (J 8,48). ms [ts]

Samla (hebr. odzienie). Wg Rdz 36,36n jeden z władców, który był królem w Edomie, kiedy Izrael jeszcze nie był królestwem, fr [ts]

Samobójstwo. Zdarzało się ono w Izraelu prawd, rzadko; tak czy inaczej nie jest ono w Biblii zdecydowanie zakazane. Biblia opowiada o samobójstwach w kilku sytuacjach rezygnacji i zwątpienia związanych ze sferą polityczno-militarną (Saul: 1 Sm 31,4n; Achitofel: 2 Sm 17,23; Zimri: 1 Krl 16,18; Makron: 2 Mch 10,13; Razis: 2 Mch 14,37-46).

W NT najbardziej znanym samobójcą był Judasz (Mt 27,5). me [ts]

Samos (znaczenie nazwy nieznane). Jońska wyspa na Morzu Egejskim, ok. 25 km na płd. zach. od Efezu, słynnego centrum handlowego i kulturalnego; w II w. przed Chr. powstała tutaj żydowska kolonia (1 Mch 15,23). Od 134 r. przed Chr. wyspa przeszła w ręce Rzymian, od 19 r. przed Chr. była wolna. Ponieważ statki płynące z Grecji do Syrii przybijały tutaj do brzegu w czasie normalnej trasy, także Paweł przybył tutaj w czasie trzeciej podróży misyjnej (Dz 20,15). me [ts]

Samotność. Miejsca odludne były ulubionymi miejscami modlitwy (Mk 1,35; Mt 6,5n), czyli miejscami odczuwalnej bliskości Boga. Były także miejscami przygotowania się do podjęcia funkcji proroka (1 Krl 17,1-7); życie w samotności cechuje proroka w Izraelu

(Jr 16,1-9). ►Pustynia, me [ts]

Samotraka (gr. ►Samos u brzegu Tracji). Wyspa na płn.-wsch. Morzu Egejskim, która znana jest jako najważniejsze miejsce kultu misteryjnego Kabirów (postaci Dionizosa); Paweł podczas swojej drugiej podróży misyjnej nocował na tej wyspie (Dz 16,11). me [ts]

Sampsame (gr. nazwa o nieznanym znaczeniu). Do tego miasta (obok kilku innych miast) leżącego w Poncie nad Morzem Czarnym (dziś Samsun w Turcji) wysłane zostało pismo informujące, że Rzym przyjął złożoną przez Szymona Machabeusza propozycję przymierza (1 Mch 15,23). fr [ts]

Samson (hebr. słońce). Był on jednym z większych sędziów (Sdz 15,20) z pokolenia Dana (Sd 13,2), którego porodziła niepłodna wcześniej kobieta zgodnie z obietnicą anioła Bożego. W ten sposób od samego początku uchodził on za wybranego przez JHWH. Wyrażało się to także w sposobie życia, jaki przyjął - był ►nazirejczykiem (Sdz 13,2-7.24). Podczas gdy większość sędziów walczyła z jednym albo wieloma oddziałami przeciwko przeważającemu wrogowi, który zwalczał osiedlające się plemiona Izraela, Samson walczył samotnie. Był on nie tyle bojownikiem o wolność, co raczej ponadprzeciętnie odważnym i mocnym samotnym wojownikiem, który jednak często ulegał wdziękowi kobiet.

Zredagowane na wzór legendy teksty o Samsonie opowiadają, że zakochał się on w pewnej Filistynce z ►Timny [4]. W ten sposób narracja wprowadza permanentny konflikt Samsona z Filistynami (Sdz 14,4). Jego ojciec chciał odwieść go od zamiaru poślubienia Filistynki, jednakże Samson nie zrezygnował. Podczas jednej z podróży do Timny miał on gołymi rękami rozerwać lwa, który na niego napadł. Następnie sprowokował dalsze napięcia z Filistynami, zadając im zagadkę. Ci, dzięki żonie Samsona, dowiedzieli się, jakie było rozwiązanie zagadki, i w ten sposób Samson musiał wypełnić obietnicę, że każdemu z przeciwników da świąteczną szatę. Szaty zdobył on od innych Filistynów z Aszkelonu, których, długo nie namyślając się, zabił (Sdz 14). Potem Samson udał się do swojej ojczyzny, a jego żona została przez jej ojca dana towarzyszowi (drużbie) Samsona. Rozgoryczony z tego powodu Samson zniszczył zasiewy Filistynów (Sdz 15,1-8). Po tych wydarzeniach Samson wiódł życie buntownika. Kiedy Filistyni wyruszyli, aby go pojmać, Judejczycy zaoferowali, że go wydadzą. Kiedy związany został dostarczony do Filistynów, opanował go duch Boży. Rozerwał więzy i za pomocą oślej szczęki pobił wielu przeciwników

(Sdz 15,9-19). W Gazie Samson poszedł do filistyńskiej prostytutki. Mieszkańcy planowali, że gdy będzie głęboko spał, o świcie, napadną go i zabiją.

O północy Samson wstał, wyrwał zaryglowaną bramę miasta i zaniósł ją na pewne wzniesienie (Sdz 16,1-3). Wraz z poślubieniem Dalili rozpoczął się upadek Samsona. Zdradził on jej tajemnicę, że jako Boży nazirejczyk jest osobą poświęconą i zobowiązaną do tego, by nie obcinać włosów. Jeśliby ściął włosy, utraci opiekę Bożą. Kiedy Dalila zdradziła tajemnicę swoim rodakom, mogli oni już pokonać Samsona. Oślepiony musiał wykonywać prace przymusowe z kajdanami na rękach (Sdz 16,4-22). Ponieważ włosy na głowie odrosły, jego siła powróciła. Kiedy na cześć boga Dagona zorganizowano święto, chciano budzącego niegdyś strach, a obecnie niegroźnego wroga, wystawić na pośmiewisko. Zebrawszy siły, Samson zniszczył dwie kolumny podtrzymujące budowlę. Zapadajace się gruzy zabiły jego, jak również wielu Filistynów (Sdz 16,23-30). fr [ts]

Samuel (hebr. Jego imię to El/Bóg).

1)    Zwierzchnik pokolenia Symeona; miał on dokonać podziału na swoim obszarze

(Lb 34,20).

2)    Był to Efraimita, którego matką była ►Anna [1] - przez długi czas bezdzietna. Złożyła ona ślub, że jeśli otrzyma syna, to poświęci go dla JHWH (1 Sm 1,1.5n.10n.21-28). Późniejsza tradycja podaje, że Samuel i jego przodkowie byli lewitami (1 Krn 6,11n). Wydaje się, że w przekazy o Samuelu wplecionych zostało wiele tradycji (por. wzmiankę 1 Krn 29,29, z której wynika, że znane były Dzieje Samuela „Widzącego”), co sprawia, że pierwotną tradycję można wydobyć z wielką trudnością. Pewne jest to, że Samuel wystąpił jako charyzmatyczny wódz, ew. jako sędzia (por. 1 Sm 8,1-5) i odgrywał znaczącą rolę w czasach formowania się królestwa w Izraelu. Nawet jeśli tradycje są ze sobą sprzeczne

(por. 1 Sm 8-10), jest oczywiste, że Saul swój autorytet jako król w dużej mierze zawdzięczał Samuelowi. Ponieważ dla Samuela bardzo ważną zasadą było powiązanie idei królestwa z wiarą w JHWH, odciął się on od Saula, kiedy ten podjął samowolne działania (1 Sm 15). Przekaz bibl. ukazuje także powiązania Samuela z Dawidem (por. 1 Sm 19,18-22), choć dokonane przez Samuela namaszczenie Dawida na króla (1 Sm 16,1-13) może stanowić późniejsze uzasadnienie Dawidowych pretensji do tronu. Raczej bardziej prawd, wydaje się, że Samuel zmarł przed objęciem władzy przez Dawida (1 Sm 28,3).

Podczas gdy w 1 Sm 7,2-14 Samuel jawi się jako orędownik (por. Ps 99,6) w dramatycznej sytuacji wobec nacisku filistyńskiego, zaś w innym miejscu występuje także jako (efraimski) kapłan (1 Sm 2,18; 7,9n), to później na pierwszy plan wysuwa się jego rola jako „widzącego” (1 Krn 9,22; 26,28) oraz jego godność prorocka (2 Krn 35,18; Dz 3,24; 13,20).

3) Ostatni z synów Toli i wnuk Issachara; w tekście została podkreślona jego (oraz jego pięciu braci) odwaga bojowa (1 Krn 7,1n). fr [ts]

Sanballat (akad. Sin [bóg księżyca] daje życie/uzdrawia). Człowiek prawd, pochodzący z Choron albo Bet-Choron (Ne 13.28). Był on namiestnikiem Samarii w czasie, kiedy Nehemiasz otrzymał na pers. dworze królewskim pozwolenie odbudowania społeczności w Jerozolimie (Ne 2,5-10). Ponieważ on, jak również wszyscy okoliczni zarządcy tracili swoje wpływy w wyniku odbudowy Jerozolimy i z powodu „Prowincji Judy”, sprzeciwił się odbudowie murów, tak że tylko połowa Judejczyków pracowała w miejscu budowy, zaś połowa czuwała pod bronią, gotowa odeprzeć spodziewany atak (Ne 4,1n.7n). Ponieważ Sanballat w ten sposób nie mógł zniechęcić Nehemiasza, próbował pozbyć się go inaczej. Zaczął go oczerniać, rozpowszechniając wiadomość, że Juda planuje powstanie, aż w końcu zagroził Nehemiaszowi śmiercią (Ne 6,1-14). Córka Sanballata poślubiła znacznego kapłana jerozolimskiego, który jednak potem został przez Nehemiasza usunięty (Ne 13.28). fr [ts]

Sandałowe drzewo ► Świat roślin.

Sandały ► Obuwie.

Sangwina. Czerwona kredka (por. Iz 44,13), znaczono nią zwierzęta na znak własności albo kreślono kontury na drewnie lub na kamieniu, ms [msz]

Sanhedryn ► Wysoka Rada.

Sanktuarium ► Świątynia, ► Miejsce Najświętsze.

Sannanim (hebr. wielkie przesiedlenie). Miejscowość, w której do czasu zajęcia kraju zamieszkiwała autochtoniczna ludność kana-nejska; wzmiankowany jest przede wszystkim dąb, wskazówka istnienia ważnego kanejskiego sanktuarium (Sdz 4,11). Przyjmuje się, że miejscowość ta, położona na obszarze granicznym między terytoriami Neftalego i Issachara, znajdowała się ok. 15 km na zach. od Morza Martwego, fr [msz]

Sansanna (hebr. gałąź daktylowa). Miejscowość położona ok. 18 km na płn. zach. od

Beer-Szeby; zaliczana jest do płd. Judy (Joz 15,31). fr [ts]

Sara (hebr. pani, księżniczka).

1) Późniejsze imię żony Abrama (Abrahama; od Rdz 11,29 aż po Rdz 17,15, gdzie jest mowa o zadecydowanej przez Boga zmianie imienia, nosiła imię ►Saraj); z nią wiążą się najistotniejsze dla zrozumienia Biblii tematy. Już przy pierwszej prezentacji w Księdze Rodzaju została ona przedstawiona jako kobieta bezpłodna (Rdz 11,30; por. Rz 4,19).

Ów temat, który zachowany jest już w najstarszych warstwach tekstu, tworzy ogromne napięcie z następującą zaraz potem obietnicą Boga, że Abraham będzie miał niezliczone potomstwo (Rdz 12,2). W ten sposób autor bibl. może wpleść wątek Hagar: Sara daje Abrahamowi swoją służącą o imieniu Hagar jako „matkę zastępczą”, aby ten nie umarł bezpotomnie. Ten zwyczaj, który potwierdzony jest także w przedizraelskich tekstach prawnych sprzed XVIII w. przed Chr., został tutaj wykorzystany, aby pokazać, że Izmaelici (Izmael jako praojciec pokoleń arab.: Rdz 25,12-18) są genealogicznie powiązani z Izraelem. Odesłanie Hagar, która jako przyszła matka zaczęła stawiać siebie ponad swoją panią, co prowadziło do typowych konfliktów (Rdz 16,4-6), daje wyjaśnienie wrogości między Izraelitami a Izmaelitami (por. Rdz 16,7-12; Ps 83,6n). Z kolei w innym miejscu motyw bezpłodności służy do podkreślenia, jak Sara (Rdz 18,9-15) i Abraham są mało zdolni

(Rdz 17,15-19) do bezwarunkowej wiary w obietnice JHWH, ponieważ w momencie zapowiedzi narodzin dziecka zaczynają się śmiać. Jednakże na skutek Bożego działania Sara otrzymuje syna obietnicy - Izaaka (= on śmieje się; Rdz 21,1-8).

Inny motyw, który w zróżnicowany sposób pojawia się dwukrotnie w związku z Sarą, to fakt, że Abraham gotów jest oddać swoją żonę znaczniejszemu człowiekowi, aby nie ryzykować swojego życia (za każdym razem tym człowiekiem jest król; Rdz 12,10-20; 20,1-7). Oba teksty - pochodzące z różnych wieków - nie rzucają dobrego światła na Abrahama, ponieważ naraża on na szwank plany Boże: Bóg chce uczynić ród Abrahama wielkim właśnie za sprawą Sary. W tym kontekście trzeba jeszcze wspomnieć, że Sara ukazana jest w Rdz 12,10-20 jako siostra, ew. siostra przyrodnia Abrahama (Rdz 20,1-13). Małżeństwa pomiędzy krewnymi zdarzały się w dawnych czasach (są wzmianki na ten temat także w źródłach pozabiblijnych). Młodszy tekst (Rdz 20,1-13) mówi o czasach, kiedy w Izraelu nie było już takiego zwyczaju.

Wzmianka o zakupie kawałka ziemi w celu pochowania Sary jest jedyną w całym cyklu Abrahama wskazówką, że patriarcha osiadł w Kanaanie w sposób pokojowy (Rdz 23,1-20). W Iz 51,2 Sara ukazana jest jako symbol Bożego działania dającego zbawienie, nawet wtedy, gdy - z ludzkiego punktu widzenia - nie ma żadnych nadziei na znalezienie wyjścia. W NT zaakcentowane są posłuszeństwo (1 P 3,6), wiara (Hbr 11,11 n) i zaufanie pokładane w wierze, która rzeczywiście wyzwala (Rz 9,8n; Ga 4,22-26). Żaden z powyższych motywów nie znajduje się w centrum starszych bibl. tekstów.

2) W Księdze Tobiasza (Tobita) Sara, młoda dziewczyna, której siedmiu kolejnych mężów umierało przed dopełnieniem małżeństwa, odgrywa jedną z głównych ról (Tb 3,7-9). Jej głęboka modlitwa do Boga pokazuje jej zaufanie (Tb 3,10-15). Została ona polecona Tobiaszowi jako żona przez jego towarzysza podróży ►Azariasza [20] (Tb 6,10-19). Kiedy anioł (= Azariasz) dał Tobiaszowi środek przeciwko złemu duchowi i uzgodniono z rodzicami Sary kwestie ślubu, Sara i Tobiasz spędzili bezpiecznie noc poślubną (7,9-8,9). Sara potem została z radością powitana w domu Tobiasza Starego (11,16n). fr [ts]

Saraf (hebr. płonący wąż). Wnuk Judy, syn Szeli (por. Rdz 38,11); niegdyś miał on razem ze swoim bratem Joaszem przez krótki czas panować nad częścią Moabu, potem jednak obaj powrócili do Betlejem (1 Krn 4,22). fr [ts]

Saraj (zob. Sara). Imię żony Abrahama, które w tekście Księgi Rodzaju pojawia się między 11,29 a 17,15; potem imię to zostało symbolicznie zmienione przez Boga na ►Sara [1]. fr [ts]

Sardes (lidyjskie słowo o nieznanym znaczeniu; albo od gr. śmiać się szyderczo). Miasto w Azji Mniejszej, położone ok. 80 km na wsch. od Smyrny w górach Tmolos, dziś jest to turecka wioska Sart; w VI w. przed Chr. Sardes było stolicą Lidii. Dzięki rozległym stosunkom handlowym było miastem bogatym oraz centrum kultu. W 546 r. przed Chr. miasto opanował Cyrus i odtąd stało się ono siedzibą pers. satrapy. W 17 r. po Chr. zostało ono zniszczone przez trzęsienie ziemi; chociaż cesarz Tyberiusz (14-37 r. po Chr.) polecił je odbudować, straciło na znaczeniu. Do chrześcijańskiej wspólnoty w Sardes skierowane zostało jedno z siedmiu pism w Apokalipsie św. Jana (Ap 3,1-6; por. 1,11). me [ts]

Sardoniks ► Kamienie szlachetne.

Sardyci Potomkowie ► Sereda; por. Lb 26,26. fr [ts]

Sarepta (hebr. huta, miejsce wytopu metalu). Fenickie miasto portowe, które należało do terenów Sydończyków (1 Krl 17,9; Łk 4,26); podczas suszy prorok Eliasz został przez Boga posłany do pewnej mieszkającej tam wdowy. W cudowny sposób Eliasz sprawił, że kończące się pożywienie nigdy się nie wyczerpało, a potem wskrzesił zmarłego syna wdowy

(1 Krl 17,8-24). fr [ts]

Sareser (akad. oby [bóstwo] wspierało króla).

1)    Drugi syn neoasyr. władcy Sennacheryba (705-681 r. przed Chr.); razem ze swoim bratem zamordował on ojca i na skutek tego musiał uciekać za granicę (2 Krl 19,36n).

2)    Człowiek, który w czasach powygnaniowych zwrócił się do proroka Zachariasza, aby dowiedzieć się, czy nadal należy trwać w smutku i poście w piątym i siódmym miesiącu

(Za 7,2-5); JHWH odpowiedział, że On niczego takiego nie oczekuje, lecz dobrych czynów i pomocy dla znajdujących się w trudnej sytuacji społecznej, fr [ts]

Sargon (asyr. mocny, silny). Okoliczności wstąpienia na tron neoasyr. króla Sargona II (722-705 r. przed Chr.) są niejasne. Wydaje się, że był on drugim synem Tiglat-Pilesera III (745-727 r. przed Chr.) i za sprawą przewrotu pozbawił władzy swojego brata Salmanassara V (727-722 r. przed Chr.). Pewne dane mogą wskazywać na fakt, że doszedł do władzy bezprawnie i wraz z nim zapanowała nowa dynastia. Czas jego panowania był niespokojny. W Babilonie w 721 r. przed Chr. władzę przejął Merodak-Baladan i dopiero ok. 710 r. przed Chr. został usunięty przez Sargona. Pozabiblijne świadectwa potwierdzają także zwycięstwo nad Egiptem. Z punktu widzenia Królestwa Północnego najbardziej brzemiennym w skutki działaniem Sargona była (po militarnej klęsce Izraela z rąk Salmanassara V, poprzednika Sargona) deportacja ludności Samarii i osiedlenie nowej ludności z jej własnymi kultami

(2 Krl 17,6.24.29-33). W ramach szeroko pojętych przygotowań wyprawy przeciw Egiptowi dużą przeszkodą było Aszdod, stąd też Sargon opanował to miasto (Iz 20,1.3n). fr [ts]

Sarid (hebr. ocalały). Miasto to prawd, leżało ok. 30 km na płd. wsch. od Hajfy na równinie Jizreel; znajdowało się ono na granicy terenu rodowego Zabulona (Joz 19,10.12). fr [ts]

Sarkofag ► Trumna.

Sarna ► Świat zwierząt.

Saron ► Szaron.

Sartan (hebr. ograniczenie). Wydaje się, że była to większa miejscowość po zach. stronie Doliny Jordanu (Joz 3,16), która przez Salomona została włączona w skład okręgu adm. ze stolicą w Bet-Szean (1 Krl 4,12). Aż do tej miejscowości, położonej przypuszczalnie 40 km na płn. zach. od Jerozolimy przedarli się ze wsch. brzegu Jordanu Madianici. Izraelitom udało się ich jednak odeprzeć (Sdz 7,22). O gospodarczym znaczeniu tego miejsca wówczas świadczy fakt, że nieopodal zainstalowano urządzenia do odlewu brązu (1 Krl 7,46),

2 Krn 4,17: Seredata. fr [msz]

Satrapa (pers. ten, który broni królestwa; zarządca prowincji). Pers. urzędnik, który reprezentował achemenidzkiego władcę na danym obszarze; satrapowie mieli najwyższą władzę wykonawczą, sądowniczą oraz militarną w każdej z 23 prowincji (= satrapii), na które swoje imperium podzielił król Dariusz I w 521 r. przed Chr. Liczba satrapii zmieniała się, wahając między 20 a 28; całkowitą liczbę prowincji, na które była podzielona każda satrapia, podaje Est 1,1: w czasach Kserksesa I (486-465 r. przed Chr.), ew. Artakserksesa I (465-423 r. przed Chr.) miało ich być 127. Jako satrapa Transeufratei (nazwa oznacza „terytorium po tamtej stronie rzeki”) wspomniany jest ►Tattenaj (Ezd 5,3). me [ts]

Saturn ► Planeta.

Saul (hebr. wyproszony). Był pierwszym ►królem Izraela (1020-1000 r. przed Chr.). Jego królestwa nie można jednak utożsamić z tym, które założył Dawid. W osobie Saula należy raczej widzieć stan umocnionego „urzędu sędziowskiego” (►Sędzia), który nie rak bardzo naznaczony był elementem charyzmatycznym (który widoczny jest np. u ►Samuela [2] w pierwszych latach panowania Saula), co raczej początkową instytucjonalizacją i pragnieniem władzy, ewentualnie tendencją do zapewnienia następstwa tronu. Ponieważ teksty, w których Saul jest wspomniany, w centrum zainteresowania stawiają przede wszystkim Samuela i (później) ► Dawida, a nadto są naznaczone rysami o charakterze wyjaśniającym i wartościującym, to obraz Saula jest różnorodny i czasami wewnętrznie niespójny Saul był Beniaminitą i wydaje się, że pokolenie to uznawano za wyjątkowo małe (1 Sm 9,21), jednakże jego działalność pokazuje, że od połowy XI w. przed Chr. zaliczało się ono do najdzielniejszych i najbardziej wpływowych pokoleń w Izraelu. Jako ojciec Saula podawany jest Kisz z Gibea (1 Sm 9, ln). Jest wiele przekazów mówiących o tym, jak Saul został królem Izraela:

•    Wg jednego, synom Samuela odmówiono prawa do następstwa po ich ojcu na urzędzie sędziego, na skutek czego lud zgromadzony w Rama zażądał silnej władzy - króla. To wymaganie zostało przez reprezentantów/zwolenników charyzmatycznego wyboru na urzędy uznane za atak na wyłączną władzę królewską JHWH (1 Sm 8,1-9).

•    Inna tradycja mówi o tym, że Bóg sam sobie wybrał Saula na króla i Samuel wcześniej potajemnie go namaścił (1 Sm 9,15-17; 10,1; ►Namaszczenie).

•    Jeszcze inne opowiadanie podaje, że Saul został wybrany na króla za pomocą losu podczas zgromadzenia pokoleń w Mispa (1 Sm 10,17-21).

•    W końcu istnieje przekaz nawiązujący do czasów wyzwoleńczej walki z wrogami, wg którego Saul ze względu na spontanicznie przez niego zainicjowaną walkę z zagrożeniem ze strony Ammonitów (1 Sm 11,4-7) został przez lud obwołany królem (1 Sm 11,12) i udał się do Gilgal (1 Sm 11,13-15). Jego podstawową działalnością wydaje się być walka z Filistynami (nawet jeśli w 1 Sm 14,1-47n wymienione są inne ludy). Na tle tych wydarzeń szczególnie odznaczył się Jonatan, syn Saula i potencjalny jego następca (1 Sm 14,1-46). Wydaje się, że Saul miał do dyspozycji niewielki oddział wojska (por. 1 Sm 10,26; 17,55n) i w związku z tym można sądzić, że starsza tradycja odsuwa fakt, iż przy wzrastającym niebezpieczeństwie Bóg powołał wybawcę. Kiedy Saul składał ofiarę w Gilgal, pojawił się konflikt między nim a Samuelem (1 Sm 13,9-11); Samuel uważał, że tylko on ma prawo złożenia ofiary. Konflikt zaognił się, kiedy Saul nie zniszczył łupów zdobytych podczas wojennej wyprawy przeciw Amalekitom, lecz pozwolił, aby część z nich ludzie zachowali dla siebie. Samuel wówczas powiedział mu, że z tego powodu został on odrzucony i nie będzie już więcej królem nad Izraelem (1 Sm 15). Chociaż Saul wydawał się żywić szczery zamiar poważnego traktowania Boga (por. 1 Sm 13,11n; 14,36-44), po zerwaniu więzi z Samuelem wzrastała w nim coraz większa nieufność.

Ten stan jeszcze się pogorszył wraz z pojawieniem się i sukcesami Dawida. Król przekonał się o zdolnościach Dawida (1 Sm 18,5), ale również i nabrał lęku wobec niego (1 Sm 18,7n). Przyjaźń między Jonatanem i Dawidem (1 Sm 18,1-4; 19,1-7) jeszcze bardziej popchnęła ojca ku izolacji. Jego podstępny plan, aby dać Dawidowi córkę za żonę w zamian za 100 napletków filistyńskich, a przez to narazić Dawida na zemstę ze strony Filistynów, spalił na panewce (1 Sm 18,20-29). W ten sposób doszło do jawnego prześladowania Dawida. Po kilku zamachach na życie (por. 1 Sm 18,1 On; 19,9n) Dawid uciekł, a Saul z pomocą wojska usiłował pozbyć się swego konkurenta (por. 1 Sm 23). Po tym Dawid udał się do Filistynów, jednakże Saul ciągle nie mógł zaznać spokoju. Chociaż Saul wiele wysiłku włożył w usunięcie religijnych zwyczajów, które były nie do pogodzenia z wiarą w JHWH (wywoływanie duchów zmarłych czy wróżbiarstwo; 1 Sm 28,3; por. 15,23n), wrogość względem Samuela i Dawida oddaliła go od wiary w JHWH w ten sposób, że ze strachu przed Filistynami (1 Sm 28,5) sam udał się do kobiety wywołującej duchy (1 Sm 28,7-23), której słowa, zdaje się, złamały resztki jego woli oporu. W górach Gilboa doszło do decydującej walki z Filistynami (1 Sm 31,1-13), podczas której Saul i jego zdolni do walki synowie ponieśli śmierć.

Królestwo Saulowe od samego początku -także z powodu problemów terytorialnych - stało przed wielkimi trudnościami. Pomijając to, że nie jest pewne, czy wówczas Juda zaliczała się do terytorium, nad którym władzę sprawował Saul, były pewne ważne terytoria, takie jak miasta Jerozolima, Ajjalon, Gezer i Bet-Szean, które nie były mu podległe, tak że nie mógł on oprzeć się na jakimś stałym terytorium. Pomimo tego królestwo Dawidowe i jego rozwój są uwarunkowane przez osiągnięcia Saula, przede wszystkim dlatego, że Dawid (po tym jak został królem Judy) najpierw walczył z synem Saula Iszbaalem (2 Sm 2,8-3,1) i ponieważ później Szimei „z rodziny należącej do domu Saula” (2 Sm 16,5) wspierał powstanie Absaloma przeciw Dawidowi (2 Sm 16,5-13). Ale przede wszystkim poprzez Saula i jego osiągnięcia obudziły się w ludzie nadzieje, których Dawid potrzebował do rozbudowy swojego królestwa, fr [ts]

Są

Sąd / Sądownictwo / Postępowanie sądowe.

Sądownictwo. W czasach staroizraelskich najwyższą instancją prawną z nieograniczonymi kompetencjami był ojciec albo głowa rodu; jego władza obejmowała wszystkich członków rodziny (np. Rdz 38,24-26). Po zajęciu kraju Kanaan tymi, którzy rozstrzygali spory prawne, byli najstarsi mieszkańcy danej miejscowości (por. Pwt 21,18-21; Rt 4,1-12); wyjątkiem były przypadki morderstw, które regulowane były przez prawo krwawej zemsty. Sędziowie, a zwłaszcza ci określani jako tzw. mniejsi sędziowie, prawd, tworzyli w tamtych czasach instytucję, która rozstrzygała przypadki prawne, za które nie odpowiadała starszyzna.

Od czasów królewskich zadanie to przypadało królowi: kiedy spór prawny nie mógł być rozstrzygnięty przez sąd miejski, wówczas odwoływano się do króla (por. 2 Sm 21,1-14). Ponadto król posiadał jurysdykcję wojskową. Wg 2 Krn 19,5-11 król Jozafat (871-849 r. przed Chr.) zreformował sądownictwo w Judzie - rozwój sądownictwa w Królestwie Północnym pozostaje nieznany. W miastach Jozafat ustanowił urzędowych sędziów, a w Jerozolimie powołał gremium, które miało za zadanie „pouczać” sędziów i starszyznę w problematycznych przypadkach prawnych. Ponadto gremium to rozstrzygało sprawy karne, w których groziła kara śmierci. We wszystkich obszarach prawnych od rodziny aż do państwa władza ustawodawcza i sądownicza była identyczna, dlatego łatwo mogło dochodzić do naginania i omijania prawa (por. 1 Krl 21,1-16); jedność władzy ustawodawczej i sądowniczej tłumaczy także brak rozpraw sądowych w materii publiczno-prawnej. Jako miejsce sądu ST wymienia bardzo często bramę miejską; ma tutaj na myśli wnętrze przejścia bramnego lub też wolną powierzchnię za bramą. Świadectwem z czasów poprzedzających osiedlenie w Kanaanie jest nazwa miejscowości Meriba, gdzie na starożytnym Bliskim Wschodzie odbywały sądy plemiona koczownicze (hebr. meribah = spór prawny; nazwa oazy na pustyni [Kadesz]; innym tego typu miejscem była Palma Debory).

Postępowanie sądowe. Postępowania sądowe otwierane były w ST ustnym wnioskiem lub skargą od jednej ze stron procesu, która chciała wyroku (1 Krl 3,17), albo też otwierane były przez świadków przestępstwa. Wyrok opierał się na dowodach przestępstwa (np. dokumenty), zeznaniach świadków -wg Pwt 17,6 przy ciężkich zbrodniach (wg Pwt 19,15 w każdym przypadku) niezbędnych było dwóch świadków; czasem wyrok opierał się na przyznaniu się oskarżonego do winy. W przypadku, gdy brakowało takich środków dowodowych, do procesu mogli zostać włączeni kapłani, aby poprzez ►wyrok Boży (Lb 5,11-31) lub przysięgę wyjaśnić, czy czyn ma znamiona przestępstwa (na korzyść oskarżonego).

Dla NT obowiązujące jest z jednej strony prawo rzym.; z drugiej jednak strony Rzym najczęściej pozostawiał jurysdykcję cywilną istniejącym instancjom miejskim, które sądziły wg swojego prawa. Sądownictwo w prowincjach rzym. połączone było z osobą prokuratora. Nawet jeśli w rozprawie publicznej uczestniczyli ławnicy, to o wyroku decydował sam sędzia; wyrok był wydawany natychmiast. Obywatel rzym. miał jednak możliwość odwołania się od wyroku u cesarza w Rzymie (np. Paweł: Dz 25,11). Prokuratorzy rzym. zastrzegli sobie jedynie możliwość sprawdzenia wyroku oraz decyzję w wyrokach śmierci.

W odróżnieniu od prawa rzym. decyzje w żydowskich sądach, które składały się z 23 członków, podejmowane były zasadniczo kolegialnie. ►Wysoka Rada w Jerozolimie, Sanhedryn, była liczniejsza: w jej skład wchodziło 71 członków, którym przewodniczył arcykapłan; sędziowie nie mogli być jednocześnie oskarżycielami i świadkami. Żydowski porządek procesowy świadczy o wielkim humanitaryzmie, starał się bowiem wykluczyć możliwość wyroków śmierci. Nt. relacje z procesów nie są protokolarnymi sprawozdaniami z posiedzeń, lecz świadectwami wiary, które jedynie w ograniczonym stopniu można wykorzystać w odniesieniu do historycznych procesów sądowych czy w ogóle przy próbie szczegółowej rekonstrukcji. ►Prawo, me [ts]

Sąd Boży. Wg ST Bóg jest ►sędzią, ale nie jako bezstronny prawnik, którego obraz dominuje w nowoczesnych wyobrażeniach, lecz jako Sędzia, który pomaga osobom niesłusznie pokrzywdzonym. Bóg jest naturalnie głównym Prawodawcą i żąda, aby Jego prawo było przestrzegane. On karze złych i wynagradza dobrych, jednak nie poprzez rozprawę sądową, lecz na zasadzie ►związku przyczynowo-skutkowego. To dotyczy także postępowania Boga w stosunku do społeczeństw ludzkich, szczególnie w stosunku do Izraela, kiedy np. prorocy zapowiadają swojemu ludowi samozagładę. Okazyjnie w Biblii wykorzystywany jest także obraz postępowania sądowego; wówczas Bóg pojawia się jako Oskarżyciel (przed instancjami kosmicznymi?), a nie jako Sędzia (Oz 4; Mi 6). Dopiero w apokaliptyce znajdują się teksty, wg których do sprawowania sądu Bożego są ustawione „trony”; ale w tych tekstach oceniane są wykroczenia popełnione przez imperia światowe, a nie wykroczenia pojedynczych osób (Dn 7,9). Wyobrażenie o sądzie Bożym nad daną osobą po jej śmierci rozprzestrzeniło się dopiero później w Izraelu za sprawą wpływów hell.

(Mdr 6,5-8); w Egipcie wyobrażenie to istniało od dawna. W późnym okresie ST było ono dalej forsowane i odgrywało znaczną rolę nie tylko w teologii faryzeuszów, lecz także w pobożności ludowej.

Także NT dużo miejsca poświęca oczekiwaniu na przyszły sąd, w czasie którego każdy z osobna będzie pociągnięty do odpowiedzialności za swoje czyny. Od tego sądu Bożego oczekuje się np. dokładnego oddzielenia sprawiedliwych od niegodziwych (Mt 13,47-50; 25,31-46); kryterium w tym wypadku będą „owoce” (Mt 7,16). Ta mniej lub bardziej tradycyjna koncepcja sądu otrzymuje w niektórych punktach nowe akcenty, w których wyraża się specyficzny charakter chrześcijaństwa. Po pierwsze, w miejsce Boga jako Sędziego świata pojawia się Chrystus (2 Kor 5,10), któremu Bóg przekaże sąd (Dz 10,42). Ludzie, którzy ze względu na swoją wiarę należą do Niego, znajdą w Nim Zbawcę (1 Tes 1,10). Geneza tej idei znajduje się w słowach Jezusa, wedle których od postawy człowieka względem Jezusa zależy wyrok wydany przez Syna Człowieczego (jako sędziego; Łk 12,8). Po drugie, sąd nie pozostaje dla wierzących tylko przyszłym wydarzeniem, lecz dokonuje się też w teraźniejszości. Dzięki wierze w Chrystusa decyzje przyszłego sądu można praktycznie z góry przewidzieć, tak jak również przewidzieć można decyzję w obliczu odrzucenia Chrystusa. Szczególnie mocno widać ten pogląd w ramach tzw. ►eschatologii urzeczywistnionej w Ewangelii wg św. Jana (np. J 5,14). Zgodnie z nią sąd Boży nie jest dla wierzących ani naznaczony niepewnością, ani nie jest motywem, który poprzez strach warunkuje zachowania religijne. Właściwie jest on raczej znakiem tego, że ludzka egzystencja nie rozgrywa się w niezobowiązujących i dowolnych ramach, lecz że Bóg pociągnie człowieka do odpowiedzialności za sposób życia, me [ts]

Sąd nad Światem ► Sąd Ostateczny.

Sąd Ostateczny. W kontekście eschatologicznego oczekiwania Bóg, przede wszystkim na końcu czasów, z mocą zaprowadzi ►sprawiedliwość i „postawi na swoim”. Wówczas „pobożni”, czyli Jego lud, otrzymają to, co im należne (por. Ap 6,10n.16n).

Ten ostateczny sąd poprzedzony jest jednak przez szereg dzieł Boga, również postrzeganych jako sąd; w późniejszej interpretacji historii ST zostało wprowadzone coś na kształt pewnego schematu: Bóg musi wprawdzie często karać i sądzić swój lud, jednakże nie zapomina o swoim wyborze, Jego miłość i wierność trwają: Jr 31,3; Oz 11,1.8n, nie gniewa się na zawsze, sądzi „wrogów”, narody, które sprawiają ucisk (Jr 30; 51,44-58), dając wybawienie swojemu ludowi. Na końcu JHWH zbierze wszystkie ludy w Dolinie Jozafata (Dolinie Wyroku) i pomści ich nieprawość względem swojego ludu (Jl 4).

Dla NT sędzią świata jest Jezus (Syn Człowieczy), który oddał swoje życie na ofiarę za grzechy. Ostateczny los człowieka rozstrzyga się w relacji do Niego i w działaniu ze względu na Niego (por. J 3,18; 8,51; 5,45; Mt 25,31-46). Ta właśnie idea sądu Bożego pojawia się często wtedy, gdy mowa jest o „Dniu Pana” (1 Kor 1,8; 5,5; 2 Kor 1,14; Flp 1,6; 1 Tes 5,2), i wtedy, gdy Ewangelie powtarzają: „w owym dniu”, „w owych dniach” albo też wprost: „w dzień sądu” (Mt 7,22; 10,15; 12,36; 24,19; Łk 6,23; 21,34). Czasami przy wypowiedziach o sądzie przebija się mocno także pocieszająca myśl o „powrocie do domu” i o wybawieniu

(od służby bożkom i od zguby) wszystkich ludów: Bóg okaże swoją moc jako „miłośnik życia”, kochający Stwórca i Zbawca - i wszyscy mogą (a zarazem powinni) Go wtedy uznać

(por. Iz 45,14-25; Flp 2,1 On). Orygenes snuł nawet wizję uratowania wszystkich ludzi (gr. apokatastasis panton = ►Apokatastaza). ms[ts]

Sądownictwo ► Sąd.

Schizma (gr. rozdarcie [por. Mt 9,16; Mk 2,21]; ►Rozłam). W Mt 9,16; Mk 2,21 pojawia się ten gr. termin w użyciu codziennym. U Jana (por. 7,43; 9,16; 10,19) chodzi o różne opinie rozmówców Jezusa. Dla Pawła słowo to ma znaczenie podziału wewnątrz wspólnoty; apostoł karci różne grupy, które pojawiły się w Koryncie (rozłamy; 1 Kor 1,10; 11,18; 12,25).

Na przestrzeni historii Kościoła termin ten przybrał znaczenie (ostatecznego) oddzielenia się od Rzymu, który uosabiał jedność chrześcijańskiej wspólnoty (np. Kościół prawosławny). ms [ts]

Schody. Biblia wspomina o schodach przy opisie budowy Świątyni Salomona. Prowadziły one do środkowego i trzeciego piętra (parter liczony jest jako pierwsze piętro; 1 Krl 6,8). Przypuszczalnie chodzi o (kręte) schody drewniane, ponieważ kamienne schody określano najczęściej mianem stopni (por. 1 Krl 10,19; Ez 40,6; zob. też Ne 3,15; Dz 21,35.40). Na dach domu dostawano się zazwyczaj przy pomocy drabiny. ►Drabina Jakubowa, me [msz]

Scytopolis (gr. miasto Scytów). Hell. nazwa ►Bet-Szean. fr [ts]

Scytowie (gr. gniewający się; określenie wszystkich niegreckich ludów na płn. od Morza Czarnego). Poruszający się konno, wojowniczy lud nomadów, który z Azji Środkowej przeniknął do Europy na obszarze Donu-Dunaju i założył królestwo (ok. 700-200 r. przed Chr.); ok. 625 r. przed Chr. posunęli się oni aż do Egiptu i wprawili w przerażenie Syrię i Palestynę. Nawiązanie do tego najazdu Scytów pojawia się wielokrotnie w proroctwach, kiedy mowa jest o „ludzie z Północy” (Jr 4,5-6,26). me [ts]

Sea ► System miar.

Seba (hebr. znaczący). Genealogia, która wiąże ze sobą osoby będące upersonifikowanymi krajami, przedstawia Sebę jako pierworodnego ►Kusza [2] i wnuka Chama (Rdz 10,6n). Nazwa wymieniona razem z ►Sabą [1], ew. ►Sabą [2] (Ps 72,10) wskazuje na lud albo obszar na płd. od Egiptu (por. Iz 43,3). fr [ts]

Sebaste (gr. sebastos; łac. augustus = wyniosły, czcigodny). Tak Herod Wielki nazwał niegdysiejszą stolicę Królestwa Północnego, Samarię na cześć cesarza ►Augusta. Dzisiejsza arab. nazwa brzmi Sebastija. ms [ts]

Seboim (hebr. hieny).

1)    Miejscowość wymieniana razem z Sodomą i Gomorą (Rdz 10,19). W sadze zamieszczonej w Rdz 19 czytamy, że Bóg w gniewie zniszczył te miasta z powodu ich bezbożności (Pwt 29,22n) i w ten sposób ta historia może wyobrażać najstraszniejszą zagładę (Oz 11,8).

2)    Miejscowość, gdzie osiedlili się powracający z wygnania babil. Beniaminici (Ne 11,34). fr [msz]

Sedad (hebr. strome zbocze góry). W ogólnym opisie terytorium Izraela miejscowość ta znajdowała się na płn. granicy (Lb 34,8; Ez 47,1 5), przypuszczalnie na płn. wsch. od Antylibanu. sr [msz]

Sedecjasz (hebr. JHWH jest moją sprawiedliwością).

1) Jeden z proroków dworskich za rządów króla izraelskiego, Achaba (873-853 r. przed Chr.), który zamiary swojego króla potwierdził przed Jozafatem judzkim (871-848 r. przed Chr.), wykonując czynność symboliczną: Achab chciał wyruszyć przeciwko Aramejczykom i prorok na znak zwycięstwa sporządził sobie żelazne rogi (1 Krl 22,11). Kiedy przeciw Sedecjaszowi wystąpił prorok ►Micheasz [1], ten publicznie go spoliczkował

(1 Krl 22, 24n).

2)    Jeden z najwyższych urzędników za panowania króla Jojakima (609-598 r. przed Chr.); należał do tych, którzy jako pierwsi usłyszeli słowa wyroczni o grożących nieszczęściach, które zostały spisane pod dyktando Jeremiasza (Jr 36,12).

3)    Prorok, który w Babilonii wystąpił wprawdzie w imieniu JHWH, ale w rzeczywistości zwodził lud. Na rozkaz Nabuchodonozora został spalony żywcem wraz ze swoim stronnikiem (Jr 29,21-23).

4)    Kiedy Nabuchodonozor uwięził rządzącego raptem kilka miesięcy Jojakina (597 r. przed Chr.), a następnie wraz z pokaźną grupą dostojników judejskich deportował go do Babilonii (2 Krl 24,11-16), wtedy ustanowił królem jego stryja. Ten pierwotnie miał na imię Mattaniasz, jednak neobabil. władca zmienił je na Sedecjasz (597-586 r. przed Chr.), przez co podkreślił swoją wyższość (2 Krl 24,17). Kiedy wstępował na tron, miał 21 lat (2 Krl 24,18). Chociaż król nie odnosił się wrogo w stosunku do proroka Jeremiasza, doszło do poważnych napięć, wynikających ze słabego charakteru władcy, silnej pozycji stronnictwa proegipskiego jak również trudnej sytuacji politycznej. Jeremiasz radził królowi i ludowi, aby nie stawiali oporu potędze Neobabilończyków, w przeciwnym razie dojdzie do katastrofy, tj. wojny i wygnania (Jr 12-15; 32,2-5). Król wyraźnie skłaniał się ku takiej argumentacji, jednak mocniejsze były stronnictwa pro-egipskie, na co wskazuje także brak reakcji ze strony władcy, kiedy te przeforsowały osadzenie Jeremiasza w więzieniu (Jr 38,5). Sedecjasz był jednak przede wszystkim słabym politykiem. Wierząc w pomoc ze strony Egiptu, zdecydowano się na powstanie przeciwko Nabuchodonozorowi. Ponieważ Neobabilończycy, którzy wyruszyli już na Jerozolimę, w pierwszym rzędzie musieli sobie jednak poradzić z nadciągającymi oddziałami z Egiptu, na pewien czas mieszkańcy Judy poczuli się pewnie

(Jr 37,5-8). Gdy Jeremiasz zrozumiał, że to wyłącznie chwila krótkiego oddechu, opowiedział się za poddaniem się Babilonii (Jr 37,9-10). Na podstawie wyimaginowanego oskarżenia wtrącono uciążliwego proroka do więzienia (Jr 37,13-16). Jednak oddziały Nabuchodonozora powróciły, oblegały miasto, zajęły je i ruszyły w pogoń za uciekającym królem

(2 Krl 25,1-6). „I schwytali króla i zaprowadzili go do króla babilońskiego, do Ribla... a król babiloński kazał wyłupić oczy Sedecjaszowi i zakuć go w podwójne kajdany z brązu. Potem uprowadził go do Babilonu” (2 Krl 25,5n). Tam zmarł (Jr 52,11).

5)    Kapłan, który powrócił wraz z Zorobabe-lem z wygnania babil. i własnym podpisem zobowiązał się do wiernego zachowywania Prawa (Ne 10, ln).

6)    W nagłówku Księgi Barucha wymieniany jest jako pradziadek autora (Ba 1,1). fr [msz]

Sefaniasz (hebr. JHWH chroni).

1)    Potomek Lewiego w siódmym pokoleniu (1 Krn 6,21).

2)    Kapłan zastępca (2 Krl 25,18) za panowania króla Sedecjasza (597-586 r. przed Chr.); został przez króla ustanowiony pośrednikiem między nim a prorokiem Jeremiaszem (Jr 21,1) i wydaje się, że stał po stronie proroka. Świadczy o tym fakt, że kiedy ►Szemajasz [12] wysłał do niego list z poleceniem, by wyeliminować Jeremiasza, ten nie zastosował się do treści pisma. Co więcej, odczytał go Jeremiaszowi (Jr 29,24-29). Po zajęciu Jerozolimy przez oddziały Nabuchodonozora został aresztowany i wraz z wieloma innymi osobistościami stracony (Jr 52,24-27). fr [msz]

Sefar (hebr. liczenie). Nazwa odnosząca się do krainy bądź miejscowości, określająca najdalej na płd. położone terytorium zasiedlone przez synów Joktama, który - jak to pokazuje genealogia - był najbardziej znaczącym z potomków Sema (Rdz 10,30). fr [ts]

Sefarad (akad. granica). Nazwa ta, pojawiająca się w Ab 1, daje powód do wielorakich interpretacji (np. jako określenie Hiszpanii, nazwa ludów Afryki Północnej, krainy w Medii czy też w Azji Mniejszej). Najbardziej wiarygodna wydaje się teza, że chodzi o Sardes, lidyjską stolicę, do której przywędrowali także Izraelici, fr [ts]

Sefardim / Sefardyjczycy. Nazwą tą określa się Żydów i ich potomków, którzy swego czasu zamieszkiwali Półwysep Iberyjski. Po 1492 r., kiedy to nastąpiło wygnanie Żydów z Hiszpanii i Portugalii, osiedlili się we Włoszech, Holandii, Północnej Afryce i na Bałkanach. Wielu z nich mówiło językiem zwanym ladino, mieszanką hebrajskiego i hiszpańskiego. Gdy przybyli do ziemi Izraela, wytworzyli naznaczoną elementami orientalnymi kulturę społeczną. Z kolei mianem Aszkenazim określani są ci Żydzi, którzy pochodzili z Europy Środkowej i Wschodniej i myśleli „po europejsku” oraz pielęgnowali zach. zwyczaje, ms [ts]

Sefarwajim (hebr. miejsce ksiąg). Jest to miejsce pochodzenia jednego z ludów, które zostały pokonane przez Asyryjczyków - prawd, jeszcze za Salmanassara V (727-722 r. przed Chr.), albo też za Sargona II (722-705 r. przed Chr.). Jest rzeczą trudną do ustalenia, która z grup zasiedlała to prawd, jedno ze znaczniejszych miast (2 Krl 19,13). Zgodnie z zasadą, że wyższe warstwy pokonanego kraju były przesiedlane do innego kraju, „ludzie z Sefarwajim” zostali po 722 r. przed Chr. osiedleni w Samarii (2 Krl 17,24). Przynieśli oni ze sobą swoje rdzenne religie, które - ku odrazie pozostałych ludów - obejmowały także składanie bóstwom ofiar z dzieci (2 Krl 17,31-34). fr [ts]

Sefat (hebr. strażnica), miejscowość położona przypuszczalnie 5 km na wsch. od

Beer-Szeby; wg Sdz 1,17 zdobyta i zniszczona przez Judę i Symeona została później nazwana Chorma. fr [msz]

Sefat-Abel-Mechola (hebr. brzeg tańczącego potoku; BT: granica Abel-Mechola). Miejsce, którego położenie nie jest dziś znane. Na podstawie wymienionych obok niego miast (Bet-Haszszitta, Sartan, itd.) można przypuszczać, że leżało ono po zach. stronie Jordanu. Tam uciekli upokorzeni przez Gedeona Madianici (Sdz 7,22). To, że owo zwycięstwo nie miało charakteru decydującego, można wywnioskować na podstawie faktu, że ulokowali się na terenach Neftalego, Asera i Manassesa (Sdz 8,1-3) i kontynuowali swoją szkodliwą działalność, fr [ts]

Sefo (hebr. oczekiwanie; patrzeć w osłupieniu). Wg genealogii zawartej w Rdz 36,10n był trzecim wnukiem Ezawa i jednocześnie Edomitą. Zaliczał się do grona naczelników szczepów (Rdz 36,15). fr [msz]

Sefon [Sifion] / Sefonici. Imię pierworodnego syna Gada i wywodzącego się od niego plemienia (Rdz 46,16; Lb 26,15). fr [msz]

Sefora (hebr. mały ptak). Podczas ucieczki przez prześladowaniem ze strony faraona Mojżesz udał się do kraju Madianitów, został przyjęty przez kapłana Reguela i poślubił jedną z jego siedmiu córek imieniem Sefora. Ta urodziła mu syna, Gerszoma (Wj 2,15-22). Kiedy Mojżesz - zgodnie ze starszą tradycją - wrócił na polecenie JHWH do Egiptu, wziął ze sobą swoją rodzinę. Gdy zostali zaatakowani przez demona, Sefora odpędziła go przez to, że obrzezała swego syna (Wj 4,24-26). Wedle młodszego przekazu dopiero po wyjściu z Egiptu teść przyprowadził Mojżeszowi Seforę wraz z dziećmi Gerszomem i Eliezerem (Wj 18,1-6). fr [msz]

Seforis (gr. forma hebr. seforah = mały ptak). Za czasów Jezusa była to znana miejscowość w Galilei, ok. 8 km na płn. od Nazaretu. W NT nazwa ta nie występuje. Już w 56 r. przed Chr. Seforis było stolicą okręgu; w 4 r. (albo 3) przed Chr. przyłączyło się ono do powstania Judasza (tego samego, który w 6 r. po Chr. zainicjował kolejne powstanie; por. Dz 5,37) i wskutek tego zostało zniszczone przez rzym. dowódcę Warusa. Herod Anty pas odbudował Seforis i obrał je na swoją rezydencję (później stała się nią Tyberiada); nie można wykluczyć, że Jezus i Józef jako rzemieślnicy pracowali przy odbudowie miasta. W czasie wojny żydowskiej (66-70[73] r. po Chr.) miasto stanęło po stronie Rzymian. W II w. po Chr. było ono centrum działalności rabinów, ms/me [ts]

Segub / Segib (hebr. wywyższony).

1)    Wg 1 Krn 2,21-23 było to imię dziecka wnuka Judy Chesrona, narodzonego z żony pochodzącej z Zajordania, przez co uprawomocnione mogły zostać judejskie posiadłości w Gileadzie; ponadto kontekst wskazuje na istnienie sporów z Aramejczykami.

2)    Z historycznego punktu widzenia nie jest rzeczą pewną (ale także nie jest wykluczone), że pochodzący ze związanego z wielkim sanktuarium miasta Betel Chiel próbował ponownie odbudować Jerycho. Wzmianka o tym, że „na swoim najmłodszym synu Segibie” postawił bramy (1 Krl 16,34), może wskazywać na złożenie ofiary z dziecka, fr [ts]

Seir (hebr. dziki; włochaty).

1)    Biblijne genealogie często starają się ukazać powiązanie poszczególnych ludów za pomocą obrazu więzów rodzinnych. Odnosi się to także do Seira. Chodzi tutaj o górzysty kraj położony częściowo na zach. od Araby (Joz 12,7) oraz na płd. od Morza Martwego

(Rdz 14,6), zamieszkały przez Chorytów. Genealogia wychodzi tutaj od imienia osoby - pewnego Choryty (Rdz 36,20-30). Ponieważ osiedlił się tam Ezaw (Rdz 33,14-16), wszystkie te grupy w rzeczywistości wymieszały się (nawet jeśli nie jest to wyraźnie powiedziane).

W oparciu o stwierdzenie, że „Ezaw był praojcem Edomitów na wyżynie Seir” (Rdz 36,9), wszystkie grupy zostały powiązane. Wydaje się, że na tamtym terenie żyli także Amalekici

- pod warunkiem, że terminu „Amalekici” nie należy rozumieć w znaczeniu wszystkich

mieszkańców żyjących na płd. od rdzennych terenów Izraela. Pewną część terytorium Seiru miało zamieszkiwać pokolenie Symeona, przy czym 1 Krn 4,42n zauważa, że wyparli oni Amalekitów.

2)    Góra położona pomiędzy Judą a Beniaminem, w kierunku zach. (Joz 15,10). fr [ts]

Seira (hebr. koza; miejsce wełny). Miejscowość w Górach Efraima, gdzie ukrył się sędzia Ehud po zamordowaniu moabskiego króla ►Eglona [1], okupującego ziemie Izraela; stamtąd kierował on walką (Sdz 3,25-27). fr [ts]

Sekaka (hebr. schronienie; odgrodzenie). Miejscowość położona prawd, na płaskowyżu między Morzem Martwym a górami Judy, ok. 18 km na płd. wsch. od Jerozolimy (Joz 15,61). fr [ts]

Sekcje „my”. Literacki środek stylistyczny, przy pomocy którego autor sam wprowadza siebie jako bohatera opowiadanej historii. Ze zjawiskiem spotykamy się przede wszystkim w Dziejach Apostolskich. W Dz 16,10 Łukasz, który do tej pory zawsze opowiada w trzeciej osobie, nagle i niespodziewanie zapisuje następujące zdanie: „zaraz po tym widzeniu 

staraliśmy się wyruszyć do Macedonii”. Kolejne sekcje „my” znajdują się w Dz 20,5-15; 21,1-18; 27,1-28,16. Prawd, autor Dziejów Apostolskich wprowadza w resztę relacji źródło (potem jednak upodabnia stylistycznie). Mógł przy tym dysponować sprawozdaniami z podróży, dziennikami albo spisami postojów, ms [msz]

Seksualność. W dzisiejszym użyciu językowym jest to pojęcie dotykające wielu płaszczyzn. ST nie zna odpowiednika tego słowa. Tematyka z tym związana przedstawiana jest raczej w sposób opisowy: stosunek seksualny (poznać kogoś, pójść do kobiety, leżeć z kimś, odkryć nagość, spać), żeńskie organy płciowe (nagość, wstyd), męskie narządy (ciało, nagość, ręka, lędźwie, biodra, stopy). Zasadniczo w Biblii rysuje się pozytywne podejście do seksualności, docenienie jej jako daru Stwórcy. W tekstach bibl. można rozpoznać zaakcentowane pewne sprawy. W Księdze Rodzaju w opowiadaniu o stworzeniu podkreślona została równorzędność, a zarazem różnica między płciami (Rdz 1,27; 2,18-25). Rdz 2-4

rozważa kwestię nagości i wstydu, pragnienia seksualne (3,16) i współżycie (dopiero „po drugiej stronie” Edenu; 4,1; dalsze ślady w Rdz 6,1-4; 9,18-27). Rodzinne historie patriarchów w wieloraki sposób podejmują ten temat (założycielka rodu w Rdz 12,20; 26; Lot w Rdz 19,1-11.30-38; Hagar w Rdz 16,1-4; Jakub w Rdz 29-30; Tamar w Rdz 38,6-30; Józef w Rdz 39,7-20). Literatura mądrościowa docenia miłość małżeńską (Prz 5,18n; Koh 9,9), ostrzega jednakże przed „obcą” kobietą (Prz 7,15-27) ze względu na ochronę małżeństwa. W Pieśni nad pieśniami erotyka i cielesna miłość poza małżeństwem zostały ukazane w sposób nieskrępowany. Tam również pojawia się wezwanie do korzystania z podarowanych przez Boga przyjemności (Pnp 5,1).

W tekstach prawnych pojawia się ten temat w związku z prawem małżeńskim i rodzinnym. Przy tym nie są podane wskazówki co do konkretnych zachowań, lecz za pomocą zakazów określone są granice (por. zakaz cudzołóstwa i pożądania w Dekalogu Wj 20,14.17;

Pwt 5,18.21). Dopuszczalni partnerzy seksualni są znacznie ograniczeni (zwł. Kpł 18; 20).

W przypadku kapłanów te uregulowania są jeszcze bardziej zaostrzone (►Czystość).

W tekstach deuterokanonicznych postacie kobiet noszą w sobie pewną „erotyczną” nutę (Judyta, Estera, Zuzanna). Surowo osądzany przez teksty prorockie ►nierząd oznacza najczęściej nie wykroczenie seksualne, ale kult bożków; w religiach związanych z kultem płodności być może sprawowanie obrzędów religijnych było powiązane z różnymi zachowaniami seksualnymi (Oz 1-3; Ez 16;23).

W odróżnieniu od ówczesnego świata pogańskiego NT ukazuje własną etykę seksualną; etyka ta ogranicza przede wszystkim swobodę mężczyzn (prostytucja: 1 Kor 6,12-20; pederastía:

1 Kor 6,9). Z drugiej strony NT zna, co jest niezwykłe dla starożytności, swego rodzaju równouprawnienie kobiet w odniesieniu do małżeńskiego współżycia (1 Kor 7,3n). Samo małżeństwo jawi się jako część porządku ustalonego w dziele stworzenia, jego rozerwalność zostaje odrzucona (Mk 10,9; 1 Kor 7,10), jednak w eschatologicznej perspektywie wydaje się, że ideałem jest cielesne samoopanowanic (w bezżenności albo w małżeństwie;

1 Kor 7,25-40). wu [ts]

Sekta ► Stronnictwo.

Seku (hebr. widok). Trudna do zlokalizowania miejscowość w pobliżu ►Rama [3], znana z tego, że mieściła się w niej duża cysterna (1 Sm 19,22). fr [ts]

Sekundus (łac. secundus = drugi [syn]). Pochodzący z Tesaloniki współtowarzysz podróży Pawła (Dz 20,4), który był przy nim aż do Jerozolimy, me [ts]

Sela (hebr. miasto skalne).

1)    W języku hebr. ludy Amorytów i Edomitów określa to samo słowo, stąd też np. w

Sdz 1,36 mowa jest o Edomitach (tak tłumaczy też BT), których terytorium sięgało aż do Sela (por. Iz 16,1), miasta położonego ok. 85 km na płd. od Morza Martwego, po wsch. stronie Araby. Król Amazjasz z Judy (796-767 r. przed Chr.) opanował to miasto i zmienił jego nazwę na ►Jokteel [2] (2 Krl 14,7). Z czasów hell. znane jest miasto o nazwie Petra

(skała = Sela), jednakże leży ono nieco bardziej na płd.

2)    W Biblii Hebrajskiej była to powszechna forma znakowania odcinków tekstu

(por. Ps 4,3.5); znaków takich jak przecinek, kropka itp. nie było w rękopisach, fr[ts]

Sela-Haelef / Sela (hebr. wołowe zbocze). Miasto zaliczane do dziedzictwa Beniamina

(Joz 18,28). Chociaż było miastem, gdzie spoczęli ►Kisz [1], jego syn Saul i ►Jonatan [1] (2 Sm 21,14), położenie nie jest dobrze poświadczone. Ostrożnie przyjmuje się, że to osiedle znajdujące się ok. 5 km na płn. zach. od Jerozolimy, fr [msz]

Seled (hebr. figiel). Pierworodny syn Nadaba, w siódmym pokoleniu po Judzie (1 Krn 2,30); zmarł bezdzietnie, fr [ts]

Selek (hebr. podzielenie). Wchodził w skład specjalnego oddziału Dawida, „Trzydziestu”. Przydomek „Ammonita” świadczy, że członkami najbardziej zaufanego grona króla byli nie tylko Izraelici (2 Sm 23,37). fr [msz]

Seleucja. Nazwa miasta nadana przez ►Seleukosa I (305-281 r. przed Chr.), który założył wiele miast o tej nazwie; w Biblii pojawia się jedynie miasto portowe o tej nazwie nad Morzem Śródziemnym, położone nad Orontesem w pobliżu ►Antiochii [1], Była ona umocnionym bastionem Seleucydów, jednakże została opanowana przez Ptolemeusza VI (180-145 r. przed Chr.; 1 Mch 11,8), a potem dalej służyła Demetriuszowi II (145-140 i

129-125 r. przed Chr.) jako rezydencja. W 108 r. przed Chr. miasto stało się autonomiczne i pozostało takie aż do opanowania Syrii przez Pompejusza (64 r. przed Chr.). Jak podają

Dz 13,4: Paweł i Barnaba „wysłani przez Ducha Świętego zeszli do Seleucji, a stamtąd odpłynęli na Cypr”, ms [ts]

Seleukos/Seleucydzi (gr. lśniąco biały). Seleukos I Nikator (gr. zwycięski; 305-281 r. przed Chr.) był założycielem dynastii, która po nim odziedziczyła nazwę Seleucydzi. Seleukos zdobył dla siebie i swoich następców największe i w konsekwencji najpotężniejsze z królestw diadochów, Syrię i Persję aż po Indie. Po bitwie pod Paneas (Cezarea Filipowa) ok. 200 r. przed Chr. panowanie Seleucydów rozciągnęło się na Palestynę aż po granice Egiptu. W odniesieniu do Żydów byli oni początkowo raczej życzliwi. Pomimo tego za Seleukosa IV (187-175 r. przed Chr.) podjęto próbę obrabowania świątyni przez królewskiego kanclerza Heliodora (por. 2 Mch 3,4-40). Konflikt jednak narastał, aż doszło za czasów Antiocha IV Epifa-nesa (175-164 r. przed Chr.) do powstania machabejskiego (►Machabeusz; ►Księgi Machabejskie). Przyczyną była masowa hel-lenizacja, zakaz posiadania ksiąg świętych, zakaz składania ofiar, czyli religijne i narodowe prześladowanie. Centralny obszar państwa Seleucydów, Syria, stał się w 64 r. przed Chr. rzym. prowincją Syrią (do której potem dołączono także Samarię i Judeę; por. np. Łk 2,2, gdzie wymieniony jest Kwiryniusz jako wielkorządca Syrii), ms [ts]

Selofchad (hebr. cień przerażenia; pierwsze pęknięcie). Genealogia łączy go z potomkiem Manassesa zamieszkałym po wsch. stronie Jordanu (Lb 27,1), chociaż jego córki noszą imiona, które wskazują na klany na płn. od Sychem. On sam zmarł podczas wędrówki przez pustynię (Lb 27,3), jednak jego córkom na podstawie Bożego wyroku zostało przyznane prawo dziedziczenia należnej mu części ziemi (Lb 27,4-11). Kobiety musiały jednakże wybrać sobie za mężów dalszych krewnych, ażeby obszar ich posiadłości nie przeszedł w ręce innego pokolenia (Lb 36,6-12). fr [msz]

Selsach (hebr. cień podczas skwaru). Miejscowość, w której wg 1 Sm 10,2 znajduje się grób Racheli; zgodnie z późniejszą tradycją (por. Jr 31,15) należałoby identyfikować to miejsce z ►Rama [2]. fr [msz]

Sem (hebr. imię). Był on pierwszym z synów Noego (Rdz 5,32; 6,10) i wraz z ojcem oraz braćmi uratował się z potopu (Rdz 7,13; 9,18). Z tego powodu możliwe jest, że traktowany jest on przez wiele genealogii (które czasem odbiegają od siebie) za praojca wielu żyjących po potopie plemion i grup (np. Rdz 10,21.24-29.31 z Rdz 10,22n). Przestępstwo, jakiego dopuścił się Cham, ojciec Kanaana, dosięgło swoimi skutkami także jego potomstwo, przez co potomkowie Sema mieli panować nad Kananejczykami (Rdz 9,22.26). Ogniwo łączące Sema z Abrahamem stanowi ►Arpachszad (Rdz 11,10-26). Sem traktowany jest jako praojciec wszystkich Semitów. fr [ts]

Semach (hebr. odrośl). W Za 3,8; 6,12 występuje jako imię i wskazuje na Mesjasza. Już w Jr 23,5 obiecuje się Dawidowi „Odrośl sprawiedliwą”, która będzie królem, ms [msz]

Semantyka. Nauka o znaczeniu znaków pisma; jako metoda badań nad językiem oraz nad literaturą, semantyka odgrywa ważną rolę w naukach biblijnych. Wysiłki służące odkryciu znaczenia tekstu są uwieńczone sukcesem tylko wtedy, kiedy zostanie uwzględnione językowe pole znaczeniowe słów. me [ts]

Semaraim (hebr. oba wierzchołki). Wg Joz 18,22 miejscowość w pokoleniu Beniamina; prawd, nazwa nawiązuje do góry położonej przypuszczalnie ok. 7 km na płn. wsch. od Betel. Tam zgromadziły się armie obu królestw: Północnego i Południowego, kiedy król judzki, Abiasz (914-912 r. przed Chr.) próbował ze szczytu góry przekonać przeciwników, że jest prawowitym królem nad całym krajem (2 Krn 13,3-12). Bitwę z Jeroboamem I (931-910 r. przed Chr.), do której w konsekwencji doszło, miał wygrać Abiasz (por. 2 Krn 13,13 19).

fr [msz]

Semaryci. Wymienia się ich wśród potomków Kanaana (Rdz 10,18). Trudno jednoznacznie stwierdzić o jaką kananejską grupę etniczną tutaj chodzi, fr [msz]

Semici. Spokrewnione ze sobą pod względem językowym ludy żyjące na Bliskim Wschodzie i w Afryce; w historii najważniejsze znaczenie spośród Semitów mieli: Akadyjczycy, Babilończycy, Asyryjczycy, Fenicjanie, Aramejczycy, Chaldejczycy; dziś natomiast są to przede wszystkim: Arabowie, Żydzi i Etiopczycy. Sam termin Semici wywodzi się od syna Noego ►Sema i spokrewnionych od niego ludów, wymienionych w tzw. tablicy narodów (por. Rdz 10), i jest nazwą zbiorową określającą ludy zamieszkujące rejon Półwyspu Arabskiego. Ich pierwotne pochodzenie jest nieznane. Wszystkie te grupy łączy wspólna grupa językowa - ich języki należą do jeżyków semickich. Języki te dzielą się na trzy podgrupy: wschodnio-semickie (akadyjski), południowosemickie (np. arabski) i północnozachodniosemickie (np. hebrajski), fr [ts]

Sen / Wyjaśnianie snów. Naturalny odpoczynek ciała, który po pracy jest konieczny dla człowieka (Koh 5,11; Prz 3,24); jednakże jest on równocześnie przerwaniem aktywnego, twórczego życia (Ps 121,4). Podobnie jak i w wielu innych kulturach, tak też i w Biblii sen jest eufemistycznym określeniem i metaforą śmierci (Ps 13,4; Hi 14,12; 1 Tes 4,14). Zdaniem starożytnych sen pozwalał dotknąć człowiekowi świata bogów; twierdzono, że objawia się w nim przyszłość albo odkrywają się sprawy zakryte. Objaśnianiem znaczenia snów zajmowali się często uczeni interpretatorzy, można je było także zgłębić dzięki sennikom, które podawały sens poszczególnych elementów snu. W Biblii i piśmiennictwie żyd. znajduje się wiele rodzajów i sposobów interpretacji snów: chętnie w starożytności udawano się do określonych miejsc, aby tam śnić; w takim przypadku mówi się o śnie inkubacyjnym, którego przykładem może być 1 Krl 3.5-15.

Sny symboliczne domagały się - w przeciwieństwie do snu inkubacyjnego - interpretacji. Do snów tego rodzaju należą np. sen Jakuba (Rdz 28,10-17) albo sny Józefa (Rdz 37.5-8.9n).

W odróżnieniu od zrozumiałych od razu, np. sny urzędników faraona (Rdz 40.5-23) musiały być wyjaśnione, podobnie jak sny samego faraona (Rdz 41,1-32). Józef uznaje swoją zdolność interpretacji snów za dar Boga, który także sprawia sny (Rdz 41,32). Podobny symboliczny sen miał również Gedeon (Sdz 7,13n).

W Księdze Daniela mamy do czynienia z progresją w stosunku do opowiadania o Józefie: Daniel nie tylko sny wyjaśnia, ale też odgaduje (Dn 2,1-45). Rozkazy wydane w snach, przez które Bóg ukazuje swoją wolę, pojawiają się przede wszystkim w opowiadaniach o patriarchach (por. Rdz 20,3-7; 31,11-16) oraz w NT (np. Mt 1,20.24; 2,12n; 27,19; Dz 16,9; 18,9; 23,11; 27,23n).

Bibl. ocena snów zależy każdorazowo od kontekstu: rozkazy wydane w snach, w których Bóg ukazuje swoją wolę, są oczywiście postrzegane pozytywnie; nie brak jednak również w Biblii krytycznych głosów w stosunku do snów i ich wyjaśniania (np. Pwt 13,2-4; Koh 5,6;

Syr 34,1-7). Najostrzejsza krytyka snów jest u Jeremiasza: neguje przyznawany snowi status

boskiego orędzia, gdyż posługują się nim przede wszystkim fałszywi prorocy - jego miejsce zajmuje dla Jeremiasza jednoznaczne słowo Boże (por. Jr 23,25-32; 27,9n; 28,8n). Podobnie Za 10,2 łączy sny z mającymi złą reputację wróżbitami. Iz 29,7n niejako odmitologizowuje sny i stwierdza, że pochodzą z wnętrza człowieka. me [msz]

Senai (hebr. wywyższony; znienawidzony). Przypuszcza się, że chodzi o miejsce, które leżało ok. 12 km na płn. wsch. od Jerycha. Stamtąd uprowadzono wiele osób do Babilonu (Ezd 2,35; Ne 7,38). BT mówi tutaj o „synach Senai”; potomkowie Senai powrócili do ziemi Izraela razem z Zorobabelem (por. także Ne 3,3). fr [ts]

Senan (hebr. [miejsce] dla trzód). Miejscowość, która przypadła w udziale Judzie

(Joz 15,37), leżała na płn. Szefeli, przypuszczalnie ponad 5 km na płn. wsch. od Lakisz. Możliwe, że miejsce należy identyfikować z ►Saanan (Mi 1,11). fr [msz]

Senir (arab. kolczuga). Jak podaje Pwt 3,9, było to amoryckie określenie góry ►Hermon; zgodnie z Ez 27,5 wydaje się, że nazwa ta znana była także w Izraelu. W 1 Km 5,23 może chodzić o jedną z części masywu Hermonu. fr [ts]

Sennacheryb (akad. Sin [bóg księżyca] zastąpił mi braci). Panował w latach 705-681 przed Chr. w królestwie neoasyr. Jednakże przez długi czas zajmował się uspokajaniem sytuacji w buntowniczych rejonach wokół Babilonu oraz na terenach Elamitów. W Babilonie w 702 r. przed Chr. władzę przejął Merodak-Baladan. Między tym władcą a królem Ezechiaszem nastały dobre relacje (2 Krl 20,12; Iz 39,1-8; Izajasz był przeciw układowi Ezechiasza z Merodak-Baladanem). Ponieważ Ezechiasz, wiedząc o problemach Sennacheryba, w nadziei na pomoc ze strony Egiptu, wypowiedział posłuszeństwo Asyrii (por. Iz 30,1-5), Sennacheryb wyruszył w 701 r. przed Chr. przeciwko Jerozolimie. Zajął on - co podają pozabiblijne źródła - wiele miast poza Judą, pokonał armię egipską, wyruszył także przeciw „wszystkim warownym miastom judzkim i zdobył je” (2 Krl 18,13). Wydaje się, że swoją główną kwaterę Sennacheryb urządził w Lakisz i tam zorganizował oblężenie Jerozolimy. Przy tym nie powstrzymały go nawet dary przysłane przez Ezechiasza (2 Krl 18,14-16).

Z tego powodu zdumiewający jest fakt, że potężna armia asyr. nagle się wycofała, nie opanowując Jerozolimy. Biblia wyjaśnia owo wycofanie jako skutek jakiejś zarazy

(2 Krl 19,35), niektórzy badacze zakładają jakieś polityczne bądź militarne komplikacje w innych częściach królestwa. Później Sennacheryb został zamordowany przez własnych synów (2 Krl 19,37). fr [ts]

Sennacheryba Pryzma. Mająca sześć boków pryzma z gliny, na której Sennacheryb opisuje swoje kampanie wojenne, m.in. przeciwko królowi Ezechiaszowi (728-699 r. przed Chr.); ma ona wysokość 36,5 cm, szerokość kolumny zapisanej pismem klinowym wynosi

7,5 cm. Często, w nawiązaniu do archeologa J.E. Taylora, który ją odnalazł, nazywana jest Pryzmą Taylora. Znajduje się w British Museum w Londynie, me [ts]

Senne (arab. podnieść; hebr. ciernisty). Rzucające się w oczy urwisko skalne w pobliżu Mikmas; tam Jonatan dokonał jednego ze swoich bohaterskich czynów (1 Sm 14,46.13n).

fr [ts]

Sens Pisma Świętego ► Biblistyka.

Sentencja o Lewim. Określenie odnoszące się zarówno do tekstu Pwt 33,8-11: modlitwy za pokolenie ►Lewiego zawartej w tzw. Błogosławieństwie Mojżesza (Pwt 33), który potwierdza kultyczne prerogatywy lewitów, jak również do wypowiedzi w Rdz 49,5-7 w tzw. Błogosławieństwie Jakubowym, gdzie z kolei te roszczenia potraktowane zostały krytycznie, me [ts]

Sentencje ► Formy i gatunki.

Sentencje Ojców (hebr. Pirke Abot). Traktat ►Miszny, który jako jedyny traktat zawiera wyłącznie opowiadania (►Hagada); na początku pojawia się nieprzerwany ciąg tradycji od Mojżesza aż do Johanana Ben Zakkai i jego uczniów. Te tradycje mają na celu legitymizować faryzejsko-rabinacką ortodoksję. Podstawowe znaczenie tego zbioru polega na jego wzniosłej religijnej i moralnej treści, co stanowi znakomite przedstawienie głębokiej pobożności judaizmu czasów Jezusa i NT. me [ts]

Seorim (hebr. ziarna jęczmienia). Podczas podjętego „przez Dawida” podziału kapłanów na grupy został on wyznaczony losem na zwierzchnika czwartego oddziału (1 Krn 24,8). fr [ts]

Septuaginta (łac. siedemdziesiąt; jako skrót funkcjonuje rzym. liczba LXX). Najstarsze tłumaczenie hebr. ST na język gr., które jednak później zostało uzupełnione innymi napisanymi w języku gr. księgami; nazwa oznacza: „przekład według siedemdziesięciu”.

►List Arysteasza opowiada, jak egip. król Ptolemeusz II (285-246 r. przed Chr.) miał zlecić siedemdziesięciu dwóm jerozolimskim starszym (uczonym) dokonanie przekładu Pięcioksięgu na potrzeby biblioteki w Aleksandrii; tłumaczenie owo miało być dokonane na wyspie Faros w ciągu 72 dni.

W rzeczywistości tekst wskazuje na istnienie bardzo różnorodnych przepracowań, a tłumaczenie trwało do ok. 150 r. przed Chr.; cały tekst ma pewną skomplikowaną historię. Bez wątpienia przekład pomyślany był dla wyznawców judaizmu w diasporze (przede wszystkim w Egipcie), którzy już nie byli biegli w języku hebr. ►Kanon LXX jest obszerniejszy od tego, którym dysponował judaizm palestyński, a który ok. 100 r. po Chr. został ustalony w Jabne (Jamnia). Do LXX włączono zarówno zredagowane po gr. pisma, jak i ►apokryfy; wśród nich znalazły się księgi zwane w chrześcijaństwie deuterokanonicznymi: Mądrości, Syracha, Judyty, Tobiasza, Machabejskie (także trzecia i czwarta) oraz Barucha; ponadto apokryfy, jak choćby 3 Ezdrasza, Modlitwa Manassesa oraz dodatki do Księgi Estery i Daniela. Często zdarza się, że gr. tekst kanonicznych ksiąg bibl. nie odpowiada oryginałowi hebr.

To wszystko powoduje problemy związane z nauką o natchnieniu. Pomimo tego trzeba LXX traktować jako słowo objawienia skierowane do mówiących po grecku Żydów. Chrześcijaństwo praktycznie przejęło LXX jako swój ST; już autorzy NT cytują ST według tej wersji. W ten sposób LXX tworzy pomost pomiędzy ST i NT, między judaizmem a chrześcijaństwem; miała ona także wielkie znaczenie - zwłaszcza przed odkryciem zwojów z Qumran - dla badania historii tekstu; podaje także ważne informacje na temat religijnych koncepcji oraz kulturowej sytuacji judaizmu greckojęzycznego. ms [ts]

Ser.

1)    (Hebr. krzemień). Jedno z miast warownych w pokoleniu Neftalego (Joz 19,35); położenie obecnie nieznane.

2)    Choć ser w NT nie jest wspomniany, a w ST jedynie sporadycznie (m.in. 1 Sm 17,18;

Hi 10,10), to jednak na starożytnym Bliskim Wschodzie był on prawd, często spożywanym artykułem żywnościowym. Aby uzyskać ser, należało pozwolić skwaśnieć mleku, odcedzić serwatkę, do masy dodać rozgniecioną sól, uformować krążek o wielkości dłoni i wysuszyć go w słońcu, me [ts]

Serach (hebr. blask, błysk, obfitość). Córka Asera wymieniona obok jego czterech synów (Rdz 46,17; Lb 26,46 - BT: Sarach), fr [ts]

Seracjasz ► Serajasz [7].

Serafin / Serafiny (wcześniej serafowie; lm. od serap [hebr. słowo oznacza ideę „płonięcia”]). Należą oni do istot niebiańskich, które otaczają tron JHWH (Iz 6,2.6; por. Henoch Etiopski 61,10; 71,7). Izajasz ujrzał ich podczas wizji związanej ze swoim powołaniem (Iz 6), każdy miał trzy pary skrzydeł, ręce oraz mówił ludzkim głosem. Podobnie jak ►cherubini, przedstawiani są oni na podobieństwo ciała węża. Ich mitologiczne pochodzenie jest niepewne; być może są personifikacją błyskawicy. W wielu miejscach ta sama nazwa oznacza „węże o jadzie palącym” (Lb 21,6; por. Pwt 8,15), ew. latające smoki albo węże (Iz 14,29; 30,6). Lb 21,8 mianem tym określa węża miedzianego, którego sporządził Mojżesz.

W NT nazwa ta się nie pojawia. W Ap 4,7n „cztery istoty żyjące” (lew, byk, człowiek, orzeł) przejmują ich rolę przy tronie Bożym. Już w Ez 1,4 mowa jest o wielkim obłoku i płonącym ogniu, a z ognia „promieniowało coś, jakby połysk stopu złota ze srebrem”. W kolejnym wersecie pojawiają się cztery istoty żyjące, każda z czterema obliczami i czterema skrzydłami, ms [ts]

Serajasz / Serejasz (hebr. JHWH walczy).

1) Genealogiczne powiązania są niejasne. Jest on przedstawiony j ako syn Kenaza

(1 Krn 4,13); Kenaz z kolei miał być bratem Kaleba (Joz 15,17), chociaż on w przeciwieństwie do Kaleba nie jest zaliczany do synów Judy (1 Krn 4,1).

2)    Na liście urzędników figuruje on jako pisarz nadworny z czasów króla Dawida

(2 Sm 8,17).

3)    Przodek Jehu, Judejczyka, który za czasów króla Ezechiasza (728-699 r. przed Chr.) poszukiwał nowych pastwisk (1 Krn 4,35.40n).

4)    Był to człowiek o znaczącej pozycji, którego król Jojakim (609-598 r. przed Chr.) posłał razem z innymi, aby pojmać Jeremiasza i Barucha (Jr 36,26).

5)    Główny kwatermistrz za czasów króla Sedecjasza (597-586 r. przed Chr.); kiedy Serajasz wraz ze swoim panem musiał się udać do Babilonu, Jeremiasz dał mu zwój, który miał on tam głośno odczytać. W piśmie tym zapowiedziany był upadek Babilonu (Jr 51,59-64).

6)    Ojciec Josadaka, który wyemigrował, gdy Nabuchodonozor deportował lud do niewoli

(1 Krn 5,40n).

7)    Najwyższy kapłan w czasach, kiedy Nabuchodonozor szturmował Jerozolimę

(586 r. przed Chr.); jako jeniec wraz z wieloma wybitnymi osobami został on stracony

(2 Krl 25,18.21; BT: Seracjasz).

8)    Dowódca wojska, który przeżył upadek Judy i wraz ze swoimi ludźmi po deportacji przyłączył się do ustanowionego przez Neo-babilonczyków zarządcy ►Godoliasza [2]

(2 Krl 25,23).

9)    Zwierzchnik rodziny, który wraz z Zoro-babelem powrócił do ojczyzny z wygnania babil. (Ezd 2,2; por Ne 12,1.12).

10)    Kapłan, którzy po wygnaniu babil. zdecydował się pozostać w Jerozolimie (Ne 11,11).

11)    Kapłan, który za czasów Nehemiasza pisemnie zobowiązał się do wierności Prawu

(Ne 10,3).

12)    Ojciec ►Ezdrasza [2], który przeprowadził wielką reformę kultową w czasach

powygnaniowych (Ezd 7,1). fr [ts]

Serce (hebr. leb, lebab; gr. kardia). W języku bibl. i religijnym często w znaczeniu przenośnym. Serce zatem to synonim „środka” (np. Wj 15,8 „w sercu morza”), miejsce poznania (w znaczeniu „rozum”); także zdolności intelektualne są sprawą serca (Prz 2,2.10; 14,33). Serce jest również obszarem woli (np. 2 Sm 7,3; Iz 10,7) i uczuć (np. 1 Sm 1,8; Iz 1,5; Ps 13,3: ból; Wj 4,14; Jr 15,16; Ps 4,8: radość; Ps 25,17: strach; Koh 2,20: rozpacz; Ps 40,13: odwaga). Stąd też termin ten obejmuje wszelkie wymiary ludzkiej egzystencji, jest po prostu rozumiany jako całe wnętrze człowieka (np. Jr 17,9n) albo uosabia człowieka jako całość

(Ps 22,15; 27,3). ST mówi nie tylko o sercu człowieka, lecz także o sercu Boga jako miejscu Jego uczuć (Rdz 6,6; Oz 11,8), Jego wierności (1 Krl 9,3) i Jego woli (dosł. w Rdz 8,21;

Jr 7,31). Taki sposób mówienia nie ma na celu antropomorfizowania Boga, ale raczej przedstawia bardzo osobisty, obejmujący wszelkie obszary rzeczywistości Jego obraz. ►Sumienie, fg [łs]

Sered (aram. lęk; akad. obcinać drzewa). Wg Rdz 46,14 pierworodny syn Zabulona. fr [ts]

Sereda (hebr. ochłoda; twierdza). Stamtąd pochodził pierwszy władca Królestwa Północnego Jeroboam I (931-910 r. przed Chr.; 1 Krl 11,26). fr [msz]

Seredata (herb. ochłoda, twierdza). Miejscowość wzmiankowaną w 2 Km 4,17 należy utożsamiać z ► Sartan. fr [msz]

Serejasz ► Serajasz.

Seret (hebr. błysk). Wywodził się z Tekoa i przez to miejsce pochodzenia łączony był z Judą (1 Krn 4,5.7). fr [msz]

Seret-Haszszachar (hebr. błysk jutrzenki). Miejscowość w pokoleniu Rubena po wsch. stronie Jordanu (Joz 13,19); położenie nieznane, fr [msz]

Sergiusz Paweł (rzym. imię rodowe [być może łac. sieć] i imię rzym. [łac. mały]). Prokonsul Cypru (ok. 47 r. po Chr.) w czasach misjonarskiej działalności Barnaby i Pawła; apostołowie nawrócili konsula pomimo oporu ze strony Elimasa (Dz 13,6-12). me [ts]

Seri (hebr. wonna żywica). W wyniku losowania ten syn śpiewaka Jedutuna został za „panowania Dawida” kierownikiem czwartego oddziału muzyków i śpiewaków

(1 Krn 25,3.11). fr [msz]

Seron (gr. prawd, dół, silos). Generał, który na początku powstania machabejskiego wyruszył przeciwko Judzie, jednak został przez niego pokonany (1 Mch 3,13.23). fr [ts]

Seror (hebr. kamyczek). Znamienity Be-niaminita, pradziadek Saula, pierwszego króla Izraela (1 Sm 9,1n). fr [msz]

Serua (hebr. trędowata). Wdowa i matka Jeroboama I, władcy posiadającego talent organizacyjny i wojskowy, pierwszego władcy Królestwa Północnego, który sprawował swój urząd w latach 931-910 przed Chr. (1 Krl 11, 26). fr [msz]

Serug (hebr. gałąź, rozgałęzienie). W wywodzącej się z dokumentu kapłańskiego genalogii Sema Serug ukazany jest jako „pradziadek” Abra(ha)ma (Rdz 11,20-23). Pozabiblijne teksty potwierdzają, że chodziło o starożytne miasto noszące akadyjską nazwę, położone na wsch. od Charanu. fr [ts]

Seruja (akad. przepaść; hebr. pobity przez JHWH; pachnąca balsamem). Jedna z sióstr Dawida (1 Krn 2,16). Miała trzech synów (2 Sm 2,18; 1 Krn 2,16), którzy przyłączyli się do Dawida podczas jego ucieczki. Matka zasłynęła dzięki swoim dzieciom: dzięki Abiszajowi, który okazał swą odwagę jako dowódca „trzydziestu” (2 Sm 23,18), dalej dzięki Joabowi, który był wodzem naczelnym za panowania Dawida (2 Sm 2,18; 8.16), wreszcie dzięki Asahelowi, który był wybitnym wojownikiem (2 Sm 2,18-22). Synowie Serui byli osobami tak wpływowymi, że często bezradny był wobec nich sam Dawid (2 Sm 3,39; 16,9n). Właśnie z powodu posiadania tej szczególnie uprzywilejowanej pozycji wydaje się ciekawe, że nigdy nie wymienia się męża Serui ani nie wzmiankuje się o jej rodzinie, fr [msz]

Set (hebr. [Bóg] obudził, zastąpił).

1)    Trzeci syn Adama i Ewy, który urodził się po tym, jak Kain zabił swojego młodszego brata (Rdz 4,25; Łk 3,38); zgodnie z pewną późną tradycją Set miał dożyć 912 lat

(Rdz 5,3-8).

2)    Przypuszczalnie było to inne określenie Moabu (Lb 24,17). fr [ts]

Setnik. W tłumaczeniach ST przy pomocy tego wyrazu przekłada się blisko dziesięć nazw stanowisk. W NT setnik to synonim rzym. centuriona: dowódcy sotni. Popularny stopień wojskowy, z którym łączyło się wyobrażenie o sumiennym, doświadczonym żołnierzu, porównywalny z dzisiejszym dowódcą kompanii (Mt 8,5; Mk 15,39; Dz 27.16). me [łs]

Setur (hebr. ukryty). Reprezentant pokolenia Asera, który wraz z innymi zwiadowcami z każdego pokolenia został posłany przez Mojżesza, aby dowiedzieć się, jak żyzna jest Ziemia Obiecana i jak jest broniona (Lb 13,13). fr [ts]

Sę

Sędzia. Pierwotnie urząd sędziego spoczywał w rękach starszych (por. Wj 18,13-26), wzg. kapłanów (odnośnie do spraw ze sfery religijnej; ►Sąd). Poza tym zgodnie ze świadectwem ST we wczesnym okresie dziejów Izraela istnieli sędziowie (►Księga Sędziów). W badaniach naukowych rozróżnia się, raczej nieszczęśliwie, sędziów większych i mniejszych. Pierwsi, jako charyzmatyczni przywódcy pełnili prawd, funkcje wojskowe i uważani byli za wybawicieli; były to postacie, których działalność sędziowska wzmiankowana jest na marginesie (por. Sdz 8,28-32). Właściwą funkcję sędziego sprawowali jedynie sędziowie, których na dwóch listach wymienia deuteronomistyczne dzieło historyczne (Sdz 10,1-5 oraz 12,7-15). Do nich należy też dodać Deborę (Sdz 4,4) oraz sędziego i proroka ►Samuela [2] (1 Sm 7,15). Wspomnienie poszczególnych członków obu list zbudowane jest w taki sam sposób: początek sprawowania urzędu, czas jego trwania, informacje o licznym potomstwie sędziego, o jego pochodzeniu, śmierci i miejscu pochówku.

Z powyższych danych wynikałoby, że obszar działalności ograniczał się do jednego miasta ew. jego okolic. Działalność sędziów związana jest ze wzrastającym znaczeniem miast. Kres epoki sędziów wiąże się zapewne z przejściem do systemu monarchicznego (ok. 1000 r. przed Chr.). Powstała w okresie rządów królewskich wizja uprzedzających monarchię czasów sędziów ma zatem historyczną podstawę. Z uwagi na znaczenie przestrzegania prawa w judaizmie Ezdrasz popierał sprawowanie funkcji sędziowskich przez uczonych w Piśmie

(Ezd 7,25; 10,14).

Z założenia NT dystansuje się od ludzkich sędziów i praw, także chrześc. (Mt 5,25.40; 7,1; Łk 12,14; 18,6; 20,20; 1 Kor 4,3; 6,1.7; Jk 2,4; 4,11n). Kluczowe jest przekonanie, że jedynie

sam Bóg jest sędzią każdego ludzkiego grzechu i uchybienia. ►Sąd Boży. me [msz]

Sędziowie Izraela. Wymierzanie sprawiedliwości spoczywało najpierw w rękach głów rodów, starszych (por. Wj 18,25n) oraz sędziów wzg. kapłanów (por. Pwt 16,18; 17,9-12). Przypuszczalnie odrębny stan sędziowski nie istniał aż do panowania Jozjasza (641-609 r. przed Chr.) i przetrwał jak się wydaje jedynie do upadku Judy w 586 r. przed Chr.

Deuteronomistyczne dzieło historyczne, w którym mianem sędziów określa się cały szereg wybitnych osobistości izraelskich, począwszy od Jozuego, a skończywszy na Samuelu, charakteryzuje urząd „wielkich sędziów” w Sdz 2,11 -19 w następujący sposób: sędzia jest w pierwszej mierze ustanowiony przez JHWH i otrzymuje tym samym Boski mandat. Jego zadanie polega na wyzwalaniu Izraela z rąk wrogów, których JHWH sprowadził na lud, ponieważ oddawał on cześć obcym bożkom. Sędzia jest więc charyzmatycznym przywódcą, który ma przyprowadzić z powrotem Izraela do JHWH, czyli do źródła życia. JHWH ponownie zmiłuje się nad swoim ludem, gdy usłyszy jego lament z powodu wrogów i ciemiężycieli. Liczne opowiadania dotyczące sędziów zbudowane są wg schematu, odpowiadającego ideologii deuteronomistycznej: odstępstwo od JHWH - ciężkie położenie - lament - posłanie sędziego - normalizacja. Wzmiankuje się także o tzw. mniejszych sędziach.

Z imienia wymienieni zostali następujący sędziowie: Otniel, Ehud, Szamgar, Debora, Gideon,Tola, Jair, Jefte, Ibsan, Elon, Abdon, Samson i Samuel. Objętość i treść opowieści dotyczących poszczególnych sędziów znacznie się między sobą różnią. dv [msz]

Sęp ► Świat zwierząt.

Sfinks. W starożytnym Egipcie sfinks był przedstawieniem boskiego faraona jako lwa z głową człowieka. Dopiero od około XV w. przed Chr. pod wpływem wyobrażeń mezopotamskich i egejskich częściej pojawiały się odstępstwa od tej zasady, m.in. uskrzydlone żeńskie sfinksy. W szerszym znaczęniu sfinks jest terminem technicznym na określenie istot hybrydowych z ciałem lwa, głową człowieka i skrzydłami. ►Hybrydy, me [ts]

Sia (hebr. pomocnik). Zwierzchnik rodu niewolników świątynnych, którzy powrócili z Babilonu do ojczyzny (Ezd 2,44). fr [ts]

Siano ► Trawa.

Siarka. W Dolinie Jordanu już bardzo wcześnie istniały źródła siarkowe czy też złoża siarki, przede wszystkim w okolicy Morza Martwego, o czym mówi etiologiczne opowiadanie o Sodomie i Gomorze (Rdz 19,24). W Biblii siarka pojawia się nieustannie jako narzędzie karzącego sądu nad przestępcami i grzesznikami. Występuje ona w postaci deszczu ognia i siarki (Rdz 19,24; Ps 11,6) albo jako płonące jezioro wypełnione siarką (Ap 19,20; 20,10). me [ts]

Siba (hebr. roślina; konar). Król Dawid, chcąc okazać dobro Jonatanowi, swojemu zmarłemu przyjacielowi i synowi poprzedniego władcy, postanowił odszukać żyjących członków jego rodziny i uczynił to za pośrednictwem Siby. Ten wskazał miejsce pobytu chromego ►Meribbaala [2], syna Jonatana. Dawid sprowadził go do swego pałacu, zaś Sibie i jego krewnym przekazał władzę administrowania rozległymi posiadłościami Meribbaala

(2 Sm 9,1-13). Wierność Siby, niegdyś sługi Saula, względem króla Dawida nie była bezinteresowna. W czasie buntu królewskiego syna, Absaloma, przeciwko ojcu Siba stanął po stronie Dawida, ale wykorzystał okazję, aby ukazać w negatywnym świetle pozostającego w Jerozolimie, niepełnosprawnego ruchowo Meribbaala: Siba utrzymywał, że Meribbaal przebywał w Jerozolimie dlatego, że miał nadzieję na odzyskanie godności królewskiej - podobnie jak jego dziadek, Saul (2 Sm 16,1-3). Rozgoryczony Dawid podarował Sibie majątek księcia, którym dotychczas jedynie administrował. Po załamaniu się rewolty Meribbaal opowiedział Dawidowi, że nie mógł przyłączyć się do niego podczas ucieczki, ponieważ Siba go oszukał i uniemożliwił mu przyłączenie się do niego. Król w pewnym tylko stopniu przekonany do tego, co powiedział Meribbaal, odebrał Sibie połowę przyrzeczonego mu wcześniej majątku (2 Sm 19,25-31). fr [msz]

Sibbekaj (hebr. drewno Boga). Bohater Dawida, który pokonał potężnego przeciwnika Safa (2 Sm 21,18); Saf był Refaitą, członkiem kananejskiego plemienia, które sprzymierzyło się z Filistynami. Sibbekaj należał do grupy Trzydziestu (2 Sm 23,27). Wg 1 Krn 27,11 (por. rozbieżności w danych dotyczących przodków) był on dowódcą nad 24 000 ludzi i w ósmym miesiącu roku stał ze swoim oddziałem w pogotowiu, fr [ts]

Sibbolet ► Szibbolet.

Sibeja (hebr. gazela). Imię pochodzącej z Beer-Szeby matki króla judzkiego Joasza

(835-796 r. przed Chr.; 2 Krl 12,2). fr [msz]

Sibeon (hebr. hieny). Wg Rdz 36,2 był Chiwwitą, ojcem teścia Ezawa. Po „miejscach szwów” można rozpoznać, że przy pomocy genealogii dochodziło do łączenia rozmaitych klanów w wielkie plemiona: Chiwwita Sibeon (Rdz 36,24), hodowca osłów, będzie ponadto wymieniony jako potomek Seira, Edoma wzg. Ezawa (Rdz 36,19n). fr [msz]

Sibia (hebr. gazela). Drugi syn Szacharaima z jego żony, Chodesz [niewymieniana w BT]. Chociaż na podstawie drzewa genealogicznego był jednym z Beniaminitów, których pierwotny obszar zamieszkania znajdował się na zach. brzegu Jordanu, osiedlił się w Moabie, położonym po wsch. stronie Jordanu (1 Krn 8,8n). fr[msz]

Sibma (aram. [miejsce] z zimną wodą). Przypuszcza się, że to znane ze swego wina

(Iz 16,8n; Jr 48,32) i pastwisk (Lb 32,3n) miejsce położone było 15 km w głąb wschodniojordańskiej doliny, na wyżynie płn. brzegu Morza Martwego. Miejscowość tę opanowało pokolenie Rubena (Lb 32,38), potem przeszła ona pod panowanie Moabu

(Iz 16,6-9). fr [ts]

Sibraim (akad. podwójna nadzieja). Miejsce na płn. granicy Izraela opisanej w wyidealizowany sposób przez Ezechiela (Ez 47,16); przypuszczalnie było to środkowosyryjskie miasto, które za czasów Dawida rzeczywiście mogło być miastem granicznym Izraela, fr [ts]

Sicha (egip. niech przemówi Horus; hebr. susza). On i jego potomkowie mieli powrócić z wygnania babil. w pierwszej grupie razem z Zorobabelem (Ne 7,46). Mieszkał w Jerozolimie i razem z Giszpą stał na czele niewolników świątynnych (Ne 11,21). fr [msz]

Sichon (hebr. unieść ze sobą, powalić). Król Cheszbonu (Joz 9,10), który wraz z Ogiem był uważany za króla Amorytów (Joz 2,10); powiększył on swoje terytorium panowania w Zajordaniu poprzez opanowanie zasiedlonych na płd. terenów Moabitów (Lb 21,27-30). Izraelici mieli go pokonać podczas zajmowania Ziemi Obiecanej (Lb 21,21-26; Sdz 11,20n). Terytorium jego zostało podzielone pomiędzy Rubena, Gada i zajordańską część pokolenia Manassesa (Lb 32,33). Zwycięstwo nad królami amoryckimi stało się symbolem pokonania wrogów (por. Pwt 1,4; 3,2.6.8; Ps 135,10-12). fr [ts]

Siddim (hebr. pola). Utożsamienie doliny Siddim i Morza Słonego (Rdz 14,3) wskazuje na jakiś obszar na płd. od Morza Martwego. Tam były możliwości pozyskiwania smoły, ew. asfaltu (Rdz 14,10; por. także Józef Flawiusz). W dolinie Siddim, jak podaje Rdz 14,8, doszło do krwawej bitwy zbuntowanych królów pod dowództwem króla Sodomy - Bery przeciwko potężnej koalicji kilku innych królów, fr [ts]

Side (sidecki [dialekt południowoanatolijski] owoc granatu). Miasto portowe w Pamfilii (dziś kurort na tureckim wybrzeżu Morza Śródziemnego); do tego miasta posłano pismo informujące, że Rzym przyjął złożoną przez Szymona Machabeusza propozycję sojuszu

(1 Mch 15,23). Ten akt potwierdza próby podjęte przez Żydów, aby za sprawą licznych relacji dyplomatycznych ostać się wobec potęgi syryjskiej, fr [ts]

Sidło. Polują c na dzikie zwierzęta i ptaki, oprócz broni używa się również sideł. Te mogą być ukryte na powierzchni ziemi lub w specjalnie przygotowanym dole; często są zaopatrzone w sieć, w którą wplątuje się ofiara. W Biblii obydwa typy sideł są często używane do zobrazowania zła, nieszczęścia, jakie człowiekowi wyrządza inny człowiek (Ps 64,6) lub diabeł (1 Tm 3,7), sądu Bożego (Iz 8, l4nn), a przede wszystkim własnego złego czynu

(Prz 5,22). me [pt]

Sieć. Starożytne narzędzie stosowane w polowaniu na dzikie zwierzęta (Iz 51,20) i ptactwo (Ps 124,7), jak również przy łowieniu ryb (Ha 1,15; Mt 4,18); obrazowo używa się także tego motywu w odniesieniu do zasadzki, pułapki (Ps 9,16). me [ts]

Siedem ► Liczby.

Siedemdziesiąt ► Liczby.

Sledmioramienny świecznik ► Świecznik.

Siedmiu. Grupa mężczyzn, którzy - jak podają Dz 6,1-6 - zostali przez pierwszą wspólnotę wybrani do posługi przy stołach. ►Urząd, ms [ts]

Sierota. W Biblii sierota występuje najczęściej w związku ze słowem ►wdowa i określa grupę społeczną Izraela, która najbardziej potrzebuje pomocy i najmocniej narażona jest na wyzysk, ponieważ nie posiada żadnych praw (np. Wj 22,23; Hi 24,9). Dlatego w sposób specjalny za tych ubogich odpowiedzialny jest król (por. Ps 72,4), jednak także sam Bóg szczególnie się o nich troszczy (Ps 10,18). Sieroty mają prawo do spoczynku w szabat, do pokłosia, do części z plonów w ramach dziesięciny trzyletniej i do części z dochodów w latach szabatowych (Pwt 14,29; 24,17-19; 26,12-15; 27,19). Pierwotny Kościół zaakceptował taką etykę (Jk 1,27). me [msz]

Sierp. Narzędzie do żniwa (Pwt 16,9; 23,26; Mk 4,29); początkowo miał formę zakrzywionego kawałka drewna z umieszczonym na nim ostro zakończonym krzemieniem, później było to żelazne ostrze w kształcie półksiężyca z drewnianym uchwytem. Dla nisko rosnących zbóż używano podczas żniw niezbyt ostrego rozrywającego sierpa, który czasem określano w niektórych tłumaczeniach jako kosę. W znaczeniu symbolicznym sierp (podobnie jak i żniwo) oznaczają Boży sąd (J1 4,13). me [ts]

Siew. Wskutek tego, że w Palestynie jest zimowa pora deszczowa oraz letnia pora sucha, istnieją tam dwie pory zasiewów: zasiew zimowy przed porą deszczową i zasiew letni po zakończeniu pory deszczowej (►Rolnictwo). W ramach zimowych zasiewów siano np. pszenicę, jęczmień, proso; zasiew letni odgrywał nieco mniejszą rolę (sadzono wtedy np. groch, ogórki). Przed zasiewem zaorywano ziemię; siewca rozsiewał nasiona wyciągniętą ręką na bruzdy, rozrzucając je tak, aby pokryć zasiewem możliwie największą powierzchnię (por. Mk 4,3-8). Zasiew był chroniony albo przez ponowne zaoranie, albo przysypanie ziemią. O zasiewie i nasionach Biblia mówi często w przenośnym, obrazowym znaczeniu, np. w odniesieniu do przepowiadania (Mk 4,13-20), ogólnie do życia (Iz 40,24), a także do chrztu (1 P 1,23). me [ts]

Siewca ► Siew.

Sifemot (hebr. płodny). Miejscowość w Judzie, której położenie nie jest znane; żyli w niej zwolennicy Dawida, kiedy nie był on jeszcze królem; Dawid posłał im dary ze zdobyczy wojennej (1 Sm 30,26.28). fr [ts]

Sifion ► Sefon.

Sijor (hebr. mały). Jedna z miejscowości w górach w pokoleniu Judy (Joz 15,54), położona prawd. ok. 7 km na płn. zach. od Hebronu, fr [msz]

Sikkut (akad. przydomek Saturna; hebr. przedmiot odrazy). Imię bóstwa, które pojawia się tylko w Am 5,26; być może nazwa ta oznacza to samo bóstwo, które nazywane jest Kewan. Chodzi tutaj o bóstwo astralne, którego wpływ na Królestwo Północne dawał się zauważyć przed jego upadkiem w 722 r. przed Chr. fr[ts]

Siklag (hebr. odpływ studni). Miasto, które przypuszczalnie położone było niecałe 20 km na płn. wsch. od Beer-Szeby. Wg idealnego podziału kraju Siklag stanowiło część dziedzictwa Judy (Joz 15,31), jednak zgodnie z Joz 19,5 przypadło w udziale Symeonowi. Z tych niespójnych danych możemy wnioskować, że prawd, żadne z pokoleń nie wzięło miasta na dłużej w posiadanie. W końcu zajęli je Filistyni. Król Gat przekazał miasto na własność szukającemu azylu Dawidowi, i tym samym Siklag stało się pierwszą posiadłością Dawida

(1 Sm 27,6). Stamtąd wyprawiał się na Amalekitów, uwalniając od zagrożenia z ich strony wszystkie graniczące z Negebem ludy (1 Sm 27,8n; 30,1-18). Wysyłane stamtąd dary przypieczętowywały sojusze, na mocy których mógł stać się królem Judy (1 Sm 30,26-31). Siklag straciło na znaczeniu, gdy Dawid przeniósł swoją siedzibę do Hebronu. Potem miasto wzmiankowane jest dopiero w okresie powygnaniowym jako miejsce osiedlania się Judejczyków (Ne 11,28). fr [msz]

Silla.

1)    (Hebr. cień, schronienie). Druga żona Lameka (Rdz 4,19) i matka Tubal-Kaina, od którego wywodzą się sporządzający narzędzia z żelaza (Rdz 4,22).

2)    (Hebr. góra ziemi). Król Joasz z Judy (835-796 r. przed Chr.) został zamordowany przez zbuntowanych urzędników dworskich w drodze do tego, dziś nie dającego się zlokalizować, miejsca (2 Krl 12,21). fr [msz/ts]

Silletaj (hebr. cień).

1)    Dowódca z pokolenia Manassesa, który przyłączył się do Dawida, kiedy ten jeszcze rezydował w Siklag (1 Krn 12,21).

2)    Syn ►Szimejego [5]; ponieważ znajduje się w genealogii Beniamina, należał zapewne do tego pokolenia (1 Krn 8,20). fr [msz]

Siloe / Tunel Siloe (hebr. sziloah - posłany; tunel). Hebr. słowo sziloah oznacza kanał i w Iz 8,6 odnosi się do kanału od źródła Gihon do płd. krańca miasta ►Jerozolimy, do sadzawki Siloe. Wykucie tego tunelu było wielkim wyczynem budowlanym za czasów króla Ezechiasza (por. 2 Krl 20,20; 2 Km 32,30) ok. 700 r. przed Chr. Celem tego przedsięwzięcia było zapewnienie wody dla miasta w przypadku oblężenia. Mówi na ten temat inskrypcja w tunelu Siloe.

W Łk 13,4 wzmiankuje się zawaloną wieżę w murze Siloam (por. Ne 3,15); wg J 9,7.11 Jezus rozkazał pewnemu niewidomemu, aby obmył się w sadzawce Siloam. Kiedy ten to zrobił, odzyskał wzrok. Określenie Siloam zachowało się w nazwie współczesnej arabskiej wioski Silwan. W okresie rabinicznym, podczas Święta Namiotów z sadzawki Siloe czerpano wodę do oczyszczenia. Wg żyd. tradycji tam na polecenie króla Manassesa (699-643 r. przed Chr.) przepiłowano proroka Izajasza. Zdaniem niektórych badaczy Zwój Miedziany (3Q15 kol. 10,15) mówi o jakimś skarbie (17 talentów) ukrytym w sadzawce Siloe. ms [tsj

Siła / Moc. To, co w Biblii określa się terminem „siła”, może oznaczać zarówno siłę żywotną (Pwt 34,7), jak również siłę fizyczną (Sdz 16,5) albo materialną zasobność (Hi 6,22), a także siłę militarną (Dn 8.24); ogólnie pojęciem tym wyrażana jest zdolność, możliwość uczynienia czegoś (Rdz 31,6). Cała ludzka siła pochodzi ostatecznie od Boga (Ps 18,33), który sam jest „Potęgą” (Mt 26,64; BT ma tutaj „Wszechmocny”). Często w ST znajduje się wyznanie skierowane do JHWH jako do tego, który wyprowadził Izraela z Egiptu „wielką mocą i silną ręką” (32,11; ►Wyjście). Bóg może obdarzyć swoją mocą charyzmatycznych i uzdolnionych ludzi (Sdz 6,14-16). Dzięki tej mocy Jezus czynił także swoje cuda (Mk 5,30). Chrystus, który jest Mocą Bożą (1 Kor 1.24) i który posadzony został ponad każdą inną potęgą (Ef 1,19-21), pozwala, aby Jego moc przeszła na apostołów (Łk 9,1). Także moc wierzących nie jest żadną siłą ludzką, lecz mocą Bożą (2 Kor 4,7; Ef 6,10), która okazuje się - paradoksalnie - w doświadczeniu całkowitej słabości (bezsilności; 2 Kor 12,9). O ile taka postawa zakłada silną wiarę, to tradycja kościelna określa doświadczenie takiej mocy jako jeden z siedmiu darów Ducha Świętego, fg [ts]

Sin (akad. księżyc; hebr. glina; niebieski barwnik; krzew).

1)    Bóstwo księżyca czczone w Asyrii ew. w Babilonie; w Biblii nigdy nie jest wymienione wprost. Imiona własne, które zawierają element tego bóstwa, pojawiają się w Biblii, np. Sennacheryb, Sanballat.

2)    Biblia czterokrotnie wymienia obszar pustynny o tej nazwie, który - wg Wj 16,1

- miał znajdować się w pobliżu Synaju. Chodziło o miejsce obozowania podczas wędrówki przez pustynię (Lb 33,11n). Tam lud miał się zbuntować przeciwko JHWH, na skutek czego Bóg dał im „chleb z nieba” (Wj 16,4; manna).

3)    Płn.-wsch. umocnienia graniczne Egiptu; Ezechiel zapowiada karzący sąd Boży, jaki na nie spadnie (Ez 30,15n).

4)    (Hebr. cierń). Nazwa pustyni leżącej na płd. Ziemi Obiecanej, jeszcze bardziej na płd. niż Negeb. Od tamtego obszaru zwiadowcy rozpoczęli na polecenie Mojżesza zwiad okolicy

(Lb 13,21). Pustynia Sin obejmowała także rejon ►Kadesz [1] (Pwt 32,51). Tę pustynię przedstawiano jako miejsce buntu Izraelitów (por. Lb 27,14). Wg Joz 15,1 ten najbardziej wysunięty na płd. rejon przypadł pokoleniu Judy. fr [ts]

Sinici.

1)    Być może byli to mieszkańcy ►Sjene (por. Iz 49,12).

2)    Fenicka grupa ludnościowa, która za sprawą genealogii wiązana jest z Kanaanem

(Rdz 10,15.17). fr [tsj

Sin-Magir (akad. dobry Nebu). Miasto na płn. wsch. Akadu; stamtąd pochodził

Nergal-sar-eser, jeden z dowódców wojska Nabuchodonozora, które ok. 586 r. przed Chr. zajęły Jerozolimę (Jr 39,2n.l3n.). fr [ts]

Siodło. Podobnie jak jeszcze dzisiaj częstokroć na Wschodzie zamiast siodła używa się narzuty z materiału, tak samo w ST jako siodło (Kpł 15,9) zwierzęcia podróżnego służyła najczęściej jakaś narzuta. Ponadto znane są siodła juczne, co potwierdzają znaleziska i ikonografia. Wspomniane w Rdz 31,34 siodło na wielbłąda składało się zapewne z formy pokrytej materiałem albo skórą, pod którą Rachela ukryła posążki bóstw Labana. me [ts]

Siostra. Hebrajskie słowo ahot oznacza zarówno rodzoną siostrę, jak i siostrę przyrodnią. Małżeństwo z siostrą przyrodnią przez długi czas było dopuszczalne w Izraelu oraz u ludów ościennych (Rdz 20,12; 2 Sm 13,13), później jednak ze względów dziedzicznych zostało zakazane (Kpł 18,9; 20,17; Pwt 27,22). W szerszym znaczeniu słowo siostra oznaczać mogło umiłowaną (Pnp 4,9n), należącą do tego samego ludu (Lb 25,18), sąsiednie miasta (Ez 16,46) albo państwa (Jr 3,7n), a od czasów wczesnochrześcijańskich - analogicznie jak użycie słowa ►brat - oznaczać może współtowarzyszkę wiary - chrześcijankę (Rz 16,1; 1 Kor 7,15). me [ts]

Sippaj (hebr. mój kielich; wielki). Wymieniony z imienia wojownik, który zaliczony został do Refaitów i wraz z Filistynami wyruszył do walki przeciw Izraelowi; został pokonany przez Sibbekaja, jednego z bohaterów Dawida (1 Krn 20,4). fr [ts]

Sippor (hebr. mały ptak). Ojciec kananej-skiego króla Balaka, który kazał sprowadzić widzącego Balaama, żeby rzucił przekleństwo na nadciągające gromady nomadów

(Lb 22,2.4-6). fr [msz]

Sirion (hebr. skorupa, pancerz). Może tutaj chodzić o starożytną nazwę (Ps 29,6) stosowaną w odniesieniu do Hermonu. Wydaje się, że owo określenie na terenach fenickich wokół Sydonu mogło utrzymać się dłużej (Pwt 3,9; 4,48). fr [ts]

Sis (hebr. kwiat). Wyprawa wojenna sojuszu ludów ze wsch. brzegu Jordanu przeciwko Jozafatowi judzkiemu (871-848 r. przed Chr.) przeraziła mieszkańców królestwa. Otuchy dodał natchniony Duchem Pańskim lewita, który przepowiedział, że wrogowie będą się znajdować na „wzgórzu Sis” (2 Krn 20,16); położenie obecnie nieznane, fr [msz]

Sisera (egip. sługa Ra; hebr. pole walki).

1) Dowódca wojsk Jabina, kananejskiego króla Chasoru (Sdz 4,2), wg Sdz 5,19-31 król; Sisera wyruszył z 900 rydwanami wojennymi przeciwko militarnie podległej grupie złożonej z kilku izraelskich plemion. Sędzina i prorokini Debora powołała Baraka na dowódcę izraelskich wojsk i razem z nim wyruszyła do walki. Z pomocą Boga Kananejczycy zostali pokonani (por. 1 Sm 12,9 i Ps 83,10) a Sisera uciekł pieszo. Schronienie w swoim namiocie zaoferowała mu Jael, a następnie zabiła śpiącego z wyczerpania Siserę palikiem od namiotu (Sdz 4,17-22; 5,24-27).

2) Sisera jest wymieniany jako praojciec niewolników świątynnych, którzy po wygnaniu babil. (586-538 r. przed Chr.) powrócili do Jerozolimy (Ezd 2,53; Ne 7,55). as [ts]

Sismaj (arab. słońce). Potomek Judy w dwudziestym pokoleniu (1 Km 2,40). fr [ts]

Sitna (hebr. spór). Nazwa pewnej studni, wykopanej przez służących Izaaka, o którą potem powstał spór z sługami z Geraru (Rdz 26,21). fr [ts]

Sitowie ► Świat roślin.

Sitri (hebr. moje schronienie). Wnuk syna Lewiego Kehata (Wj 6,22). fr [ts]

Sitz im Leben. Termin techniczny stosowany w ►Formgeschichte na oznaczenie

socjo-kulturowych uwarunkowań (np. kultu, wymiaru sprawiedliwości), którym tekst (gatunek) zawdzięcza swoje powstanie i wewnątrz których znajduje on swoją pierwotną funkcję i znaczenie; dzisiaj zamiast o Sitz im Leben mówi się raczej o funkcji tekstu w sytuacji życiowej. Chodzi tutaj o stawianie pytań socjologicznych w ramach pozostałych metod badawczych literaturoznawstwa i historii. Wąska wzajemna relacja między formą a Sitz im Leben należy do podstawowych aspektów Formgeschichte: każdy gatunek jest uwarunkowany przez zinstytucjonalizowane działania i procesy wewnątrz pewnego określonego społecznego środowiska i na odwrót, umożliwia te działania i procesy. Wszystkie teksty są zatem tekstami, które „powstały z” i są „istotne dla” pewnej powtarzalnej sytuacji w ramach ludzkiej społeczności. I tak np. Sitz im Leben pieśni o zmarłym stanowi rytuał pogrzebowy, dla wielu psalmów jest to liturgia świątynna, nomadzki wymiar sprawiedliwości związany z zasadą ius talionis; katalogi cnót i wad mają swoje Sitz im Leben w etycznych pouczeniach, hymny chrystologiczne - w liturgii pierwotnej wspólnoty, me [ts]

Siwan (nazwa miesiąca) ► Rachuba czasu.

Sjene (egip. otwarcie; klucz). Miasto na najdalszym płd. Egiptu, przy granicy z Etiopią (por. groźby w Ez 29,10; 30,6). fr [ts]

Skała. Pod względem geologicznym bardzo często występuje na terenie Palestyny; w Biblii częściej wymieniana jest w kontekście wytrzymałości i trwałości skały niż jakości ziemi; dlatego też w starożytności skała była wybierana na miejsce ołtarza (Sdz 6,20nn) oraz była obrazem samego Boga, przy którym schronienie znajduje człowiek modlący się

(np. Ps 18,3.47; 28,1). Szczególne znaczenie posiada skała w Jerozolimie, na której stanęła Świątynia Salomona, tzn. w miejscu, w którym Abraham był gotowy złożyć ofiarę ze swego syna Izaaka - Bóg jednak nie chciał takiej ofiary (Rdz 22,2). Stara tradycja uznaje, że skała ta to wymieniony w Księdze Izajasza kamień węgielny (Iz 28,16), którym Bóg zamknął podziemne wody chaosu, a tym samym bramę do świata podziemnego, czyli otchłani. Na skale tej miała powstać nowa, eschatologiczna budowla. Wg muzułmańskiej legendy Mahomet (którego islam czci w Kopule na Skale, nazywanej również meczetem Omara) tutaj doświadczył mistycznego przeniesienia do nieba. W związku z tymi wyobrażeniami oraz żydowską tradycją nazywającą Abrahama „skałą świata” pozostaje też prawd, określenie ►Szymona [8] jako „Piotra” (= Skały), na którym zostanie zbudowany nowy lud Boży

(Mt 16,18; ►Kefas), oraz wyobrażenia apostołów, nazywanych „fundamentem Kościoła” (Ap 21,14). me [pt]

Skała Rimmon (hebr. skała granatu). Miejsce schronienia Beniaminitów, którzy przetrwali karną wyprawę Izraelitów przeciwko Gibea i zdołali się uratować na stepie (ok. 6 km na wsch. od Betel), fr [ts]

Skała Rozłączeń (hebr. Sela-Machlekot). Nazwa znanego miejsca, położonego ok. 15 km na płd. od Hebronu, gdzie Saul zrezygnował z pościgu za Dawidem, ponieważ do kraju wtargnęli Filistyni (1 Sm 23,25-28). fr [ts]

Skarabeusz (egip. imię hprr prawd, od „stawać się”). Typowa egip. ozdoba w kształ-

cie żuka, który w Egipcie z powodu swojego powstania uchodził za owad bardzo symboliczny; nabrał on zbawczego znaczenia dla zmarłych i żyjących, szczególnie za sprawą powiązania z na nowo pojawiającym się każdego rana bogiem słońca. Najczęściej był on używany jako amulet albo pieczęć. Także w Palestynie znaleziono wiele skarabeuszy, co potwierdza istnienie ścisłych związków między obydwoma krajami, me [ts]

Skarb. W starożytności zbieranie, przechowywanie, zakopywanie bogactwa było często jedyną możliwością zdobycia kapitału bądź też jego ochrony przed nieuprawnionym dostępem niepowołanych osób. Jako drogocenne rzeczy traktowano przede wszystkim metale szlachetne (złoto, srebro) oraz kamienie szlachetne, jak również kosztowne materiały, rzadkie przyprawy oraz aromaty (por. Mt 2,11). Legendarną sławą cieszyły się skarby króla Niniwy (Na 2,10) i Babilonu (Jr 50,37); także skarby świątyni w Jerozolimie oraz pałacu królewskiego w tym mieście; wielokrotnie teksty bibl. wspominają o plądrowaniu i konfiskacie skarbca świątynnego (np. 1 Krl 14,26; 2 Krl 12,19; 14,14; 16,8; 18,15;

1 Mch 1,21-24).

Fascynację, która ma swoje źródło w znalezieniu skarbu, Jezus porównuje z oddziaływaniem królestwa Bożego (Mt 13,44n); ostrzega On jednak przed tym, aby nie dać się owładnąć wewnętrznie przez bogactwa (Mt 6,19). W sensie przenośnym „skarb” jest wielokrotnie używany jako metafora tego, co się posiada i nie można tego stracić (Mdr 7,14; Łk 12,33;

2 Kor 4,7; Kol 2,3). ►Skarbiec, me [ts]

Skarbiec. Pomieszczenie do przechowywania skarbów, tzn. metali szlachetnych, cennych sprzętów oraz szat, jak również pieniędzy i ziemiopłodów; w Jerozolimie w pałacu królewskim był przynajmniej jeden skarbiec (1 Krl 7,51; 2 Krl 20,13); w świątyni było ich wiele (Ne 10,39n; 1 Mch 14,49; 2 Mch 3,6). me [ts]

Skarbona. Król Joasz z Judy (835-796 r. przed Chr.) w ramach swojej reformy nakazał sporządzić skrzynię ze szczeliną w stronie wierzchniej po to, by można było do niej wrzucić pieniądze, które zamierzano złożyć w darze (2 Krl 12,10n). Przedtem kapłani przyjmowali osobiście te pieniądze i zużywali je dla swoich celów; teraz ofiarowane sumy miały być przeznaczone na niezbędne prace przy renowacji świątyni (2 Krl 12,5-8.12n). Pieniądze te zostały rzeczywiście wykorzystane do tych celów, które wcześniej zamierzono

(por. 2 Krl 22,4-7). W świątyni herodiańskiej znajdowało się wiele skarbon na ofiary. Złożenie datków przez bogatych ludzi i przez wdowę było dla Jezusa sposobnością do wyłożenia nauki na temat ofiar wrzucanych do skarbony (Mk 12,41-44). fr [łs]

Skarga / Użalanie się. Przyjęcie nieszczęścia i nędzy, cierpienia i bólu bez słowa oraz zniesienie tego milcząco „w imię Boga” w żadnym wypadku nie uchodziło w Izraelu za wyraz głębokiej wiary. Wręcz przeciwnie! Zawsze, kiedy ludzie w Izraelu byli w swojej nędzy przekonani o tym - czy to z powodu swojego wcześniejszego doświadczenia

(Ps 23; 42,5), czy to z powodu tego, czego się od Boga wcześniej spodziewali (Ps 22,5n; 25,2n) - że właściwie mogą od Boga oczekiwać czegoś innego, wówczas skarżyli się przed Bogiem na swoją niedolę (Ps 22,2n; 42,10n; 79,1.2.5; Hi 3; 29-31; Mk 15,34) - i to nie tylko z powodów egoistycznych: nieszczęście, które dotykało Izrael, wzg. poszczególne osoby w Izraelu, zagrażało autorytetowi, Imieniu i prawdzie Boga, który objawił się Izraelowi jako JHWH, czyli jako „Jestem, który jestem” (Wj 3,14). Bo nieszczęście narodu lub poszczególnych osób pozwala na jeden tylko wniosek: Bóg opuścił swoich (Ps 42,3n; 115,1n) i nie był już dla Izraela i poszczególnych osób JHWH, nie był „Jestem, który jestem”(Oz 1,9).

Skarga w Izraelu ma podwójny fundament:

1.    ►Łaska Boża - a to oznaczało: dotychczas chroniona przez Boga wspólnota - ukazywała właściwy fundament dotychczasowego życia. Tylko z tego powodu było dla modlącego się oczywiste, że może za sprawą łaski Bożej oczekiwać również rychłej zmiany obecnego, nieszczęśliwego położenia.

2.    Oczekiwana prywatna lub polityczna zmiana nie była dla modlących się niczym nadzwyczajnym, należała ona w ich oczach raczej z powodu dotychczasowego doświadczenia do realnych możliwości dnia powszedniego. To motywowało poszczególnych ludzi do skarżenia się na swą obecną złą sytuację (por. zwłaszcza postać Hioba). Jednakże w okresie, w którym ludzie w Izraelu - przede wszystkim pod wrażeniem zniszczenia Jerozolimy przez Babilończyków w 586 r. przed Chr. - pojmowali przeżyte subiektywnie i kolektywnie nieszczęście jako następstwo ich własnych grzechów i grzechów ich ojców, skarga ucichła; ponieważ w ten sposób patrząc, każde nieszczęście, które spadło na Izrael, było słuszne. Nie było zatem już powodu, by żalić się przed Bogiem (Lm 1-5; Ps 60; 79; Dn 3,26-28.32-34). Jednak przeciwko takiemu przekonaniu skierowane były i są działanie i nauka Jezusa (►Jezus z Nazaretu). Ponieważ jeśli Jezus w czymś odróżniał się od koncepcji z Jego świata, to właśnie w tym, że - w przeciwieństwie do Jana Chrzciciela i wspólnoty z Qumran, a także w przeciwieństwie do faryzeuszy - teraźniejszości nie pojmował w kategoriach Boskiego sądu nad grzesznikami, lecz w świetle ogromnej życzliwości i łaskawości Boga, która obowiązuje w odniesieniu do człowieka tu i teraz i która teraz ma ogromne znaczenie; bo „czas się wypełnił i bliskie jest królestwo Boże” (Mk 1,15). Ponieważ w Jezusie można dostrzec niezwykle mocne przekonanie, że Boża wola zbawienia dotyczy nas, ludzi, tu i teraz żyjących, i że On sam także chce się radykalnie zaangażować w tym grzesznym świecie, a więc że Bóg także dzisiaj jest „Jestem, który jestem” i jest Emmanuelem, dlatego też dla Jezusa nie istniało coś takiego jak cierpliwe znoszenie ludzkiego nieszczęścia i cierpienia. Uwarunkowań, które doprowadziły do zamilknięcia skarg w Jego własnym narodzie, Jezus nie podzielał - co widać po Jego uzdrowieniach i Jego posiłkach z grzesznikami i celnikami (Mt 9,1-13).

Z tego też powodu skarga pozostaje aktualna także dzisiaj dla każdego chrześcijanina. Tylko dzięki niej chrześcijanie pozostaną świadomi, że przed Bogiem nie muszą godzić się z jakimikolwiek formami nieszczęścia. Poprzez skargę/lamentację sprawiają oni, że sama rzeczywistość tylko wtedy będzie właściwie oceniana, jeśli oni będą ją, a także swoje życie, pojmować w kategoriach zależności bardziej od łaskawości Boga, aniżeli od jakichś grzechów czy przestępstw. Jedynie skarga może w końcu uchronić chrześcijan przed - także w sprzeciwie wobec samego Boga! - pogodzeniem się z cierpieniem w swoim życiu i na tym świecie. mli [ts]

Skaza. Ułomność cielesna, która czyniła kapłana (również zwierzę ofiarne) niezdolnym do służby (por. Kpł 21,16-23). Skaza u zwierzęcia wykluczała złożenie go w ofierze. Często zaprzeczenie „bez skazy” było w NT używane w kontekście moralnym na oznaczenie kogoś bez grzechu (Hbr 13,4; por. Jk 1,27; 1 P 1,4: niepokalany), me [pt]

Skazanie niewinnego. Wykonanie wyroku śmierci wydanego samowolnie i niesprawiedliwie; taki właśnie wyrok spro-kurowała Izebel w imieniu Achaba (1 Krl 21,13). Zapewne tak samo miała się sprawa w przypadku procesu Jezusa. Wskazuje na to powołanie fałszywych świadków (Mk 14,55-58) oraz podejrzenia natury politycznej (J 19,12). Również postępowanie sądowe przeciwko Szczepanowi przedstawione jest jako pozorny proces

(Dz 6,10-15), który zakończył się samosądem (Dz 7,57-59). me [ts]

Skąpstwo. Biblia zamiast o skąpstwie mówi często o chciwości, a także o żądzy pieniędzy; sytuacja, którą mamy na myśli, opisana jest np. w Koh 5,9n i Syr 14,3-10: Skąpiec jest głupi, ponieważ sam sobie nie może na nic pozwolić i ponieważ nie zwraca uwagi na bliźnich.

W NT skąpstwo jest „korzeniem wszelkiego zła” (1 Tm 6,10; por. 6,17-19) i należy do wad, które ujawnią się w czasach ostatecznych (2 Tm 3,2-4). me [ts]

Skewas (gr. forma łac. imienia Scaeva = leworęki, nieszczery). Fikcyjne imię („sztuczne imię”) pewnego żydowskiego arcykapłana, którego siedmiu „synów” zajmowało się egzorcyzmami; chcieli oni posłużyć się przy tym imieniem Jezusa jako słowem magicznym, ale zostali pobici przez demona (Dz 19,13-16). me [ts]

Sklepienie. Konstrukcja wykonywana z kamienia naturalnego o przekroju krzywoliniowym jako forma architektoniczna znana była już w epoce kamiennej. Z czasów st. dzięki znaleziskom archeologicznym znane są jedynie podziemne sklepienia. Sklepione pomieszczenie w Herodionie powstało prawd, pod wpływem rzym. ►Obraz świata, me [ts]

Sklepienie niebieskie ► Obraz świata.

Skopus (gr. miejsce patrzenia). Grzbiet górski na płn. wsch. od Jerozolimy (przylegający do Góry Oliwnej), ms [ts]

Skorpion ► Świat zwierząt.

Skóra. Szkielet otoczony jest ciałem i skórą (Hi 10,11). Choroby skóry z powodu nieczystości, która się z nimi łączy, budzą powszechny lęk. Tatuowanie skóry postrzegane jest jako czyn bałwochwalczy i dlatego też jest zabronione (Kpł 19,28). Skóry zwierząt służyły przede wszystkim jako okrycia. Ze skóry zrobiony był pas Eliasza (2 Krl 1,8) i strój Jana Chrzciciela (Mk 1,6), jak również sandały (obuwie), podobnie naczynia do czerpania wody, bukłaki na wino i wodę oraz uprząż koni. Podczas składania ofiar ze zwierząt ich skóry musiały zostać spalone, natomiast pozostałe części zwierząt ofiarnych przypadały w udziale kapłanom. ►Garbarz, me [ts]

Sł

Słabość. Obok cielesnej bezsilności (Lb 13,18) chodzi tu także o brak społ. znaczenia i siły; prorocy nieustannie podkreślali, że Bóg jest obrońcą i wspomożycielem słabych (Ez 34,4.16). Osiąga to swoją pełnię w Chrystusie, który w służbie słabszym uniżył się aż do całkowitego doświadczenia słabości w śmierci na krzyżu. Prawda o tym, że ze względu na krzyż ci, którzy sami uważają siebie za mocnych, przed Bogiem uchodzą za słabych, podczas gdy słabi, którzy we wszystkim liczą na Bożą pomoc, zostaną przez Niego umocnieni, jest centralnym tematem nauczania św. Pawła (1 Kor 1,27; 2 Kor 11,30; 12,9). Mianem „słabszych” Paweł określa także członków wspólnoty, którzy nie są jeszcze ugruntowani w wierze (Rz 14,1;

1 Kor 8,9). me [ts]

Sława / chluba. Ważnym motywem w Biblii jest sławienie Boga, Jego potężnych czynów, Jego sprawiedliwości, mocy i łaski itd. (Iz 43,21; por. Ps 51,16n; 59,17n). Już ST często ostrzega przed chełpieniem się człowieka samym sobą, czyli przechwalaniem się i udawaniem. To zasadniczy błąd głupców i bezbożników (Ps 52,3; 94,30). Nawiązuje do tego Paweł; dla niego chełpienie się sobą samym stanowi główny znak rozpoznawczy, że człowiek próbuje żyć na własną rękę i chciałby pokonać Boga. Jednak ze względu na Chrystusa wykluczone jest wszelkie chlubienie się (Rz 3,27); pozostaje jedynie paradoksalne chlubienie się krzyżem Chrystusa (Ga 6,14), znakiem ludzkiej słabości, która sama w sobie jest niczym, a którą jednak Bóg się posługuje, aby w świecie objawić swoją potęgę (2 Kor 12,9n). me [msz]

Słoń ► Świat zwierząt, ► Wojna.

Słońce. W całym starożytnym świecie Słońce było gwiazdą, której oddawano cześć boską; było także symbolem życia, zwycięstwa, oświecenia, czystości i sprawiedliwości; w kalendarzu wielu ludów wraz z księżycem słońce stanowiło główny wyznacznik czasu. Z punktu widzenia historii religii godna zauważenia jest niezwykła cześć oddawana słońcu w indoeuropejskim i egipskim kręgu kulturowym, gdzie często pory dnia stawały się bóstwami. W Egipcie za faraona Amenhotepa IV Echnatona (1379-1362 r. przed Chr.) doszło do powstania monoteistycznego kultu słońca. U Semitów bardziej czczony był księżyc, jednak cześć oddawana słońcu także nie była bez znaczenia. Wyrażała się ona w hymnach i modlitwach; obiektem czci były: tarcza słoneczna, rydwan słoneczny, świątynie ognia i obeliski.

Istnieją dane wskazujące, że w Palestynie czasów przedizraelskich Kananejczycy oddawali słońcu cześć religijną; wskazuje na to np. nazwa miejscowości Bet-Szemesz (dom słońca). Ponadto motywy z egip. kultu słońca były przejmowane przez Izrael (np. Ps 104 po części nawiązuje do jednego z hymnów Echnatona). Za czasów króla Manassesa (699-643 r. przed Chr.) asyr. kult słońca znalazł wsparcie ze strony państwa (2 Krl 21); Jozjasz (641-609 r. przed Chr.) zlikwidował ten kult (2 Krl 23).

W opowiadaniu o stworzeniu, pochodzącym z dokumentu kapłańskiego, religijne znaczenie słońca doznaje świadomej demi-tologizacji: słońce służy tylko do dawania światła i do rachuby czasu (Rdz l,l4n). Na jego podporządkowanie rozkazom JHWH wskazują Joz 10,12n i Iz 38,7n. Prorockie zapowiedzi nieszczęścia podkreślają, że nastąpi wtedy zaćmienie słońca (Jr 15,9; Mi 3,6; Am 8,9) - jest to motyw, który wywarł wpływ na żydowską i pierwotną chrześc. eschatologię (por. Mt 24,29; Ap 6,12; 8,12). Później motywy mające swoje źródło w hell. i apokaliptyce przeszły do symboliki słońca i światła oscylującej wokół osoby Chrystusa, me [ts]

Słowa Jezusa (Verba Jesu). W Ewangeliach synoptycznych da się wyróżnić materiał narracyjny (opowiadania o cudach, legendy, opis męki), mowy i jako formę pośrednią tzw. apoftegmaty (sentencje, powiedzenia), czyli krótkie opowiadania, których puentę stanowi dobitne zdanie Jezusa. Odnośnie do mów można wskazać na maksymy mądrościowe (pewniki, przestrogi, pytania; por. Mt 6,34b; Łk 4,23; 6,39), proroctwa i mowy eschatologiczne (kazanie, „biada”, przestroga, przepowiednia apokaliptyczna: Mt 11,6.21-24; Mk 13,2.33-37), wykładnie i reguły dotyczące życia wspólnoty (por. Mk 3,4; 7,15; 10,11n), zdania „Ja jestem” (por. Łk 12,49; 14,26) i przypowieści (obraz, metafora, porównanie, hiperbola i paradoks, przypowieść w węższym znaczeniu, parabola i alegoria; por. Mk 2,21n; 4,13-20.26-29.30-32; 10,44; Mt 5,13; 10,30; 24,27; Łk 10.30-37; 13,6-9).

W przypadku apoftegmatów można wyróżnić polemiki (por. Mk 2,15-17), dialogi dydaktyczne (por. Łk 12,13n) oraz apoftegmaty biograficzne (por. Mk 6,1-6).

Jak pokazuje ►źródło Q, już przed spisaniem Ewangelii Marka stworzono zbiór słów Jezusa, który później wszedł w skład Ewangelii Mateusza i Łukasza. Poza tradycją synoptyczną słowa Jezusa znajdują się w szerszym zakresie przede wszystkim w Ewangelii Janowej, pojedyncze także u Pawła (por. 1 Kor 7,10; 9,14; 11,23-25; 1 Tes 4,15) oraz w tradycji niekanonicznej (►Ewangelia Tomasza).

W przypadku części przekazanych słów można przyjąć historyczne autorstwo Jezusa (prawdziwe słowa Jezusa), jednakże wraz z upływem czasu doszło zapewne do przekształceń słów historycznego Jezusa czy też do tworzenia słów Jezusa. W związku z tym we współczesnej egzegezie stawia się kontrowersyjne pytanie, na ile pisemny przekaz słów Jezusa pokrywa się z tradycją ustną. ►Agrafa. mr [msz]

Słowa Pana ► Słowa Jezusa.

Słowa z krzyża. Jest to w sumie siedem słów, wypowiedzianych przez umierającego na krzyżu Jezusa, które przekazane zostały w różnej formie przez wszystkie cztery Ewangelie; Marek i podążający za nim Mateusz wymieniają „Eli, Eli...” (Mt 27,46; Mk 15,34: „Eloi Eloi...”), czyli początek Psalmu 22. Łukasz zamiast tego wspomina trzy słowa z krzyża, które miały podkreślić symboliczny charakter śmierci Jezusa (Łk 23,34.43.46). Także Jan przekazuje trzy szczególne słowa z krzyża: dwa podkreślają świadomie człowieczeństwo Jezusa (J 19,26-28), a ostatnie słowo jest okrzykiem zwycięstwa, ogarniającym całe Janowe przedstawienie Pasji (J 19,30). me [ts]

Słowo. Stanowi ono „ubiór” pojęcia, wyobrażenia lub idei. W słowie człowiek się wyraża, przez słowo zwraca się, słowo odnosi do czegoś bądź przyjmuje się je. Słowo jest artykulacją własnej egzystencji i pomostem do społeczeństwa. Już samo ludzkie słowo może być słowem stwórczym, ożywiającym. Właśnie w mentalności semickiej słowo oznacza coś więcej niż czystą mowę, przekazywanie rzeczywistości albo komunikowanie myśli: ono samo jest rzeczywistością, wydarzeniem (tu czymś porównywalnym do symbolu). Działa, jest dynamiczne: słowo przekleństwa i błogosławieństwa oddziaływały przez pokolenia, zwłaszcza słowa Jezusa działały z mocą w cudach i uzdrowieniach. Słowo oznacza także zawsze „odpowiedzialność” (por. Prz 18,21). Jezus zapowiada, że ludzie będą musieli zdać sprawę z „każdego bezużytecznego słowa” (Mt 12,36). Dopiero wypowiedziane, wyjaśniające słowo czyni wydarzenie sensownym i wartościowym. Słowo jest często odpowiedzią: reakcją na akcję. Dopiero słowa mówiącego mają zdolność kształtowania i mówienia czegoś od siebie, milczenie może w pewnych okolicznościach zamykać, czyni niezdolnym do wypowiedzenia siebie. Słowa są wyrazem serca i uzdalniają do wyrażania tego, co w sercu, wyrażania siebie, zwłaszcza swojej wolności. ► Logos, ►Słowo Boże. ms [msz]

Słowo Boże. Skoro już ludzkie słowo jest znakiem godności i wolności, zawiera w sobie rzeczywistość, działanie, nadawanie sensu i moc stwórczą, to samo w nieskończenie wyższym stopniu dotyczy słowa Bożego. Bóg mówi „do siebie” i Jego Słowem jest Logos, który stał się „ciałem” (człowiekiem; por. J 1,1.14). Bóg mówi także do swoich stworzeń; nazywa swoje stworzenia i stają się: „Bóg rzekł: Niechaj się stanie światłość. I stała się światłość” (Rdz 1,3). Słowo Boże ma moc stwórczą i konstytuuje rzeczywistość. Jego Słowo czyni to, co JHWH chce, i nigdy nie wraca, nie spełniwszy swego zadania (Iz 55,11). Samo udziela się w „Objawieniu”, w proroctwie, ale również w bezpośrednim dialogu z ludźmi, ze światem i jaśnieje jako światłość („Bóg jest światłością”: 1 J 1,5) światu i każdemu człowiekowi.

Słowo JHWH jest wolą i wolnością; On powierza swoje „Słowa” (►Tora, ►Dekalog) jako instrukcję życia i życiodajne siły dla człowieka. W doskonały sposób dzieje się to przez Jego Syna, ostateczne Słowo do świata: „Ja jestem drogą i prawdą i życiem” (J 14,6). Tym samym to Jego słowa stają się sterem kierującym dziejami, jak też losem ludów, narodów i pojedynczych osób. Jego słowo zawiera w sobie nie tylko prawdę, ale również ofertę, która domaga się zaufania, oraz wymóg, który wzywa do posłuszeństwa.

„Odpowiedzią” na Jego słowo jest słuchanie równoznaczne z posłuszeństwem (1 Sm 3,10). Słowo JHWH wychwala się jako mądre i łaskawe: ono uszlachetnia i leczy ludzi. Znajduje to swoje potwierdzenie w zbawczym orędziu i Dobrej Nowinie w NT: „bez Słowa nic się nie stało” (J 1,3). ms [msz]

Słuchanie. Stosowane jest w Biblii, oprócz właściwego znaczenia, często także w przenośnym, teologicznym użyciu w sensie „być posłusznym”. W ST „słuchanie” jest zasadniczą postawą ludzi wierzących. Wejście w „podstawowy obszar” miłości Bożej zaczyna się od słuchania: Pwt 6,4n zawiera wezwanie „Słuchaj, Izraelu”. Jedynie człowiek słuchający może odpowiedzieć na słowo Boga. Salomon prosi o „serce pełne rozsądku” (dosł. serce słuchające; 1 Krl 3,9). Wobec słowa Bożego istnieje absolutne żądanie słuchania; ci, którzy go naprawdę słuchają, będą błogosławieni (Łk 11,28; Mt 13,16). me/ru [łs]

Sługa. Hebr. słowo 'ebed (od czasownika abad = pracować; służyć), które najczęściej tłumaczone jest jako sługa, określa różnorodne formy relacji podległości: niewolnika, wasala króla (od żołnierza aż do ministra), a rakże naród zależny (izraelska „niewola” w Egipcie). Podobnie NT stosuje gr. doulos na określenie niewolnika (Ef 6,5), urzędnika królewskiego (Mt 18,23) i w ogóle tego, który jest podległy jakiejkolwiek władzy (Rz 6,20: niewolnicy grzechu), me [ts]

Sługa Boży / Sługa Pański (hebr. ‘ebed JHWH). Tak jak urzędnik, minister i inni są sługami króla, tak też królowie (w ST stosowane jest to także w odniesieniu do nieizraelskich władców, np. Nabuchodonozora i Cyrusa), prorocy i każdy pobożny Izraelita są nazywani sługami JHWH: są oni przez Niego wybrani, aby przez nich ogłaszana i wykonywana była Jego wola. U Deuteroizajasza pojawia się pod tym tajemniczym i „zaszyfrowanym” imieniem szczególna postać; reprezentuje ona naród („wielu”) przede wszystkim poprzez swój los, poprzez swoje cierpienie. Używając tej terminologii, NT przedstawił postać, los i znaczenie dzieła Jezusa. Niektórzy sądzą, że Jezus sam powołuje się na ten „przykład”. Judaizm pobiblijny usunął elementy cierpienia ebed JHWH i podkreślał jedynie mające go spotkać wywyższenie (Iz 53,12). ►Pieśni Sługi JHWH. ms[ts]

Słup ► Kolumna.

Słup obłoku. To szyfr, pod którym należy rozumieć manifestującą się w teofanii Bożą obecność (por. Wj 33,10; Lb 12,5; 14,14). Najstarsze miejsca wspominające o słupie obłoku pojawiają się w kontekście wyjścia z Egiptu (►Wyjście). Wówczas w ciągu dnia uprzedzał wędrujący lud, aby wskazywać mu drogę (por. Wj 13,21n; Ne 9,12); pełnił również funkcję ochronną, ponieważ trzymał na dystans egip. prześladowców (Wj 14,19). Słup obłoku (podobnie jak chmura) był ponadto miejscem, z którego Bóg wydawał swoje polecenia i dawał instrukcje (Ps 99,7). fr [msz]

Słup ognia. Razem z ►słupem obłoku towarzyszyła Izraelitom w wędrówce przez pustynię. Jest znakiem obecności Boga, który prowadzi Izraela i ochrania go (Wj 13,21; 14,24). Dlatego też taka forma ►teofanii wymieniana jest wielokrotnie jako wydarzenie zbawcze (Lb 14,14; Ne 9,12.19). W NT słupy ognia są znakami boskiego, okrytego obłokami i tęczą (= znak przymierza; por. Rdz 9,13) anioła (Ap 10,1). cae [pt]

Słup Soli. Zanim Bóg zniszczył miasta Sodomę i Gomorę (Rdz 19,23), Lot i jego rodzina za sprawą rady Boga uciekli z okolic miasta (Rdz 19,15-22). Podczas drogi żona Lota obejrzała się za siebie i stała się słupem soli (Rdz 19,26). Obok wyjaśnienia, które ma uzasadnić, dlaczego istnieją słupy soli mające kształty podobne do ludzkich, pojawia się też interpretacja natury historyczno-religijnej. W oparciu o polecenie w Rdz 19,17, aby się nie oglądać za siebie, miejsce to interpretowane jest w kontekście wyobrażeń sięgających do myślenia magicznego, a mianowicie, że odmowa wypełnienia polecenia (przekroczenie jakiegoś tabu) może mieć skutki natury fizycznej, jak to widać w tekście Rdz 19,26. fr [ts]

Służba Boża. Hebr. rzeczownik ‘abodah (= służba) oznaczał kultyczne oddanie czci Bogu, dokonujące się w świątyni; kolejnym etapem rozwoju liturgii były nabożeństwa w synagodze. Gr. terminy mające podobny zakres znaczeniowy to: leitourgia (= służba), latreia (= służba) i proskyneo (= czczę).

W ST bardzo wiele miejsca poświęcono uregulowaniu zasad sprawowania właściwego kultu. Zarówno religia Izraela, koncentrująca się początkowo na składaniu ofiar, jak również rozwój jej sfery etycznej, który przybrał formę judaizmu rabinicznego, pozwoliły na powstanie pewnych wpływających na codzienność uregulowań, zawartych potem w Misznie i Talmudzie, które służbę na rzecz uświęcenia codzienności traktowały jako odpowiedź człowieka na zbawcze działanie Boga. Pierwotne oznaki czci wobec Jezusa, dawane przez jego uczniów (np. Mt 2,11; 14,33-28,9), przyjęcie zwyczaju sprawowania pamiątki Jezusa poprzez wspólną ucztę (np. Łk 22,19) oraz praktyka chrztu jako rytu inicjacyjnego - wprowadzającego w życie wspólnoty (por Mt 28,19), rozwinęły się we wczesnym chrześcijaństwie i przekształciły w różne formy nabożeństw. Oprócz początkowego udziału w nabożeństwach sprawowanych w świątyni i synagodze, daje się zauważyć zwyczaj „wspólnych zgromadzeń” chrześcijan (1 Kor 11,17-21); pierwotne nabożeństwa chrześc. nie były związane z instytucją kapłaństwa kultycznego: spotkania w prywatnych domach prowadzone były przez gospodarzy albo cieszących się zaufaniem członków wspólnoty. Jednakże już wtedy posługiwano się specjalistycznym językiem ►kultu i posługi ofiarniczej, znanym z kultów misteryjnych, judaizmu i z religii państwowych. Tego języka używano po to, aby przekazać specyficzne chrześc. treści, zwłaszcza dotyczące wydania się Jezusa na śmierć, które stało się drogą do pojednania (por. List do Hebrajczyków). Chrześc. nabożeństwo stało się publicznie dostrzegalnym znakiem własnej tożsamości religijnej dopiero w obliczu wymuszonej konkurencji z publicznym kultem Cesarstwa Rzymskiego.

Dla tradycji Pawłowej właściwe nabożeństwo polega na ukształtowaniu życia codziennego zgodnie z wolą Bożą (por. Rz 12, 1n). Nawiązuje on w ten sposób wyraźnie do krytyki kultu ze strony proroków w ST (por. Am 5,21n; Iz 1,10n). Kierunek ten podchwycony jest także w Liście św. Jakuba: „Religijność czysta i bez skazy wobec Boga i Ojca wyraża się w opiece nad sierotami i wdowami w ich utrapieniach...” (Jk 1,27).jmw[ts]

Służebnica. „Służebnica Boża” uosabia w ST, tak jak ►sługa, ideał człowieka, żyjącego w pokorze i posłuszeństwie względem Boga (1 Sm 25,27-41). Ta wyłączność i bezwarunkowość relacji z Bogiem uwydatniona jest także w NT (por. np. Łk 1,38.48; Dz 2,18): oddać się na służbę Bożą oznacza tyle, co włączyć się z całkowitym oddaniem w Jego plan zbawienia, a jednocześnie wykazać w tym aktywną zgodę wobec tego planu. W ujęciu socjologicznym „służebnicę” należy zaliczyć do grupy ludzi ubogich i tym samym znajduje się ona na przeciwnym biegunie do możnych tego świata. ►Niewolnik. alw [łs]

Służyć / Służący / Służba. Służyć oznacza być zależnym, podporządkowanym, posłusznym, gotowym do wypełnienia zleconego zadania. Ten, kto służy, podlega (w sposób dobrowolny lub przymuszony) władcy, panu, despocie, księciu, królowi itp. I tak np. Józef był sługą egip. urzędnika Po-tifara (Rdz 39,1.4). Patriarcha Jakub służył swemu wujowi Labanowi, którego córkę Rachelę chciał wziąć za żonę (Rdz 29,15-28). Członkowie podbitych przez Izraela ludów stawali się sługami lub niewolnikami (Joz 9,19-27).

Później, w czasach królewskich (od ok. 1000 r. przed Chr.) także Izraelici stawali się sługami (1 Krl 5,27). Całemu ludowi Izraela nieustannie przypominano, że musieli być sługami Egipcjan i faraona. Z kolei później zostali zniewoleni (co było niezwykle gorzkim wspomnieniem) przez Asyrię i Babilon. Od takiego jarzma Bóg ich nieustannie uwalniał.

Z tego powodu JHWH oczekiwał od Izraela gotowości do służby i posłuszeństwa, wyrażającego się w przestrzeganiu Jego poleceń i w oddawaniu czci jedynie Jemu. Służba i oddawanie czci „innym bogom” były surowo zakazane. Z ludu rekrutowali się słudzy JHWH i narodu: królowie, prorocy, a przede wszystkim kapłani i lewici. Szczególną, a zarazem bardzo tajemniczą postacią jest pojawiający się u Deutero-Izajasza ‘ebed JHWH (= Sługa Jahwe), wyróżniający się wiernością i gotowością do poświęcenia. On stał się pierwowzorem „Wiernego” - Mesjasza czasów ostatecznych.

NT wielokrotnie nawiązuje do tego przy interpretowaniu misji i osoby Jezusa. Najbardziej widoczne jest to w Ewangelii wg św. Mateusza oraz ogólnie w opisach męki. Wg Mk 10,45 i Mt 20,28 sam Jezus swoją misję interpretował jako służbę. Cała Jego działalność i czyny są w intencji oraz realizacji służbą (Łk 22,27; J 13,3-17; por. Rz 13,8). Sam Jezus niejako w testamencie dał swoim uczniom polecenie, aby wzajemną służbę we wspólnocie stawiali na pierwszym miejscu, a względem tych, którzy w Niego wierzą, odnosili się jak słudzy. Paweł, naśladując Jezusa (1 Kor 11,1), pojmuje swoje działanie i apostolat jako służbę: stał się „niewolnikiem wszystkich, aby tym liczniejsi byli ci, których pozyska” (1 Kor 9,19). A to dlatego, że sam najpierw chce być „sługą Chrystusa” (1 Kor 4,1; por. 2 Kor 4,5: „nas - jako sługi wasze przez Jezusa”); Paweł nie chce być „władcą nad wiarą” wspólnoty, lecz „współtwórcą/pomocnikiem w ich radości” (2 Kor 1,24) i sługą pojednania

(por. 2 Kor 5,20-6,3). W podobny sposób współpracownicy apostoła mają udział w służbie Jezusa, Ewangelii oraz wspólnoty (por. 1 Tm 1,12). Życie każdego wierzącego jest pojmowane jako wyłączna służba Bogu w Jezusie Chrystusie (wolna od zniewolenia przez grzech; Rz 6,6). Chrześcijanie stali się „sługami sprawiedliwości”, tj. „sługami Boga”. Należą teraz do Tego, który został wskrzeszony z martwych (por. Rz 6,19-22; 7,4). Owa „służba” prowadzi w konsekwencji do całkowitego poświęcenia się w służbie dla braci (chrześcijan, a w ogólnym sensie -wszystkich ludzi): „Co uczyniliście jednemu z tych braci moich najmniejszych (ew. nie uczyniliście), Mnie (nie) uczyniliście” (Mt 25,40, ew. 25,45). ►Pokora, ►Diakon, ► Sługa, ►Niewolnik, ms [ts]

Smok. Legendarne zwierzę, przerażający potwór, wytwór fantazji ludowej. W mitologii i folklorze wielu ludów smoki odgrywają ważną rolę. Babil. smok był świętym zwierzęciem, które bóg Marduk musiał ochraniać przed złymi mocami. Brama Isztar przedstawia go w postaci „czerwonego węża”. Grecy mianem smoków określali pierwotnie ogromne węże.

W potocznym rozumieniu zaczęto potem nazywać tak istoty bajkowe, takie jak np. siedmiogłowa Hydra czy Pyton strzegący wyroczni w Delfach.

Szerokie znaczenie nadał temu terminowi także ST: hebr. tannin oznacza z jednej strony węża i krokodyla (Wj 7,9; Ez 29,3), a być może i inne potwory morskie (Rdz 1,21; Ps 148,7), z drugiej zaś - mityczną istotę, potwora związanego z siłami chaosu, który pokonany został przez JHWH w pradawnych czasach (Ps 74,13n; ►Walka z siłami chaosu, ►Lewiatan, ►Morze), a który obecnie jest przedmiotem Jego zabawy (Ps 104,26). Dn 14 przytacza dwa opowiadania ludowe: najpierw o tym, jak Daniel odkrył oszustwa kapłanów Bela

(Dn 14,1-22), a następnie o zwycięstwie Daniela nad smokiem z Babilonu (Dn 14,23-42). Oba te opowiadania zostały dodane do greckiej redakcji Księgi Daniela i w katolickim kanonie zaliczane są do tekstów deuterokanonicznych, natomiast przez protestantów uznawane są za apokryfy. W NT słowo „smok” pojawia się tylko w Apokalipsie (Ap 12-14). Jej redaktor, przedstawiając smoka, korzystał z różnorodnego materiału pochodzącego z mitologii i folkloru starożytnego Bliskiego Wschodu: czerwień to kolor babil. smoka, siedem głów ma grecka Hydra, dziesięć rogów nosi czwarte zwierzę w Dn 7. Tutaj więc ukazany został konkretny, sugestywny obraz tajemniczej, wrogiej Bogu siły, która panuje nad światem, utożsamiana jest z ► Szatanem i zostaje zwyciężona przez Chrystusa, me [ts]

Smoła. Jest to pozostałość po destylacji żywicy i dziegciu; biała smoła powstała z żywicy drzew iglastych i służyła do uszczelnienia (pokrycia) pojemników (Wj 2,3). Smoła czarna z dziegciu była substancją łatwopalną (Iz 34,9) i uznawano, że przez kontakt z nią zaciąga się nieczystość. ►Asfalt, me [łs]

Smyrna (gr. mirra). Miasto portowe na zach. brzegu Azji Mniejszej (dziś Izmir); w czasach rzym. Smyrna była konkurencyjnym miastem wobec Efezu; w 26 r. po Chr. otrzymała ona świątynię cezara jako drugie (uczczone w ten sposób) miasto w prowincji Azji. Do chrześc. wspólnoty w Smyrnie skierowany został drugi z listów Apokalipsy św. Jana (Ap 2,8-11): wspólnota była uboga i lżona przez Żydów, a przez pogan prześladowana. me [ts]

So (hebr. podniesiony). Hebrajski tekst 2 Krl 17,4 należy rozumieć w ten sposób, że So to imię egip. króla, z którym polityczne negocjacje prowadził władca Królestwa Północnego Ozeasz (731-722 r. przed Chr.). Jednakże z historycznego punktu widzenia faraon o takim imieniu nie jest znany Proponowano więc hipotezę, że osoba o tym imieniu była tożsama z egip. naczelnym dowódcą Sibe. Niektóre tłumaczenia (np. niemieckie Einheitsiibersetzung) podają, że chodzi tutaj o miejsce; mogłoby to być np. Sais w delcie Nilu, gdzie swoją stolicę mieli królowie XXVI dynastii (664-526 r. przed Chr.). fr [ts]

Soan (egip. twierdza, dolina; hebr. przeprowadzka). Miasto położone w płn.-wsch. części Delty Nilu, które później otrzymało gr. nazwę Tanis, wg Lb 13,22 zostało założone kilka lat po Hebronie. Soan symbolizuje często niezwykle potężne egip. miasto albo ogólnie całą potęgę Egiptu (Iz 19,11), które (podobnie jak inne miasta) miało jednak doświadczyć siły JHWH (Ez 30,14; Ps 78,12.43n). fr [msz]

Soar (hebr. mały). Miasto położone przypuszczalnie w żyznej okolicy na płd. od słonej doliny Morza Martwego (Rdz 13,10) miało już znaczenie w okresie przedizraelskim i zmieniło nazwę z ►Bela [4] na Soar (Rdz 14,2.8). Podczas sądu nad Sodomą schronił się tam Lot (Rdz 19,20-23). Późniejsze świadectwa bibl. podają, że miasto przeszło w ręce Moabitów (Iz 15,5; Jr 48,4). fr [msz]

Soba (arab. ucisk). Miasto stanowiło stolicę jednego z aram. królestw w Celesyrii, które już za panowania Saula znajdowało się w stanie wojny z Izraelitami (1 Sm 14,47). Dawid pokonał króla Soby (2 Sm 8,3). Królestwo Soby poniosło także klęskę, kiedy sprzymierzyło się przeciw Dawidowi z Ammonitami (2 Sm 10,6-14). Z drugiej strony pochodził stamtąd Jigeal, jeden z Trzydziestu, specjalnego oddziału Dawida (2 Sm 23,36). fr [msz]

Sobeba (hebr. iść powoli). Wg zamieszczonej w 1 Krn 4,8 genealogii jego oraz członków jego rodu łączy się z pokoleniem Judy. fr [msz]

Sochar (hebr. ochra).

1)    Ojciec pewnego Hetyty, od którego Abraham kupił kawałek ziemi, aby pogrzebać swoją żonę (Rdz 23,8); spoczął tam również sam Abraham (Rdz 25,9).

2)    Wg Rdz 46,10 piąty syn Symeona (por. Wj 6,15); lista dzieci Symeon, jest inna w

Lb 26,12n (nie wymienia się tam Sochara).

3)    Drugi syn pierwszej żony Aszchura (1 Krn 4,5.7), który w 1 Krn 2,4n.24 występuje jako potomek Judy. fr [msz]

Soczewica ► Świat roślin.

Sodoma (hebr. płomienie). Miasto to otrzymało swój symboliczny charakter na skutek całkowitego zniszczenia (Iz 1,9; Jr 49,18; Am 4,11; Rz 9,29) i z powodu swojej grzeszności (Iz 1,10n; 3,9; Jr 23,14; Mt 11,23n). Leżało ono na brzegu terytorium kananejskiego

(Rdz 10,19) i było najbardziej znanym miastem Pentapolis - pięciu miast położonych nad Morzem Martwym (por. Rdz 14,2). Mieszkańcy Sodomy zachowywali się w sposób zwyrodniały, przede wszystkim w sferze seksualnej, rozprzestrzeniał się zwłaszcza homoseksualizm (Rdz 19,4-11; 2 P 2,7n). Bóg zwrócił uwagę na wołanie społecznie uciśnionych (Rdz 18,2ln). Jednakże miasto było tak bardzo zdeprawowane, że nie znalazło się w nim nawet dziesięciu sprawiedliwych, przez co niemożliwe było powstrzymanie zagłady (por. Rdz 18,23-33). Jedyny sprawiedliwy (Mdr 10,6), czyli Lot, został przed zniszczeniem miasta zabrany przez wysłanników Boga (Rdz 19,15-17). Samo zaś miasto, które wcześniej leżało na żyznym terenie (Rdz 13,10), zostało całkowicie zniszczone deszczem ognia i siarki (Rdz 19,24-29). Jedynie warstwa siarki i soli przypomina o katastrofalnym pożarze

(Pwt 29,22). Słupy soli pojawiające się często tej okolicy w sposób etiologiczny nawiązują do żony Lota, która podczas ucieczki nie zastosowała się do Bożych poleceń i zamieniła się w słup soli (Rdz 19,17.26). fr [ts]

Sodomia ► Bestializm.

Sofach (hebr. pękaty dzban). Zgodnie z 1 Krn 7,30-37 uważany jest za potomka Asera w czwartym pokoleniu, będąc ojcem jedenastu synów, fr [msz]

Sofar (arab. cykać; hebr. zarozumiałość). Jest trzecim wymienionym przyjacielem Hioba, który wraz z pozostałymi udał się do niego, aby ulżyć mu w cierpieniu (Hi 2,11). Sofar wypowiada się ostrzej niż jego przyjaciele. Przeciwstawiał się bezczelnemu zadufaniu Hioba, że nie popełnił żadnego grzechu, ponieważ Bóg wie więcej. Kiedy Hiob twierdził, że przyczyną jego cierpienia jest samowola Boga, ten kazał się zastanowić nad tajemniczością Bożych wyroków (Hi 11). W drugiej mowie zaatakował Hioba jeszcze gwałtowniej i ostatecznie stwierdził, że na podstawie tego, co do tej pory powiedział, Bóg słusznie zaliczył go do grona złoczyńców (Hi 20). W zakończeniu księgi Sofar dowie się, że nie mówił prawdy o Bogu (42,7-9). fr [msz]

Soferet (hebr. pisarz, skryba). Jeden ze zwierzchników rodzin pośród sług świątynnych w czasach powygnaniowych, którzy swoje pochodzenie wyprowadzali od dworskich urzędników Salomona (Ezd 2,55). fr [ts]

Sofoniasz (hebr. JHWH chroni).

1) Przy imieniu tego proroka, który wg So 1,1 wystąpił za panowania króla Jozjasza

(641-609 r. przed Chr.), pojawia się długa genealogia. Ostatnie zawarte w niej imię „Ezechiasz” nie odnosi się raczej do króla (728-699 r. przed Chr.), lecz ma położyć kres spekulacjom, czy aby Sofoniasz nie był potomkiem nie-Izraelity, gdyż jego ojciec nazywał się Kuszi. Skarga na praktykowanie kultu Baala i ogólnie składanie ofiar bożkom w Judzie i Jerozolimie (So l,4n) dowodzi, że nie nastąpiła jeszcze reforma Jozjasza (626-622 r. przed Chr.). Z kolei wyrocznie przeciw synom królewskim (So 1,8) wskazywałyby, że nie rządził żaden silny monarcha. Można zatem wnioskować, że wchodzi w rachubę okres władzy małoletniego Jozjasza, tym samym Sofoniasz działał między 640 a 626 r. przed Chr.

2) Wg Za 6,10.14 ojciec dwóch mężczyzn powracających z wygnania babil. do ojczyzny.

fr [msz]

Soko (hebr. zarośla, żywopłot).

1)    Miejscowość należąca do Judy położona w żyznej ►Szefeli, nieco więcej niż 25 km na płd. zach. od Jerozolimy (Joz 15,35); w pobliżu tego miasta za czasów króla Saula doszło do walk między Filistynami a Izraelitami (1 Sm 17,1). Podczas panowania króla Achaza z Judy (734-728 r. przed Chr.) Filistyni opanowali Soko (2 Krn 28,18). Z tego m.in. powodu pojawiła się skierowana do Asyryjczyków prośba o pomoc ze strony dotkniętego wojną

syro-efraimską króla Judei.

2)    Miejscowość położona w górach Judei (Joz 15,48), która leżała ok. 17 km na płd. zach. od Hebronu. W ramach procesu tworzenia systemu obronnego za czasów Roboama

(931-914 r. przed Chr.) Soko zostało rozbudowane na twierdzę (2 Krn 11,7).

3)    Znaczące miasto w trzecim okręgu adm. króla Salomona (1 Krl 4,10); położony ok.

30 km na płn. zach. od Sychem. fr [ts]

Sokół ► Świat zwierząt.

Soleam (hebr. szarańcza). Gatunek wędrującej szarańczy, której spożywanie jest dozwolone (Kpł 11,22). fr [ts]

Sopater (gr. szczęście ojca). Syn Pyrrusa, chrześcijanina z Berei i współpracownika Pawła (Dz 20,4). me [ts]

Sora / Sorea (hebr. [miejsce] os). Miasto to - często wymieniane razem z sąsiednim Esztaol - leżało ok. 25 km na zach. od Jerozolimy i stanowiło część dziedzictwa Dana (Joz 19,41). Przypuszczalnie poza uciskiem ze strony Filistynów czuło na sobie presję pokolenia Judy, do którego terytorium później należało (Joz 15,33). Juda wygnał Danitów z miasta i całego ich dotychczasowego terenu aż na płn. rubieże kraju (Sdz 18,1-28). Sorea znana jest dlatego, że stamtąd pochodził Danita Manoach, ojciec sędziego Samsona i w pobliżu Sorea obaj zostali pochowani (Sdz 13,2.25; 16,31). Przez Robo-ama (931-914 r. przed Chr.) miasto wraz z innymi zostało przebudowane w twierdzę (2 Krn 11,10). Zamieszkiwane było przez Judejczyków także w okresie powygnaniowym (Ne 11,25.29). fr [msz]

Soreatyci. W genealogii członków klanu Kaleba, który później został połączony z Judą, wymienia się Soreatytów jako jego potomków w szóstym pokoleniu (1 Krn 2,53; por. 4,2). fr [msz]

Sorek (hebr. czerwone rodzynki). Dolina, która zaczyna się kilka kilometrów na zach. od Jerozolimy i która - włączona w system zaczynających się na wyżynie dolin - ciągnie się przez Szefelę aż do równiny nad Morzem Śródziemnym; tam Samson poznał Filistynkę Dalilę, w której się zakochał (Sdz 16,4). fr [ts]

Sores (znaczenie nazwy nieznane). Miejscowość leżąca w górach Judy (Joz 15,59). fr [ts]

Sosna alepska ► Świat roślin.

Sostenes (gr. prawd, ratujący, silny, potężny).

1)    Przełożony synagogi w Koryncie, który został pobity przez tłum w obecności Galliona, ponieważ Żydzi oskarżyli Pawła przed trybunałem prokonsula i oskarżenie zostało odrzucone (Dz 18,17).

2)    Współpracownik Pawła i współredaktor 1 Listu do Koryntian (1 Kor 1,1), mało prawd., by był identyczny z ►Sostenesem [1]. me [ts]

Sostratos (gr. ten, który ocalił armię). Dowódca syr. oddziałów okupacyjnych w twierdzy jerozolimskiej; ponieważ był on w sposób jawny zbyt pobłażliwy albo też paktował z Menelaosem, nie dostarczył terminowo podatków. Z tego powodu obaj zostali wezwani na dwór Antiocha IV (175-164 r. przed Chr.; 2 Mch 4,27n). fr [ts]

Sotaj (hebr. sprowadzony przez Boga). Pierwszy ze zwierzchników rodzin pośród niewolników świątynnych w czasach powygnaniowych; ludzie ci wywodzili swoje pochodzenie od urzędników dworskich Salomona (Ezd 2,55). fr [ts]

Soter (gr. wybawiciel; ►Odkupiciel). Określenie Jezusa Chrystusa, ale było to także określenie JHWH, zarówno w ST, jak i NT; także niektórym pogańskim bóstwom przyznawano, a wodzowie przyjmowali taki przydomek, np. August, Ptolemeusz I albo Antioch I. ms [ts]

Sotnia ►Wojna.

Sowa ► Świat zwierząt.

Sozypater (gr. ten, który ocalił ojca).

1)    Znaczący oficer w oddziale ►Judy [7] Machabeusza (166-161 r. przed Chr.), który forsownym marszem ścigał syr. generała Tymoteusza w Zajordaniu, a przy tej okazji napadł znienacka na silnie obsadzone umocnienia w pobliżu Charaks (2 Mch 12,17.19n.24).

2)    Człowiek, który przez Pawła określony został jako judeochrześcijanin; pomagał on apostołowi w jego pracy (Rz 16,21). fr [ts]

Sójka ► Świat zwierząt.

Sól.

Pozyskiwanie. W Palestynie podstawowym miejscem pozyskiwania soli było i jest Morze Martwe (zwłaszcza jego płd. wybrzeże). Wysoka zawartość soli w Morzu Martwym, które z tego powodu nazywane jest „Morzem Słonym”, sprawia, że niemożliwe jest tam życie roślin i zwierząt. Woda paruje i pozostawia na brzegu warstwę soli. Aby przyspieszyć parowanie wody, przepuszcza się ją do małych zbiorników w pobliżu brzegu (Ez 47,11) albo kopie się płaskie doły (So 2,9). Sól kamienną wydobywano na płd.-zach. krańcu Morza Martwego (przy Dżebel Usdum), gdzie znajdują się dziwnie wyglądające formacje solne, które były zapewne u podstaw tradycji o zamienionej w słup soli żonie Lota (Rdz 19,26). Czy w Palestynie w czasach przedchrześcijańskich wydobywano sól z warzelni nad Morzem Śródziemnym, nie wiadomo.

Zastosowanie. Sól jest niezastąpionym produktem spożywczym. Jerycho prawd, zawdzięczało swój wczesny rozwój jako miasto w młodszej epoce kamienia (VII-V tys. przed Chr.) m.in. handlowi solą. Najpóźniej w epoce hell. (od III w. przed Chr.) sól została opodatkowana

(1 Mch 10,29; 11,35). Wspólne jedzenie soli oznaczało relację wspólnoty (Ezd 4,14: „mamy obowiązki wobec dworu” - dosł. „sól pałacu jest naszą solą”, Dz 1,4: „wspólny posiłek” - dosł. „wspólnie jeść sól”). Podobne wyobrażenia przyczyniły się do powstania hebr. wyrażenia sól przymierza/przymierze soli (berit melah por. Kpł 2,13; Lb 18,19; 2 Krn 13,5). W kulcie sól odgrywała ważną rolę przy ofiarach ze zwierząt (Kpł 2,13; Ez 43,24) oraz spalaniu świętego kadzidła (Wj 30,35). Świątynia w Jerozolimie miała pomieszczenia do składowania soli, które zarządzane były przed osobnego urzędnika (Ezd 6,9; 7,22).

Sól jest także ważnym środkiem konserwującym. Oczyszczające i apotropaiczne (odsuwające nieszczęście) działanie soli widoczne jest przy opiece nad nowonarodzonym dzieckiem

(Ez 16,4; podobnie w 2 Krl 2,19-21). Obrzęd rozsypywania soli nad zniszczonym miastem (Sdz 9,45) może wskazywać na przyszły brak żyzności i spustoszenie terenów miasta (por. Pwt 29,22; So 2,9). Zgodnie z egip. zwyczajem sól była dodawana do oliwy do lamp, aby płomień uczynić jaśniejszym (Mt 5,13 zestawia razem światło i sól). Symbolicznie używa motywu soli NT. „Sól” ma być symbolem działania uczniów, którzy mają „konserwować”

i „przyprawiać” świat (czyli w ten sposób mają w nim oddziaływać - Mk 9,49n i par.;

Kol 4,6). me [ts]

Sparta (gr. rosa; lina). Gr. miasto nazwane także od założyciela Lakedajmon (gr. grzmiące bóstwo) zostało założone przez doryckich przybyszów i położone było na płd.-wsch. Peloponezie. Sparta, obok Aten, była najbardziej znanym miastem starożytnej Grecji. Została ona w 192 r. przed Chr. umocniona instalacjami obronnymi i aż do opanowania przez Rzymian (146 r. przed Chr.) stanowiła potęgę militarną. Wydaje się, że już we wczesnych czasach hell. król Sparty Ares I (309-265 r. przed Chr.) żył w przyjaźni z arcykapłanem

Oniaszem I (325-265 r. przed Chr.; 1 Mch 12,7n). Nawiązując to tych przyjacielskich relacji, Jonatan Machabeusz (161-143 r. przed Chr.) próbował uzyskać odnowienie przymierza ze Spartą (1 Mch 12,5-11). Odpowiedź dotarła dopiero wtedy, kiedy następcą Jonatana był już Szymon (1 Mch 14,20-23). Wzmianka o wspólnym pochodzeniu i więzach krwi wynikła bardziej jako swego rodzaju myślenie życzeniowe (1 Mch 12,21). Niemniej jednak możliwe było, że w Sparcie istniała jakaś kolonia żydowska, do której wycofał się Jazon po niepowodzeniu zaaranżowanej przez siebie próby przewrotu (2 Mch 5,9n). fr [ts]

Spichlerz. Spichlerze służyły w starożytności przede wszystkim do przechowywania zboża, które było dostarczane dla państwa i którego potrzebowano na żywność dla wojska. Najbardziej rozpowszechnionym typem spichlerza był okrągły silos na zboże z dziurą do wsypywania w kopule, do którego można było wejść schodami, me [ts]

Spis / Lista. Fachowe wyrażenie określające jeden z gatunków literackich; jej cechą charakterystyczną jest to, że słowa uporządkowane są wg pewnego klucza. Spis jako gatunek literacki jest szeroko rozpowszechniony i bardzo dawny; spotkać go można już w najstarszych spisanych dokumentach ludzkości.

W ST znajdują się liczne spisy, np. 2 Sm 20,23-26 (lista urzędników); 1 Krn 11,11-47

(lista „bohaterów” - zwolenników Dawida); do tego gatunku należą także genealogie.

W NT należy wspomnieć listy Apostołów (Mk 3,16-19; Dz 1,13), a w Dz 13,1 listę znaczniejszych ludzi w Antiochii za czasów Pawła. Blisko spokrewnionym z listą gatunkiem literackim jest kronika, która w pewnym sensie także jest spisem. Formy i gatunki. me [ts]

Spisek. Tajne porozumienie zawarte w celu obalenia panującego władcy. Przede wszystkim w Królestwie Północnym często zmieniano władców w ten sposób (1 Krl 15,27; 16,9;

2 Krl 15,10.25), wcześniej Absalom zawarł spisek przeciw swemu ojcu Dawidowi

(2 Sm 15,12).

W języku religijnym jako spisek określano niewierność ludu wobec JHWH (Jr 11,9). me [mw]

Spis Ludności. Na całym starożytnym Bliskim Wschodzie istniał zwyczaj liczenia ludności. Dotyczył on z reguły wyłącznie mężczyzn, tylko w Mari, w czasach środkowego brązu znano spisy ludności obejmujące kobiety. Także ST wielokrotnie wspomina spisy ludności, które jednak są oceniane w różny sposób przez kolejnych redaktorów tekstu.

Wg 2 Sm 24 (oraz tekstu paralelne-go 1 Kr 21,1 -5) Dawid uległ pokusie z winy Szatana (może dopuszczonej przez JHWH), zlecając dokonanie spisu ludności; jego czyn przyniósł nieszczęście.

Spis ludności dokonany przez Dawida zamyka pewien etap historii zbawienia. Dotąd JHWH wspierał działania wojenne (por. Wj 17,8-13; Iz 6,2.5; prezentacja wojowników w Sdz 7,2-8). Później w 1 Sm 17,45-47.49n staje się widoczny krytyczny stosunek do siły militarnej

(por. Iz 31, 1-3, 43,17; Ps 20,8; 33,17). Lud Boży powinien zaufać JHWH, który może czynić wielkie rzeczy: On sam jest w stanie doprowadzić wojnę do końca (Ps 46,9n; 76,4; Jdt 9,7;

Iz 35,4).

Spis ludności dokonany przez Dawida nie zwraca się tylko przeciw JHWH, ale przede wszystkim przeciw staremu porządkowi rodów. Król chce mieć centralną władzę i jako główny dowódca chce wiedzieć, iloma wojownikami może rozporządzać, a więc na ilu mężczyzn może liczyć, jednak centralizacja władzy nie ma żadnej przyszłości, jak ukazuje rozpad królestwa na płn. państwo - Izrael i państwo płd. - Judę (por. 1 Krl 12).

W starożytnym Izraelu wierzono, że człowiekowi nie wolno zliczać błogosławieństwa Bożego (np. spodziewanego potomstwa). Wyraża to nakaz Wj 30,11-16, w którym wymaga się „wykupienia’ każdego dorosłego Izraelity. Także w kraju Mari znane były zwyczaje pokutne po dokonaniu spisu ludności.

Zgodnie z opowiadaniem w dokumencie kapłańskim Mojżesz dwukrotnie dokonał na rozkaz Boży przeliczenia ludzi. Pierwsze liczenie ludu dokonane zostało w czasie Wyjścia na górze Synaj (Lb 1,1-46), w celu sprawdzenia ilości uzbrojonych mężczyzn. Ponowne liczenie ludu okazało się potrzebne przy wejściu do Ziemi Obiecanej (Lb 26,1-51), przy tej okazji uregulowano relacje między rodami. Podane liczby (niezależnie od typowego w tej sytuacji wyolbrzymienia podawanych ilości) miały ukazać zapewne wzrost Judy kosztem Efraima i Rubena, a także zostaje podkreślony osobny status plemienia Lewiego (por. Lb 26,52-65).

W Ezd 2,2-69 oraz Ne 7,7-66 redaktor tekstu podaje (zapewne faktyczne) wyniki liczenia ludności, która wróciła z wygnania babil., dane te wykorzystał Nehemiasz w swej akcji ponownego zasiedlenia Jerozolimy (Ne 11,1 n). ►Cenzus, ►Kwiryniusz. me/ru [mw]

Spisy palestyńskie. Są to egip. wykazy miejscowości w Palestynie i Syrii, które zostały sporządzone w stylizowanej formie: faraon ciągnie za sobą jeńców, którzy oznaczeni są hieroglifami zawierającymi nazwy ich miast. Spisy miejscowości, które były zależne od Egiptu, są ważnym źródłem dla topografii historycznej II tys. przed Chr.; dzięki nim można pewnie zidentyfikować ok. 100 nazw miejscowości, me [łs]

Spiż ► Brąz.

Społeczność i jednostka. Izraelita nie pojmował „jednostki” w nowoczesnym znaczeniu ani w odniesieniu do siebie samego, ani w odniesieniu do innych ludzi. Jednostka uchodziła raczej za członka społeczeństwa. Społeczeństwo było ogromną rodziną, klanem, rodem albo ludem; jest ono przedstawione jako corporate personality (= osobowość zbiorowa), jako „wielka jednostka”. To wyrażało się także pod względem językowym: określenia używane w odniesieniu do ludów są pojęciami w liczbie pojedynczej, nie w mnogiej („Izrael” - nie: Izraelici; „Moab” - nie: Moabici); „Adam” jest rozumiany jako „człowiek”, gatunek - pojedynczy człowiek nazywany jest np. synem człowieczym. Wielka rodzina żyła zazwyczaj w domu wspólnie z trzema lub czterema pokoleniami; dlatego kara spadała na rodzinę do trzeciego, a nawet czwartego pokolenia (Wj 20,5). To ojciec był głową, reprezentował wspólnotę domową na zewnątrz. Ponieważ także zwierzęta mogły uchodzić za część społeczności domowej, dlatego też np. śmierć zwierzęcia, złożonego na ofiarę, mogła być pokutą za winę jednego z domowników (np. Kpł 5,15). Ród był szczególnie reprezentowany przez ojca rodu, którego imię żyło dalej dzięki potomkom. Dlatego ci włączali w historię życia ojca rodu swoje własne doświadczenia w formie podania. Naród Izrael rozumiał siebie jako wielką wspólnotę, w której ojcem rodu był Jakub, wzg. Izrael (Rdz 29-31).

W czasach królewskich to król uchodził za wybrańca JHWH. Ucieleśniał on siłę, jedność, dobrobyt, sprawiedliwość i odpowiedzialność społeczności ludowej. W księgach deuterokanonicznych etyczne i religijne zachowanie króla było jedynym kryterium jego oceny. Wielkie znaczenie kolektywnego wymiaru „społeczności” ukazane jest także w etyce z czasów sprzed wygnania babil., której centralnym punktem był postulat sprawiedliwości. Wraz ze zmianami społeczno-politycznymi, począwszy od wygnania babil. (586 r. przed Chr.), załamaniu uległo stare wyobrażenie o społeczeństwie. Jednostka była nastawiona stopniowo coraz bardziej na siebie. Szczególnie precyzyjnie pokazane jest to w Ez 18, gdzie związek przyczynowo-skutkowy ma wymiar indywidualny; tak samo było w przypadku Hioba i Koheleta. Stare wyobrażenie o społeczności odgrywa jeszcze pewną rolę w formowaniu się niektórych pojęć teologicznych: w koncepcji jedności całego rodzaju ludzkiego w nadchodzącym świecie, w idei Adama, jako obecnego we wszystkich potomkach (1 Kor 15,21n), w idei syna człowieczego, jak również w idei nowej społeczności ►Kościoła (pojmowanego jako wielka „rodzina”, wzg. jako „Ciało Chrystusa”), me [ts]

Spór prawny ► Sąd.

Sprawiedliwość

►Cnota, która szanuje prawa każdej osoby i gwarantuje każdemu człowiekowi to, co się mu należy; w etyce chrześc. sprawiedliwość jest cnotą kardynalną.

Słowo „sprawiedliwość” odgrywa centralną rolę nie tylko w ekonomicznych, społeczno-politycznych i etycznych uwarunkowaniach wszystkich epok (szczególnie współcześnie!), lecz także w Biblii. Wiele wzorców myślowych i osiągnięć społecznych nie byłoby możliwych, gdyby sprawiedliwość bibl. nie wpływała na rozwój pewnych idei. Sprawiedliwość wg Biblii nie jest logicznym ani zdefiniowanym stanem. Trzy obszary kształtują w sensie bibl. treść pojęcia „sprawiedliwości”:

1. W szeroko rozumianym kontekście prawniczym określenie „sprawiedliwy” odnosi się do osoby, która jako niewinna została niesłusznie zaatakowana, wzg. oskarżona. Pojawiający się w takich kontekstach czasownik będzie się tłumaczyć najczęściej jako „uniewinnić” albo „okazać się niewinnym”. Oczywiście przejawem sprawiedliwości może być także sprawiedliwa rekompensata na podstawie słusznie wniesionego roszczenia. Jednak rozległość pojęcia wskazuje, że bibl. akcenty są rozłożone w sposób nierównomierny. Sprawiedliwość w znaczeniu jurydycznym rzadko prowadzi do obiektywnej sprawiedliwości, która oddaje sprawiedliwość normom ludzkim i boskim, a bardziej stwierdza zaistnienie niesprawiedliwości. Zgodnie z tym dana osoba zachowuje się sprawiedliwie wówczas, gdy wstawia się usilnie za niewinnymi, wzg. gdy nie dopuszcza, by niewinni (np. w postępowaniu sądowym) byli krzywdzeni (Wj 23,6-8).

2. Sprawiedliwym jest ten, kto zachowuje się porządnie i uczciwie w stosunku do bliźnich, a także w stosunku do Boga. Uczciwość ta nie jest jednak tylko swego rodzaju właściwością niektórych ludzi, lecz ma swoje źródło w Bożym poleceniu. Chodzi o taki sposób życia, który jest zgodny z Bożym oczekiwaniem i który jest niezbędny do budowy dobrego społeczeństwa. „Język prawego jest srebrem wybornym, a serce złych mało co warte”

(Prz 10,20). Taki sprawiedliwy czyni wielorakie dobro: „Prawy udziela - nie szczędzi“

(Prz 21,26) i troszczy się nie tylko o ludzi, lecz także o zwierzęta (Prz 12,10). W ten sposób dochodzi się do tego, że dzięki uczciwemu człowiekowi zyskuje całe społeczeństwo:

„Gdy prawi przy władzy - cieszy się naród; naród wzdycha - gdy rządzi występny” (Prz 29,2).

3. W Biblii na podstawie skutków działania można często rozpoznać tego, kto działał. To dotyczy także JHWH oraz innych bóstw. Ten, kto stawia na swoim, potwierdza tym samym, że jako Bóg musi być brany na poważnie. „Zwycięski” - tym słowem najlepiej można by oddać sens zawarty w hebr. tekście. Jednak nie chodzi tutaj o zwycięstwo samo w sobie, lecz o niczym niezagrożone zbawienie, które Bóg gwarantuje swoim i może zrealizować w sposób sprawdzalny. Późniejsza teologia zauważyła, że zbawienia może dostąpić nie tylko naród Izraela jako naród spokrewniony więzami krwi, lecz wszyscy, którzy traktują Boga poważnie. W ten sposób „sprawiedliwość” używana jest w znaczeniu, które na ogół nie łączy się z tym słowem: jest to zaplanowane przez Boga zbawienie: „Jedynie u Pana jest sprawiedliwość [zbawienie] i moc. Do Niego przyjdą zawstydzeni wszyscy, którzy się na Niego zżymali”

(Iz 45,24). Uniwersalny wymiar dotyczący całego świata mają słowa: „Niebiosa, wysączcie z góry sprawiedliwość i niech obłoki z deszczem ją wyleją! Niechajże ziemia się otworzy, niechaj zbawienie wyda owoc i razem wzejdzie sprawiedliwość! Ja, Pan, jestem tego Stwórcą” (Iz 45,8). Wszystkie te obszary rozumienia rozciągają się na całą Biblię (ST i NT). Jan Chrzciciel wskazał „drogę sprawiedliwości” (Mt 21,32); już jego rodzice się jej trzymali (Łk 1,6). Jezus głosi Ewangelię i czyni sprawiedliwość, która jest dużo większa niż sprawiedliwość faryzeuszów i uczonych w Piśmie (por. Mt 5,20); wraz z Nim zaczyna istnieć „człowiek nowy ...w sprawiedliwości i prawdziwej świętości” (Ef 4,24); sprawiedliwość musi być utrzymana przed Bogiem (a nie przed człowiekiem) i musi znaleźć swoje apogeum w bezinteresownej miłości (Mt 6,1; 5,43-48). Szczególnie Paweł podkreśla, że ►wiara stanowi niezbędny fundament usprawiedliwienia (Rz 4,2-5); dzięki wierze człowieka sprawiedliwość (usprawiedliwienie - uznanie człowieka za sprawiedliwego), która jest dziełem Boga, może stać się rzeczywistością. Tym samym Paweł podkreśla, że sam Bóg aktywnie oddziałuje na człowieka (Rz 3,21-26). Ponadto Paweł walczy z poglądem reprezentowanym za jego czasów, wg którego sprawiedliwość można osiągnąć dzięki wypełnianiu przepisów religijnych. ►Pobożny, ►Usprawiedliwienie. fr [ts]

Sprzączka / Zapinka / Klamra ► Ozdoba.

Sprzedaż ► Własność, ► Handel.

Sprzęty domowe. Przedmioty przeznaczone do urządzenia domu. W Biblii są to łóżko, stół, krzesło, świeczniki, lampy, naczynia gliniane, piec, młynek (ręczny), koc, garnek, miska, półmisek, dzban, butelka, kubek, nóż, widelec i patelnia, me [łs]

Sprzęty kultyczne. Do sprawowania obrzędów kultowych potrzebne są pewne sprzęty. We wczesnej historii Izraela świętym miejscem o szczególnym znaczeniu był prawd. ►Namiot Spotkania, podobnie jak ►Arka Przymierza, która była zresztą aż do zniszczenia ►Świątyni w 586 r. przed Chr. głównym świętym sprzętem. Do dawnych czasów nawiązuje także podejmowanie decyzji w oparciu o wyrocznię.

Wiele spośród sprzętów związanych ze świątynią można było spotkać w takiej samej lub nieco zmienionej formie u sąsiadów Izraela: ►ołtarz (ołtarz całopalenia i ołtarz kadzenia), ►cherub i wizerunki byków albo wąż miedziany (► Wąż miedziany), wielki ►świecznik, jak również miski, dzbany i czasze. Także na ►strój kapłański wpływ miały obce wzorce. Rozpowszechniający się coraz bardziej w miarę upływu czasu zakaz tworzenia wizerunków był prawd, powodem tego, że - w przeciwieństwie do sąsiadów Izraela - wizerunki postaci występowały w świątyni raczej rzadko. Na Łuku Tytusa przedstawione zostało kilka naczyń kultowych ze świątyni herodiańskiej (stół chlebów pokładnych z dwoma srebrnymi trąbkami, świecznik siedmioramienny). fg [ts]

Spustoszenie. Oznacza wyniszczenie żyznego kraju lub zburzenie zamieszkałych miast i okolic. Opisy takich wydarzeń oraz ich przyczyny często są związane z sądem Bożym

(por. Iz 5,5-7; Jr 7,34; 25,15-17). Prognozy na bliski koniec świata przedstawiane w żydowskiej i wczesnochrześcijańskiej apokaliptyce są często opatrzone wręcz stereotypowym wyrażeniem „ohyda spustoszenia” (Dn 9,27; w niektórych przekładach to samo wyrażenie jest użyte także w Mk 13,14). Kontekstem tego wyrażenia było sprofanowanie i spustoszenie Świątyni Jerozolimskiej przez Antiocha IV (167 r. przed Chr.). ms [mw]

Srebrnik. W niektórych tłumaczeniach określenie sztuki srebra (denar; ►Monety), me [ts]

Srebro. Z powodu swojego lśniącego koloru, rzadkiego występowania i swojej odporności był to metal ceniony od IV tys. przed Chr. Z reguły był on pozyskiwany z rudy, w procesie oddzielania wtopionych odłamków innych metali. Kowale przerabiali potem srebro w taki sam sposób jak złoto. Izrael musiał importować srebro z Egiptu, Arabii i Hiszpanii

(2 Krn 9,14; 1 Krl 10,22: Tarszisz = Hiszpania; 1 Mch 8,3: wzmianka o kopalniach srebra w Hiszpanii). Przed wprowadzeniem ► monet srebro służyło jako środek płatniczy; stąd też to samo słowo w języku hebr. (kesef) i gr. (argyrion) oznaczało srebro oraz ►pieniądze. Srebro odgrywało ważną rolę jako bogactwo (Joz 6,24), przy odszkodowaniu po kradzieży

(Wj 22,6), jako trybut (2 Krl 15,20), jako materiał do sporządzania posążków bóstw

(Jr 10,4.9), do sporządzania kultycznych i dworskich przedmiotów użytkowych (Za 6,11;

1 Krn 29,2-7), jak również do ozdoby (Rdz 24,53). W wielu symbolicznych tekstach i porównaniach używane jest zarówno srebro, jak i złoto (Hi 28,1.15; Dz 3,6). me [ts]

St

Stachys (gr. kłos). Chrześcijanin w Rzymie, którego Paweł pozdrawia w Rz 16,9. me [ts]

Stajnia. W Palestynie stosowana powszechnie jedynie jako schronienie dla koni. Takie stajnie potwierdzone zostały przez wykopaliska archeologiczne (Megiddo); owce i kozy były na noc prowadzone do otoczonej płotem zagrody (por. Łk 2,8); taki ogrodzony plac jest nazwany w J 10,1 „zagrodą owiec”. Domy palestyńskie miały często wydzieloną przestrzeń dla zwierząt (2 Sm 12,2n). me [ts]

Starosta weselny. Określenie człowieka odpowiedzialnego za przygotowanie i przebieg uczty weselnej (J 2,8). me [ts]

Starość. Starość ma w Biblii dwa aspekty, przy czym wydaje się, że przeważa ten pozytywny. Wprawdzie jest mowa o trudzie, bezradności, smutku (związanym z zanikaniem radości życia, a czasami wręcz nadziei mesjańskiej i eschatologicznej), o ubywaniu sił życiowych, nie zapomniano także wspomnieć o „zgłupieniu na starość” (pomyślmy jednak z drugiej strony o starzejącym się, a tym samym coraz mądrzejszym Salomonie), to przecież nawet wtedy starości trzeba okazać szacunek. Pomimo tego wszystkiego podeszły wiek jest upragnionym darem Bożym; dokładnie ilustrują to opowiadania o patriarchach. Pomyślmy też o starcu Symeonie (Łk 2,25-32), który z wdzięcznością wypowiada swoją wzruszającą modlitwę (powtarzaną w brewiarzowym Completorinm). Podeszły wiek jest znakiem łaski Bożej i jednocześnie rodzajem Bożego wyroku na korzyść pobożnych: od starca, właśnie dlatego, że wiele przeżył i ma bogate życiowe doświadczenie, należy oczekiwać życia w bojaźni Bożej. Starość jest „pełnią” życia, osiągnięciem celu życia: w ST znakiem dojrzałości jest doczekanie się dzieci i wnuków, w NT symbolem chrześc. dojrzałości jest starość, kiedy możliwie najwierniej możemy sobie wyobrazić Chrystusa w jego doskonałej postaci

(zob. Ef 4,13). ms [msz]

Starożytność i chrześcijaństwo.

Rozwój teologii chrześc. w pierwszych wiekach jest rezultatem spotkania. Doszło do niego między mogącą się poszczycić dorobkiem intelektualnym i duchowym tradycją ST i judaizmu, która wywodziła się ze starożytnego Bliskiego Wschodu, a cywilizacją hellenistyczną wyrosłą na podwalinach klasycznej kultury gr. Ten proces wzajemnego przenikania się datuje się jednak nie od chrześc. misji do pogan, lecz został już zapoczątkowany przez daleko idącą hellenizację judaizmu przede wszystkim w diasporze, jak również w odwrotnym kierunku przez rosnące zainteresowanie świata hell. stojącą na wysokim poziomie etyką i monoteizmem judaizmu. Wpływy kultury hell. widoczne są chociażby w żyd. literaturze mądrościowej. Filon z Aleksandrii objaśnia swoją religię żyd. za pomocą pojęć zaczerpniętych z Filozofii hell. Dlatego też orędzie chrześcijaństwa od samego początku głoszone było w obrębie świata hell. Przez odrzucenie tradycyjnych pogańskich kultów również wśród ówczesnych pogan misja chrześc. spotkała się z aprobatą. Cześć oddawana bożkom w świecie gr.-rzym. była ludowym obyczajem i sztywnym urzędowym ceremoniałem, a religijna bezdomność w czasie odnalazła azyl w filozofii, kultach misteryjnych i reli-giach Wschodu. W tej atmosferze podekscytowania religijnego chrześcijaństwo rozwinęło swoje formy wyrazu. NT nie tylko posługuje się gr. językiem i sferą pojęciową, lecz również tkwi w hell. sposobie myślenia. Zdobycze świata intelektualnego antyku odnaleźć można w listach Pawłowych. Wyobrażenia mitologiczne

(►Mit) wpłynęły na chrystologię. Na właściwym rozumieniu chrztu i odkupienia odcisnął swoje piętno obraz świata pochodzący z pogańskich kultów misteryjnych. Później pogańskie środki wyrazu weszły również do liturgii. Uroczystości Epifanii, Bożego Narodzenia i Matki Bożej Gromnicznej mają oprócz korzeni bibl. także swoje pogańskie poprzedniczki. Połączenie tradycji żyd. z filozofią hell. znalazło swój najmocniejszy wyraz i swoje historyczne usprawiedliwienie w wypowiedzi zawartej w Prologu Ewangelii Janowej o wcieleniu Boskiego Logosu w Jezusie. Zdaniem teologów z II w. po Chr. (św. Justyna Męczennika, Klemensa Aleksandryjskiego) Logos przygotowywał swoje nadejście nie tylko poprzez objawienie ST skierowane do Żydów, ale również poprzez rozpoznanie mądrości przez pogan. Spotkanie myśli żyd.- chrześc. z klasyczną, antyczną, oznaczało nie tylko ubogacenie, ale również zagrożenie dla młodej chrześc. wspólnoty. Zagadnienia i sposoby myślenia, które nie bardzo zgadzały się z orędziem chrześc., groziły co chwila zejściem na manowce. Herezje i dogmaty pierwszych wieków wynikały w znacznej mierze ze sporu filozofii z religią. Historię prądów umysłowych chrześcijaństwa zachodniego charakteryzowało zjawisko naprzemiennie następujących po sobie okresów przejęcia i odrzucenia dorobku świata antycznego. Ta często podkreślana sprzeczność między afirmującym życie antykiem a negującym świat chrześcijaństwem rozmija się jednak z realiami historycznymi. Istniała w chrześc. wierze nadzieja na przyszłość, która uwydatniła i pokonała głęboką rezygnację późnego antyku, ph [msz]

Starsi. To tłum. gr. słowa presbyteroi; były tak nazywane zarówno osoby będące głowami rodów, jak również świeccy lub religijni dostojnicy. Zatem tytuł starszy oznaczał urząd, wiek (z reguły) odgrywał tu drugorzędną rolę, chodziło bardziej o dojrzałość, osobowość, autorytet i oczywiście powołanie czy ustanowienie na ten ►urząd. Presbyteroi, starsi, byli często w starożytności przywódcami w walce oraz sędziami w czasach pokoju. Już przy boku Mojżesza stało 70 starszych; im też został przekazany duch prorocki (Lb 11,25-30; por. wydarzenie zesłania Ducha Świętego Dz 2,1-11). Ci starsi okazali się później reprezentantami (rzecznikami) ludu (poszczególnych rodów i plemion). Swoją funkcję sprawowali przypuszczalnie jeszcze w okresie monarchii (także wśród królewskich urzędników) i to oni prawd, byli dla narodu oparciem podczas wygnania babil.

Po wygnaniu, w czasie narodzin judaizmu starsi stanowili trzon Wysokiej Rady, która powstała w nawiązaniu do tradycji izraelskiej, ale również do gr. urzędu archontów wzg. rzym. senatu. Trzeba jednak zauważyć, że stopniowo schodzili na dalszy plan, ustępując miejsca na rzecz kapłanów i uczonych w Piśmie, i w NT - jeśli w ogóle są wymieniani - zajmują ostatnią pozycję (u Marka między obiema ww. grupami; u Łukasza panuje pewna swoboda w nazewnictwie). We wczesnym Kościele starsi (presbyteroi), zgodnie ze świadectwem NT, stali na czele wspólnot wraz z apostołami lub zamiast nich, zwłaszcza w pierwotnej wspólnocie Kościoła w Jerozolimie; tutaj najmocniej oddziaływała tradycja żyd. (por. także Dz 20,17). Mówi się o ustanowieniu starszych przez Apostołów (gestem nałożenia rąk), wzg. wyznaczeniu za sprawą Ducha Świętego. Obok prezbiterów pojawiają się 

episkopoi (►Biskup) oraz ►diakoni. Rozróżnienie między obiema grupami nie jest jeszcze jasne. Na pewno nie wolno utożsamiać tamtych trzech urzędów i funkcji z analogicznie nazywanymi dzisiaj stopniami święceń. Szczególny przypadek stanowi 24 starszych z Apokalipsy św. Jana (por. Ap 4,4.1 0; 5,6): czy chodzi tu o niebiańską radę? - wychwalają Boga! Prezbiterem nazywa siebie również piszący 2 i 3 List św. Jana. ms [msz]

Stary Testament

W najwcześniejszym okresie, kiedy zaczęto zbierać zapisane w ST doświadczenie Boga, nie istniała żadna instytucja, która regulowałaby, w jaki sposób należy objawienie formułować czy przedstawiać. Było raczej odwrotnie. Lud objawienia żył pomiędzy rozmaitymi narodami starszymi, większymi i potężniejszymi: w takich realiach grupy osób i jednostki, które spotykamy w Biblii, doświadczały pomocy swego Boga. Te doświadczenia były początkowo przekazywane ustnie i dopiero później zaczęto je stopniowo zapisywać. Zapis doprowadził do uściślenia w ten sposób, że mocno ograniczył ilość wariantów powstałych w trakcie przekazu ustnego, jak również sprawił, że w istniejącym już tekście dało się wychwycić te zmiany i dodatki, które następowały potem. W istniejącej dzisiaj Biblii poszczególne księgi są najczęściej już same w sobie małymi bibliotekami, ponieważ składają się z powstałych w różnych czasach passusów sukcesywnie dokładanych, a dzisiaj nazywa się to księgą biblijną.

Nazwa

Określenia na Stary Testament różnią się od siebie zależnie od tradycji. W judaizmie mówi się o TaNaK, sztucznym terminie, który powstał ze złożenia pierwszych liter nazw trzech części ST. Z tym trójpodziałem po raz pierwszy mamy do czynienia w bibl. księdze Mądrości Syracha już w okresie przedchrześcijańskim i dzieli się tam ST następująco: T(orah), N(ebi’im), K(etubim). W chrześcijaństwie forsowano poświadczone już w 2 Kor 3,14 określenie palaia diatheke (= Stary Testament, zwrot tłumaczono także: Stare Przymierze).

W ostatnim czasie stosuje się także nazwę Pierwszy Testament.

Zawartość

Gdy przyjrzeć się ilości ksiąg w Biblii Hebrajskiej i w LXX (= przedchrześcijańskim, żyd.-gr. tłumaczeniu Biblii), rzuca się w oczy poważna różnica, ponieważ w LXX występuje więcej ksiąg (Tobiasz, Mądrość Syracha, Pierwsza i Druga Księga Machabejska, Judyty, Mądrości, Barucha, a ponadto takie, jak np. Ody i Psalmy Salomona).

•    W Biblii Hebrajskiej pierwsza część nazywa się Torah (= Pentateuch = pięć ksiąg Mojżeszowych): Bereszit (= Księga Rodzaju = 1. Mojżeszowa), Szemot (= Księga Wyjścia = 2. Mojżeszowa), Wajjikra’ (= Księga Kapłańska = 3. Mojżeszowa), Bemidbar (= Księga Liczb = 4. Mojżeszowa) oraz Debarim (= Deuteronomium = 5. Mojżeszowa).

• Druga część nazywa się Nebi’im (= Prorocy [Księgi Proroków]) i podzielona jest na proroków wcześniejszych (Jozuego, Sędziów, Pierwsza i Druga Księga Samuela, Pierwsza

i Druga Księga Królewska) oraz na proroków późniejszych (Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela

i Zbiór Dwunastu Proroków Mniejszych [Ozeasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza i Malachiasza]).

• Trzecia część nazywa się Ketubim (= Pisma); zalicza się tutaj Księgę Psalmów, Hioba, Przysłów, Rut, Pieśni nad pieśniami, Koheleta, Lamentacji, Estery, Daniela, 1 i 2 Kronik, Ezdrasza i Nehemiasza.

Zarówno tradycja żyd. jak również wczesnochrześcijańska w pierwszych stuleciach po Chr. wypracowały swój kanon, czyli listę obowiązujących ksiąg bibl. W oparciu o LXX wsch. (prawosławna), jak też zach. (łac.) tradycja chrześc. zaliczają do niego w większości te same dzieła. W porównaniu z kanonem katolickim niektóre Kościoły prawosławne włączają do zbioru pism świętych dodatkowe księgi (np. Trzecia Machabejska, Ps 151), inne pomimo ustaleń Synodu Jerozolimskiego (1672 r.) pod wpływem ewangelików odrzuciły pisma deuterokanoniczne, przy czym szczególnie zakwestionowano obie księgi Machabejskie. Nie ma jednak definitywnego orzeczenia. Zasada hebraica veritas (= hebrajska prawda, co oznacza księgi sporządzone w języku hebr.) sformułowana przez Marcina Lutra (po 1517 r.) zakładała, że siedem ksiąg (= apokryfy [określenie ewangelickie], deuterokanoniczne [określenie katolickie]), których tekst hebr. w jego czasach nie był znany, należało z kanonu wykluczyć. Od tamtego czasu liczba ksiąg we wszystkich wyznaniach ewangelickich i od nich pochodnych różni się w stosunku do starych tradycji, gdyż nie uznano za obowiązujące Księgi Tobiasza, Mądrości Syracha, 1 i 2 Machabejskiej, Judyty, Mądrości oraz Barucha.

Bloki literackie w ST

W Pięcioksięgu (Pentateuch) opisana została historia, począwszy od teologicznie zinterpretowanego aktu stworzenia poprzez dzieje patriarchów, pobytu w Egipcie i doznawanego tam ucisku, ucieczki wzg. wyjścia stamtąd oraz wędrówki przez pustynię aż do bram Ziemi Obiecanej.

Księga Jozuego w rozmaitych scenach przedstawia stawanie się jednym ludem w Kanaanie. W Księdze Sędziów opisane zostały poszczególne fazy zmagań pomiędzy ludnością kananejską a coraz mocniejszym Izraelem, przy czym redaktor w zestawianiu poszczególnych bloków kierował się swoją własną teologiczną wizją. Pierwsza Księga Samuela najpierw opisuje Samuela, a następnie skupia się na postaci Saula, którego towarzyszem i wodzem jest Dawid, później jego następca na tronie. Bardzo wiele uwagi poświęcono życiu i działalności Dawida i jego syna Salomona, który w centrum zainteresowania pojawi się na początku Pierwszej Księgi Królewskiej. Do tego dołączono prezentowane aż do końca Drugiej Księgi Królewskiej dzieje monarchii Izraela oraz Judy: tym samym czytelnik odnosi wrażenie całościowego przeglądu następujących po sobie okresów historycznych.

Księgi proroków zawierają orędzia, czynności symboliczne i wizje poszczególnych postaci obdarzonych prorockim charyzmatem, przy czym w istniejących w obecnym kształcie księgach prorockich znajdują się bardzo często passusy pochodzące z czasów późniejszych. Odpowiada to ówczesnej praktyce, stosowanej z premedytacją, by swoje refleksje wkładać w usta wielkich autorytetów, samemu pozostając anonimowym i w cieniu. Pozostałe Pisma stawiają przed odbiorcą pytania, które są bardziej lub mniej osadzone w realiach historycznych, ale zawsze istotne z teologicznego punktu widzenia, i podają modelowe wyobrażenia zwycięskiego przejścia przez ciężkie próby, dokonanego dzięki wierze (por. np. Hiob, Estera, Rut). Szczególne znaczenie mają tutaj teksty modlitw zamieszczone w Psałterzu.

W Księgach Kronik, ponownie posługując się przykładami, opowiedziano dzieje „od Adama”. Pod względem teologicznym chodziło o ukazanie znaczenia Bożego prowadzenia dziejów narodu, koncentrowano się przede wszystkim na: z jednej strony kapłańskich liniach i funkcjach (sam Dawid wyróżnia się przez to, że organizuje kult), a z drugiej na świątyni tak, że w okresie powygnaniowym wokół niej skupiało się całe życie religijne. Druga Księga Kronik kończy się informacją, że Bóg polecił królowi Persów Cyrusowi, by wzniósł świątynię w Jerozolimie i pozwolił powrócić z wygnania uprowadzonym Izraelitom. W tym momencie głos zabiera Księga Ezdrasza, która przedstawia prace przy odbudowie świątyni. Księga Nehemiasza przekazuje wiadomości o nowym porządku politycznym i społecznym, który obowiązuje we wspólnocie przybyłych do ojczyzny wyznawców JHWH.

Z późniejszych ksiąg ST wielkie znaczenie posiadają Księgi Machabejskie, dlatego że po raz pierwszy opisują prześladowania o wyraźnie religijnym charakterze (od 175 r. przed Chr. prowadzone przez seleudzkiego władcę Antiocha IV). W trakcie walk o przetrwanie doszedł do głosu nowy, politycznie określony punkt widzenia tradycyjnych wartości. W tym czasie wielką wagę przywiązywano do intelektualnej rozprawy z hell. i duże znaczenie miał nowy sposób refleksji, który spotyka się w pismach mądrościowych (Mądrości Syracha, Księdze Mądrości czy Barucha). Pisma te umożliwiają zrozumienie okresu przełomu er, którego najbardziej brzemiennym w skutki owocem jest rozwój idei mesjańskiej (por. przede wszystkim Psalmy Salomona 17; 18).

Zasadnicze przesłania

Już samo imię Boże ►JHWH (w judaizmie od III w. przed Chr. ze względu na głęboki szacunek wobec Boga nie wymawiane i często zastępowane przez Kyrios [- Pan]) obecne ponad 5200 razy świadczy, że sam Bóg jest centralną „osią” ST.

Pierwszoplanową rolę gra orędzie o stworzeniu i już przez sam tytuł wskazuje na odniesienia dotyczące całej ludzkości.

Poprzez dzieło stworzenia Bóg, który jedynie jest mądry, uzdolnił do zrozumienia Bożej mądrości i urzeczywistniania jej w tym świecie przez mądry stosunek do świata i przez mądre życie.

W objawieniu/Torze - słowo Tora oznacza coś więcej niż „pierwszą część Biblii Hebrajskiej” - Bóg zwraca się do ludzi i podaje w niej wytyczne, które umożliwiają życie zgodnie z Bożym planem.

Bóg wyszedł ku ludziom i wchodzi z nimi w wyjątkową, zażyłą relację, którą Biblia nazywa berit (łac. testamentum = przymierze), dlatego zdaniem wielu egzegetów teologia przymierza jest centralnym tematem ST.

Z socjologicznego i etycznego punktu widzenia rdzeń orędzia stanowią kwestie dotyczące dobrego i złego postępowania, rozmaite płaszczyzny grzechu człowieka.

Jedna z możliwości, by Bóg odpuścił grzech i winę, polega, oprócz nawrócenia, na złożeniu ofiary, a ponadto na praktykowaniu miłości bliźniego.

Trzeba przede wszystkim wspomnieć o wciąż powracających tematach ucisku, cierpienia, choroby, prześladowania i śmierci jak również, zwłaszcza w późniejszym okresie,

o kwestii (spełnionego) życia po śmierci, zwłaszcza w kontekście zmartwychwstania. W celu uregulowania sposobu postępowania ludzi między sobą i względem Boga zostały podane rozmaite przepisy, które należało traktować jako pomocnicze wskazówki, a nie jako negatywnie skondensowane przykazania; wśród nich pierwszorzędną pozycję zajmuje Dziesięć Przykazań (Dekalog).

Rozwojowi osobistemu i duchowemu służą modlitwy, a pośród nich szczególnie Psalmy, odmawiane samemu i we wspólnocie. Różnorodne teksty ST znacząco przyczyniły się do rozwoju idei mesjańskiej, fr [msz]

Statek / Żegluga. Już w III tys. przed Chr. istniał ożywiony ruch statków na Morzu Śródziemnym, między Egiptem i Syrią; statki poruszano za pomocą żagli albo wioseł. Izraelici natomiast nie byli narodem żeglarzy: śródziemnomorskie porty Palestyny znajdowały się w ręku Filistynów bądź Fenicjan - najlepszych żeglaży starożytności. Jedynie port Esjon-Geber na płn.-wsch. krańcu Morza Czerwonego był przez pewien czas w izraelskim posiadaniu; nie dochodziło jednak do samodzielnych wypraw morskich. Salomon przeprowadzał swoje ekspedycje na okrętach fenickich z fenicką załogą (1 Krl 9,26n; 10,11.22); podjęta przez Jozafata próba wyruszenia w morze bez fenickiej pomocy zakończyła się niepowodzeniem (1 Krl 22,49n). W Ez 27 prorok porównuje w pewnej pieśni handlowe miasto Tyr z okazałym statkiem (szczegółowy opis). Przy wzmiankowanych w Biblii statkach chodzi prawie zawsze o statki fenickie.

W Dz 27 Łukasz opisuje morską podróż Pawła na pewnym egip. statku ze zbożem oraz rozbicie się tego statku podczas podróży do Rzymu. Takie statki handlowe osiągały prędkość 2-4 węzłów (mil morskich na godzinę) i czasami miały nadzwyczajną ładowność: tak np. znany jest statek do przewozu zboża Isis, który przy 54 metrach długości i 13,5 metrach szerokości zabierał 3250 ton(!) ładunku; statek Aleksandria ok. 3310 ton, statki do transportu obelisków do Rzymu ok. 1335 ton (realistyczne dane zaczerpnięte on rzym. pisarza Pliniusza). Można było transportować 276 ludzi (Dz 27,37) albo nawet 600 (Józef Flawiusz), jednakże normalne statki były znacznie mniejsze. Z powodu niebezpieczeństwa burz morskich (ponieważ nie potrafiono ich omijać) oraz najczęściej zachmurzonego nieba w zimie - jako że marynarze potrzebowali czystego nieba do nawigowania według gwiazd, bo nie znano jeszcze kompasu) - morskie podróże po Morzu Śródziemnym były z reguły ograniczone do czasu od wiosny do jesieni. W Rzymie sezon żeglowania uroczyście otwierano 5 marca podczas święta navigium Isidis, kiedy to statki poświęcano na cześć Isis. Obok burz istniało też niebezpieczeństwo przede wszystkim ze strony piratów, które zostało zażegnane dopiero w 67 r. przed Chr. (Pompejusz). Niezwykłą skalę żeglugi okrętowej na Morzu Śródziemnym potwierdzają nie tylko teksty literackie, ale także ogromna ilość wykopalisk i znalezisk. Na temat żeglugi śródlądowej: ►Łódź. me [ts]

Stater ► Monety.

Statua ► Posąg.

Staw Królewski. Wg Ne 2,14 staw ten położony był w pobliżu Bramy Źródlanej na płd. miasta Dawidowego, ms [ts]

Stefanas (skrócona forma gr. Stefaneforos = noszący wieniec). Koryntianin, który jako pierwszy wraz ze swoją rodziną nawrócił się na chrześcijaństwo; jeden z niewielu, których Paweł ochrzcił osobiście (1 Kor 1,16; 16,15n). Jego dom był centrum wspólnoty. Stefanas odwiedził Pawła w Efezie (1 Kor 16,17) i być może zabrał stamtąd 1 List do Koryntian, me [ts]

Stela. W BT termin ten oddaje hebr. słowo masseba odnoszące się do wielu obszarów. Tutaj należy jednak rozpatrzyć szczególnie religijne znaczenie. Takie stele były stawiane m.in. przez Jakuba dla upamiętnienia ukazania się JHWH, wylewano na nie oliwę, przez co przejmowały funkcję ołtarza (por. Rdz 28,18; 35,14). W ten sposób izraelska tradycja zbliża się do zastosowania kananejskiego. Podczas gdy u Jozuego należy widzieć pierwotną kananejską, potem jednak poświęconą kultowi JHWH stelę w jakimś (kultycznym) gaju terebintowym (Joz 24,26), to w Pwt 27,2-6 stele są zintegrowane z kultem JHWH w ten sposób, że nie widać już przebłysków żadnych innych religii. W kananejskich kultach płodności stele odgrywały znaczącą rolę i były ostro zwalczane (por. Pwt 16,22); były one świadectwem odejścia od JHWH (2 Krl 17,10); nadchodząca katastrofa miała - jak mówili przedwygnaniowi prorocy - swoje źródło także w czci tych stel (por. Jr 2,27n).

Biblia nic nie mówi na temat ich wyglądu. Z terenów Palestyny są znane jedynie nieliczne miejscowe stele; najczęściej występują stele nagrobne. Obok tego pojawia się dużo stel egipskich i asyryjskich, które stawiane były w Palestynie najczęściej przez władców, którzy w ten sposób chcieli upamiętnić swoje zwycięstwa i zaznaczyć swoją obecność na danym terytorium. Wielu badaczy przypuszcza, że miały one kształty falliczne; z napisem albo przedstawieniem jakiejś sceny (bez napisu albo wizerunku: Maceba); jednakże znaleziska (np. w Gezer, Megiddo i Aradzie) nie potwierdzają tego, choć nie można tutaj wykluczyć jakiejś formy synkretyzmu. W sanktuarium w Arad gładko wypolerowane stele mogły przedstawiać JHWH i Jego małżonkę. Stąd też można tu widzieć świadectwo zmieszania różnych religii, których nie dało się pogodzić z przekonaniem o jedyności JHWH i dlatego też reforma króla Ezechiasza (728-699 r. przed Chr.) przyniosła kres takim praktykom, fr [ts]

Stela Meszy. 34-wierszowa inskrypcja pochodząca z IX w. przed Chr. Stela Meszy odkryta została w 1868 r. w miejscowości Diban (bibl. Dibon), położonej na wyżynie w środkowej Jordanii. Jest ona napisaną w języku moabickim inskrypcją, sporządzoną na pamiątkę poświęcenia świątyni wzniesionej przez króla moabickiego ►Meszę [4] (ok. 850 r. przed Chr.). Świątynia ta została zbudowana w Kerchoh dla boga Moabitów, Kemosza. Stela Meszy zbudowana jest z czarnego bazaltu, ma 110 cm wysokości i 68 cm szerokości. Jest ona przechowywana obecnie w Luwrze w Paryżu, a jej kopia znajduje się w Muzeum Brytyjskim w Londynie. Inskrypcja na Steli Meszy (= Kamień Meszy = Kamień Moabicki) posiada st. odniesienia do 2 Krl 3,4-27.

Królewska inskrypcja budowlana gloryfikuje czyny Meszy i służy w pierwszej kolejności upamiętnieniu jego władzy. Mesza sprowadza jednak zawsze swoje sukcesy do życzliwego oddziaływania swojego boga, Kemosza. W związku z poświęceniem świątyni Kemosza, Mesza relacjonuje o projektach budowy, które są do tego momentu skutecznie realizowane. Obszernie opisuje także swoje zmagania wojenne, zwłaszcza te z Izraelem. Mesza wzmiankuje o Omrim (885-874 r. przed Chr.), królu Izraela, a także o jego synu i następcy Achabie (873-853 r. przed Chr.), którego imię jednak nie jest wymienione.

Dwukrotnie w inskrypcji znajduje się odwołanie do Boga Izraela. Najpierw wspomniany jest „ołtarz jego Umiłowanego”, przy czym „jego Umiłowany” (sem. Dodo) jest potocznym przydomkiem odnoszącym się do wielu różnych starożytnych bóstw. Ponieważ bogiem Gadytów był JHWH, dlatego przydomek Dodo odnosi się do JHWH. Imię Boga JHWH wspomniane jest także - w formie praktykowanego w ST tetragramu - w kontekście bitwy przeciwko Izraelitom pod Nebo; jest to więc najstarszy pozabiblijny (nieizraelski) dowód na występowanie imienia Bożego.

Dyskusje wywołuje wciąż kwestia, czy w inskrypcji faktycznie wymieniony jest król ►Dawid, ew. „Dom Dawida”. Stela w tym miejscu jest uszkodzona. Wraz z tymi wszystkimi informacjami Stela Meszy przedstawia najbardziej obszerny pozabiblijny tekst odnoszący się do historii bibl. Izraela, jaki został kiedykolwiek odkryty. W porównaniu do 2 Krl 3,4-27 występuje tu jednak kilka szczegółowych, charakterystycznych różnic. Inskrypcja powstała raczej pod koniec okresu panowania Meszy, przy czym dokładne daty jego życia i panowania nie są znane. Z treści inskrypcji można jednak wywnioskować, że Mesza prawd, walczył już przeciwko Omriemu, w każdym razie na pewno przeciwko Achabowi. W konsekwencji tych zmagań wojennych Mesza mógł pozbyć się zobowiązania do płacenia trybutu Izraelowi, co jednak miało miejsce prawd, dopiero za czasów króla Jorama z Izraela (852-841 r. przed Chr.). fs [łs]

Sto ► Liczby.

Stoa / Stoicy. Określenie jednej z ważniejszych filozoficznych szkół hell., której system ma aż do dziś znaczący wpływ na historię religii i historię myśli Europy Zachodniej. Nazwa Stoa oznacza „salę kolumnową”: uważany za założyciela Stoa Zenon z Kition miał nauczać w „malowanej sali kolumnowej” (stoa poikile) na rynku w Atenach. Zasadniczo historia Stoa dzieli się na trzy okresy: starszy (IWIII w. przed Chr.), środkowy (II/I w. przed Chr.) i młodszy (czasy Cesarstwa Rzymskiego). Najważniejszymi reprezentantami okresu starszego są Kleanthes (z Assos w Troadzie; zmarł w 230 r. przed Chr.) i Chryzyp (z Soloj w Cylicji; zmarł między 208 a 204 r. przed Chr.). Do średniej Stoa należą Panajtios (z Rodos; 180-120/110 r. przed Chr.), z którego dzieł zachowały się cytaty u Cycerona, i bezpośredni uczeń Cycerona, Poseidonios (z Apamei w Syrii; 135-51 r. przed Chr.), który oprócz swojej działalności geografa i etnografa przyczynił się do rozwoju nauki o uczuciach. Za sprawą reprezentantów młodszej Stoa (czasy Cesarstwa Rzymskiego) ta szkoła filozoficzna stała się dobrze rozpoznawalna; do niej zaliczani są tak znani autorzy jak Epiktet (50-120 r. po Chr.), Muzoniusz Rufus (z Volsinii; ok. 30 - po 80 r. po Chr.), Seneka (z Korduby; 4 r. przed Chr. - 65 r. po Chr.; nauczyciel cesarza Nerona, brat namiestnika Galliona, który wspomniany jest w Dz 18,12-15) oraz określany mianem „filozofa na cesarskim tronie” Marek Aureliusz (panował w latach 161-180 po Chr.).

W wielu punktach widoczne są paralele z poglądami innych hell. szkół filozoficznych, tzn. akademii platońskiej (Platon), Perypatetyków Arystotelesa oraz z poglądami powstałego w tym samym czasie epikureizmu. Wspólne dla nich wszystkich jest poszukiwanie nowego samookreślenia się człowieka w świecie, który nie zna już jednolitości dawnej kultury związanej z polis, przez co trzeba było postawić na nowo pytanie o funkcję i znaczenie każdej jednostki w kontekście świata pojmowanego jako całość. Na płaszczyźnie fizyki, tzn. kosmologii, na pierwszym planie stoi myśl oddziałującej na wszystko świadomości

(logos), która utożsamiana jest z boską główną zasadą. Logika tworzy podstawę dla udoskonalonej nauki dialektyki i retoryki, których owoce widoczne są na przykład w mowach Cycerona. Etyka jest zdominowana przez wymaganie podporządkowania się jednostki porządkowi kosmosu określonemu przez myśl. Za pomocą owej myśli człowiek jest w stanie udoskonalić (osiągnąć pełnię - oikeiosis) samego siebie, co objawia się przede wszystkim w „stoickich” głównych cnotach: wolności od namiętności (apateia), samowystarczalności

(autarkia) i niewzruszoności (atarksia).

Oczywiście wczesne chrześcijaństwo podczas swojego rozwoju ciągle stało w konfrontacji z tą znaczącą szkołą filozoficzną. Znaczące są cytaty Pawła zaczerpnięte z tekstów stoickich, co widoczne jest w tzw. mowie na Areopagu (Dz 17,22-31), z tym że widoczne są duże podziały: z jednej strony nawiązanie do Stoa widać w stwierdzeniu o przenikającej wszystko Boskiej zasadzie (Dz 17,28n). Z drugiej strony idea (cielesnego) „zmartwychwstania” nie spotyka się u słuchaczy Pawła ze zrozumieniem (Dz 17,32). Niemniej jednak Stoa i jej nauczanie miała duże znaczenie dla rozwoju teologii wczesnochrześcijańskiej. fw [ts]

Stop ► Brąz, ► Mosiądz.

Stopa. Obok swego znaczenia dosłownego pojęcie stopy w ST i otaczającym go środowisku używane jest jako symbol władzy. W wyrażeniach takich jak „miejsce, po którym chodzić będzie stopa”, „złożyć pod stopy” oznacza poddaństwo albo przekazanie własności, dotyczące przedmiotów lub osób (por. Pwt 11,24; Ps 8,7; 18,39; 47,4). Związane z tym były również rozprzestrzenione na obszarze całego Bliskiego Wschodu zwyczaje upadania do stóp władcy; ryt ten przekształcił się w rytuał powitalny (►Proskyneza). ►Bose stopy, me [pt]

Stół. W namiotach nomadów, jak również później u ludów pierwotnych „stołem” była mata z sitowia, skóry albo plecionki wiklinowej, którą rozkładano na ziemi. Na dworze królewskim czy w domach bogatych znajdował się stół (1 Sm 20,24; 2 Krl 4,10), przy którym siadano na krześle. Okazałe stoły były wykonywane ze szlachetnych gatunków drewna, pokrywane srebrem lub złotem, inkrustowane kamieniami szlachetnymi albo kością słoniową; ponadto robiono stoły z kamienia, cegieł lub drewna (i czasami pokrywano warstwą brązu).

Asyryjczycy już od IX w. przed Chr. znali stoły składane. Później pojawił się zwyczaj układania się podczas posiłków, zwłaszcza uroczystych, na dywanach i poduszkach, co miało miejsce również podczas Ostatniej Wieczerzy (Mt 26,7).

Obok stołów przeznaczonych do spożywania posiłków istniały również stoły kultyczne, np. stół na chleby pokładne (Wj 25,23.30), oraz stoły, przy których pracowano, jak choćby znalezione w Qumran warsztaty pracy skrybów czy stoły bankierów i sprzedawców w świątyni (Mt 21,12). me [msz]

Stół chlebów pokładnych. Mojżesz otrzymał polecenie wykonania dla namiotu spotkania stołu z drewna, który miał być pokryty złotem. Na nim miały być wykładane chleby pokładne (Wj 25,23-30). Za czasów Dawida taki właśnie stół znajdował się w sanktuarium w Nob (1 Sm 21,7). Istnieją także świadectwa istnienia takiego stołu w Świątyni Salomona

(1 Krl 7,48) oraz świątyni odbudowanej po powrocie z wygnania babil. (1 Mch 1,22;

por. 4,49). fr [ts]

Strach. Reakcja na jakieś nieoczekiwane zagrożenie; język hebr., podobnie jak gr., mają, wiele słów na określenie tego uczucia, które można w języku polskim oddać przez takie słowa jak: lęk, obawa, niebezpieczeństwo, a także nieszczęście. Wedle bibl. wyobrażeń strach jest najczęściej spowodowany bezpośrednio przez Boga; należy on więc jako ludzka reakcja do obrazu każdej teofanii. Strach może jednak także np. napełnić wojska Izraela nagłym przypływem siły (1 Sm 11,7). Kiedy nauki religioznawcze mówią, że z tym, co boskie, wiąże się tremendum et fascinosum (= przerażające, a zarazem fascynujące), to u podstaw tego leżą m.in. doświadczenia opisane w Biblii. Na fakt, że powyższa idea jest bardzo stara, wskazuje także dawne określenie Boga jako „strach”, np. „strach Izaaka” (Rdz 31,42.53; BT: „Ten, którego z bojaźnią czci Izaak”), me [ts]

Straż / Strażnik. Najczęściej wzmiankuje się o straży czy strażnikach przy okazji omawiania kwestii militarnych. Tymczasem zadanie strzeżenia dotyczy także innych obszarów. O byciu strażnikiem mowa jest w kontekście misji prorockiej: „Synu człowieczy, ustanowiłem cię stróżem nad pokoleniami izraelskimi. Gdy usłyszysz słowo z ust moich, upomnisz ich w moim imieniu” (Ez 3,17). Chodzi tu o stwierdzenie winy ludu. Jeśli strażnik zawiedzie, dojdzie do katastrofy. „Ciebie uczynię odpowiedzialnym za jego krew” (Ez 3,20).

To zadanie jest bardzo ważne, ponieważ od niego zależą życie i śmierć (por. Ez 33,1-9;

Jr 6,16n). Także wyższe warstwy ludu mają być strażnikami, aby wskazywać właściwą drogę Bożą (Iz 56,1 On). Potem sam Bóg ustanowi strażników, którzy będą mu przypominali o tym, żeby nie zapominał o swoim ludzie (Iz 62,6n). Również sam Bóg jest ukazany jako strażnik swego ludu (Ps 127,1), który zawsze i wszędzie troszczy się o bezpieczeństwo i czuwa nad swoimi wybranymi (Ps 121,4n). fr [msz]

Straż poranna ► Nocna straż.

Straż przyboczna. Termin hebr. oznaczający członka straży przybocznej - dosł. oznacza „biegacza” (?#$); w Biblii wspomniana jest straż przyboczna króla (1 Krl 14,27n) lub syna królewskiego (2 Sm 15,1). Przyboczną straż Dawida stanowili ►Keretyci i Peletyci

(2 Sm 8,18); potem w ich miejsce pojawiają się Karyjczycy, którzy odegrali ważną rolę podczas obalenia Atalii (840-835 r. przed Chr.; por. 2 Krl 11,4). Natomiast do straży przybocznej innych, nieizraelskich władców, odnosi się w ST inny hebr. termin tabbahim (dosł. ci, którzy zabijają; por. Rdz 37,36; 2 Krl 25,8). me [ts]

Straż Świątynna. Świętość miejsca, skarb świątynny oraz zdeponowane w świątyni pieniądze bardzo szybko spowodowały, że dwór króla judzkiego ustanowił oddział wojska do strzeżenia świątyni (por. 2 Krl 11,5n). O tych oddziałach strażników wokół obszaru świątyni wspomina się wielokrotnie (por. 1 Mch 4,60n). Za czasów Jezusa straż świątynna była rodzajem policji świątynnej, która dokonała aresztowania Jezusa (Mt 26,47.55) i niektórych apostołów (Dz 5,17n.26). fr [msz]

Strażnik ► Straż.

Strażnik skarbca. Nad skarbcami świątynnymi byli nadzorcy ustanowieni przez najwyższych kapłanów (Ne 13,13). Odpowiadali oni za te skarbce, me [ts]

Strażnik więzienny. Dozorca w ►więzieniu, który odpowiedzialny jest za więźniów

(Dz 16,19-34). me [ts]

Strąk. Mianem tym Biblia określa, długi na ok. 12 cm, rożkowaty owoc drzewa świętojańskiego (drzewa karbowego; szarańczynu), który powszechnie stosowany był jako pasza dla zwierząt (Łk 15,16). ►Świat roślin, me [ts]

Stronnictwo/Sekta. Mała, oddzielona wspólnota religijna, która jednostronnie interpretuje pewne nauczanie i przepisy religijne (w języku polskim termin o pejoratywnym zabarwieniu, niewłaściwym jednak w odniesieniu do czasów bibl.); Józef Flawiusz mianem „sekt” (gr. hairesis) określał następujące stronnictwa: ►esseńczycy, ►faryzeusze; ►saduceusze (zob. Dz 5,17), ►zeloci. Wg Dz 24,5 pierwsi chrześcijanie byli nazywani „sektą nazarejczyków”. Do ugrupowań w pierwotnym chrześcijaństwie zaliczamy: ►grupę Chrystusa, me [ts]

Strony świata. W Palestynie orientowano się albo wg słońca; wówczas wyłoniły się następujące określenia: wschód słońca albo „z przodu” na wschód, zachód słońca albo „z tyłu” na zachód i odpowiednio „po lewej” na północ i „po prawej” na południe; albo orientowano się wg stanowisk topograficznych; wówczas wyłoniło się: morze (= Morze Śródziemne) - zachód, pustynia - wschód, Negeb - południe, a północ zwała się „ukrytą”; zmieszanie obu systemów (normalne w języku potocznym) pokazuje np. Rdz 13,14. me [łs]

Strój kapłański. Kapłanowi przypisany był specjalny strój, który wyraźnie odróżniał się od stroju świeckiego (Wj 28,4-43; 39,1-31); przy czym strój kapłana - w odróżnieniu do szaty ►arcykapłana - miał odznaczać się prostotą formy. Już w dawnych czasach potwierdzone jest używanie ►efodu [1]. W późniejszym czasie kapłani nosili tunikę z ►płótna lnianego, na nią zakładali charakterystyczny pas, zaś na krótko ostrzyżone głowy wkładali białe turbany

(Ez 44,20). Dokładny opis wspaniałej sukni arcykapłana jest zamieszczony w Wj 28. me [łs]

Strukturalizm. Metoda badań tekstu, która opiera się na założeniu, że z naukowego punktu widzenia uprawnione jest opisanie języka i wyrażeń językowych jako pewnej struktury albo też jako pewnego systemu. ►Biblistyka. me [ts]

Struktura społeczna. W starożytnej izraelskiej strukturze społecznej najmniejszą jednostką była ►rodzina; kilka dużych rodzin tworzyło klan. Był on najmniejszą samodzielną jednostką wewnątrz staroizraelskiego społeczeństwa. Przed zasiedleniem Kanaanu klan był nomadzkim związkiem obronnym; po zajęciu terenu jeden albo kilka rodów tworzyło wioskę. Społeczeństwo wiejskie było zarazem wspólnotą prawną i kultową. Wszyscy wolni mężczyźni, „lud wiejski” (►Am haarec), byli tutaj pełnoprawnymi członkami; ich niezależność opierała się na „posiadaniu” ziemi, a dokładniej ziemi dziedzicznej. Na czele klanu stali „starsi”. Wszystkie sprawy, które dotyczyły społeczności, były konsultowane i rozstrzygane w bramie miejskiej. Obcy, który mieszkał w miejscowości, uchodził za kogoś, nad kim sprawowano szczególną opiekę, a to dlatego, że sami Izraelici byli kiedyś obcymi w Egipcie (Wj 22,20). Niewolnicy (tak jak i kobiety) nie byli całkowicie wyjęci spod prawa; istnieli niewolnicy cudzoziemscy (jeńcy wojenni), ale także izraelscy niewolnicy, którzy stali się niewolnikami z powodu zadłużenia i niewypłacalności; osoba, której taka sytuacja dotyczyła, mogła jednak zostać wykupiona przez członka rodu (►Odkupiciel). Warto zwrócić uwagę, że na starożytnym Bliskim Wschodzie wyzysk niewolników nie był w żadnym okresie historycznym ekonomiczną podstawą społeczeństwa! Jak istotna i zasadnicza dla st. rozumowania była struktura rodzinna i rodowa, pokazuje choćby opis historii świata, ukazany jako opis historii rodziny: państwa i narody połączone były ze sobą genealogiami (np. Rdz 10; 36). Podczas gdy w dawnym Izraelu zasadniczą jednostką społeczną i gospodarczą (ekonomiczną) był klan, to podstawową jednostką polityczną było plemię (ród). Ród powstawał poprzez połączenie się sąsiednich klanów o wspólnej przeszłości. Na jego czele stało kolegium „starszych” (być może także sędzia). Rody mogły się sprzymierzać w wypadku wojny (Sdz 4). To, że Izrael jako jedność składał się w dawnych czasach z dwunastu rodów, jest jednak uzasadnione teologicznie, choć ma charakter literackiej fikcji skompilowanej z różnych źródeł.

Wprowadzenie królestwa, które nastąpiło w X w. przed Chr., pociągnęło za sobą znaczne skutki odnośnie do struktury społecznej. Centralna administracja potrzebowała aparatu urzędniczego (1 Krl 4); musiało zostać uformowane wojsko najemne, ponieważ nie wystarczało już pospolite ruszenie wolnych mężów z różnych rodów; także dłuższe i częściej prowadzone wojny nie pozwalały na regularne gospodarcze zabezpieczenie ludności. Również włączenie do państwa kananejskich części kraju miało swoje następstwa w częściowym przejęciu obcych struktur prawnych, kultowych i społecznych. Do tej pory to kapłani byli przedstawicielami kultu w klanie czy też rodzie (w najstarszych czasach przedstawicielem tym dla swojej rodziny był nawet ojciec), teraz z kolei pojawili się urzędnicy kultu jako urzędnicy państwowi i dworscy. Nie mogli być oni jednocześnie czynni zarobkowo, dlatego utrzymywani byli z podatków. Stara izraelska zasada społeczna: „jeden mężczyzna, jedna rodzina, jedna ziemia dziedziczna” została więc tym samym złamana. Wówczas cześć wolnych chłopów zubożała; pojęcie „lud ziemi” nabrało z czasem znaczenia „ubodzy”, aż w końcu w judaizmie nt. oznaczało wprost „plebs”.

Ta struktura społeczna uległa zmianie dopiero w czasie po wygnaniu babil., kiedy to Palestyna podlegała najpierw pers., potem seleudzkiej, a ostatecznie - po krótkotrwałej niepodległości - rzym. władzy. System dwunastu plemion nie miał już więc żadnego znaczenia politycznego, stał się za to celem eschatologicznej nadziei. Przynależność do rodu była tutaj interesująca jedynie ze względów biograficznych (por. Flp 3,5). Coraz ważniejsze stawały się administrowanie Świątynią i kapłaństwo. Sądownictwo w sprawach cywilnych oraz zarządzanie należało w czasach rzym. do obowiązków Wysokiej Rady. ►Społeczność i jednostka, me [ts]

Strup ► Choroba.

Struś ► Świat zwierząt.

Strzała ► Wojna.

Strzelec ► Wojna.

Strzyżenie głowy. Golenie głowy było rytem żałobnym (Am 8,10; Ez 27,31; Iz 22,12), prawd, zwyczaj przywędrował z sąsiedniego Moabu (wg Kpł 21,5 zabronione dla kapłanów). Obcinanie włosów miało miejsce przy oczyszczeniu trędowatego (Kpł 14,8n). Wg Lb 8,7 lewici, zanim obejmą urząd, mieli ogolić wszystkie włosy na swoim ciele. Istniał przepis, że kobieta wzięta do niewoli, którą chciał poślubić Izraelita, musiała ogolić głowę (Pwt 21,12). Jako kara (Iz 7,20), u jeńców wojennych uchodziło za hańbiące (tak samo, gdy ktoś przedwcześnie wyłysiał; 2 Krl 2,23). Nieobcinanie włosów przez określony czas oznaczało szczególne poświęcenie się Bogu (Lb 6,5; Sdz 13,5; Dz 18,18; 21,23n). ►Nazirejczyk, ► Włosy, fr/me [ts]

Studnia. W odróżnieniu od cysterny (zbiornika na wodę deszczową), studnia oznacza zawsze miejsce, z którego można zaczerpnąć świeżej wody. Studnie kopano (Rdz 26,15.32) albo zabezpieczano istniejące źródło, tak że w Rdz 24 wyrazy studnia i źródło używane są zamiennie. Otwór studni zakrywano kamieniem, ażeby woda nic parowała i aby wnętrza nie zanieczyszczały śmieci. Na wielkie znaczenie studni (również jako miejsca spotkań) w ubogim w wodę Izraelu wskazują nazwy licznych miejscowości z członem „Beer” (studnia).

W przenośnym sensie, tak jak często woda, wyraz studnia używany jest niekiedy jako synonim tego, co absolutnie niezbędne do życia. W kontekście medyczno-seksualnym studnia/źródło oznacza macicę (Kpł 20,18). me [msz]

Studnia Jakubowa. Głęboka na 32 m wykopana studnia (dziś arab. Bir Jakub) w Samarii, w pobliżu Sychem u stóp góry Garizim; tam właśnie - jak podaje J 4,6 - Jezus spotkał Samarytankę, me [ts]

Studnia Lachaj-Roj (hebr. żyjącego, który na mnie patrzy). Uciekając przed swoją panią, Sarą niewolnica Hagar, która spodziewała się dziecka Abrahama, skierowała się na płd. i dotarła do pustyni Kadesz. Przy ujęciu wody miała widzenie, podczas którego obiecano jej liczne potomstwo. Być może mamy tu do czynienia z wyjaśnieniem kultu lokalnego bóstwa ►El-Roja. Z tą lokalną tradycją związany jest również Izaak (Rdz 24,62; 25,11). fr [msz]

Stworzenie / Opowiadanie o stworzeniu

ST, a zatem i chrześc. Biblia rozpoczyna się tekstem o początkach świata i początkach ludzkości. Przy tym w opisie prehistorii daje się zauważyć pomost, jaki przeciągnięty został między stworzeniem świata a relacją o rozprzestrzenieniu się ludzkości po całej ziemi. Dopiero potem, wraz z przedstawieniem przodków Abrahama (Rdz 11,10), zaczyna się w Biblii prezentacja czasu, który można historycznie uchwycić. Autorzy tych tekstów o mitologicznych rysach próbują wyjaśnić „być” świata, a przez to wykazać, że Bóg jest twórcą dobrego początku świata.

Opowiadania o stworzeniu w ST

Tzw. pierwsze opowiadanie o stworzeniu (Rdz 1,1-2,4a) opowiada w poetyckiej formie o stworzeniu świata w ciągu siedmiu dni. Charakterystyczne jest stworzenie przez słowo („Bóg rzekł... i stało się”), jak również formuła końca dnia („upłynął wieczór i poranek. ..”) oraz dokonanie oceny poszczególnych dzieł stworzonych, jak i całości dzieła jako „(bardzo) dobrych”.

W pierwszych dwóch dniach (Rdz 1,1-8) zostały stworzone podstawowe stałe - czas i przestrzeń. Jako pierwsze pojawia się fundamentalne oddzielenie światła (dnia) od ciemności (nocy), a następnie w drugim dniu oddzielenie nieba i ziemi. Ich powstanie przedstawione jest jako stworzenie bezładnej próżni w otchłani wód. Pośród tych wód chaosu to, co stworzył Bóg, jawi się jako bezpieczna przestrzeń podtrzymywana przez Stwórcę, niemniej jednak nadal zagrożona. To uwidacznia się szczególnie w opowiadaniu o potopie, kiedy to właśnie ta próżnia zostanie w niszczycielski sposób zalana wodami (por. Rdz 6-9; Ps 33,7; 42,8; 69,3.15n).

W trzecim i czwartym dniu (Rdz 1,9-19) stworzona przestrzeń schronienia pośród chaosu staje się przestrzenią życia. W tym celu konieczne jest, aby oddzielone zostały od siebie sucha ziemia i morze. Na ziemi wyrastają różne rodzaje roślin. Także dzień i noc zostają jeszcze bardziej odróżnione od siebie za sprawą słońca, księżyca i gwiazd i umieszczone zostają w ramach uporządkowanej struktury czasowej (dni, miesiące, lata, pory roku).

Kiedy już przestrzeń do życia staje się faktem, piąty i szósty dzień (Rdz 1,20-31) zostają poświęcone stworzeniu istot żyjących w tej przestrzeni. Najpierw Bóg stwarza zwierzęta powietrzne i wodne, w kolejnym dniu - zwierzęta żyjące na lądzie, jak również człowieka - mężczyznę i kobietę. Ten opis znajdujący się w tzw. pierwszym opowiadaniu o stworzeniu ukierunkowany jest na ukazanie panowania człowieka nad wszelkim stworzeniem. Jako obraz Boży (dosł. wyobrażenie bądź statua Boga), człowiek reprezentuje w ziemskiej przestrzeni życiowej obecność i umacniającą życie wolę Boga. Wszystkie stworzone w tych dniach istoty żywe otrzymują dar płodności, który zapewnia przekazywanie życia, a przez to ich trwanie. Aby jeszcze bardziej uwydatnić koncepcję idealnych i bardzo dobrych początków stworzenia (bez śmierci, wrogości i przemocy), zarówno ludzie jak i zwierzęta zostali ukazani jako wegetarianie (Rdz 1,29n). Dopiero po potopie Bóg daje człowiekowi możliwość spożywania zwierzęcego mięsa (to jednakże dokonuje się kosztem wolnego od lęku stosunku zwierząt do ludzi, czego odtąd nie będzie; por. Rdz 9,1-4). Ostatni dzień stwórczego tygodnia (Rdz 2,14a) przynosi na świat święty odpoczynek siódmego dnia i dopiero za sprawą odpoczynku stworzenie zostaje doprowadzone do doskonałego końca.

Pierwsze opowiadanie o stworzeniu (ok. 550 r. przed Chr.) jest ze względu na nacisk położony na uporządkowanie, na swoją teologię oraz poetycką strukturę przypisywane ►dokumentowi kapłańskiemu. Widoczne jest w nim odseparowanie się od babil. mitów o stworzeniu oraz ówczesnych politeistycznych tendencji, co przejawia się np. w wyraźnym podkreśleniu faktu stworzenia słońca i księżyca. Także określenie ich jako światła większego i mniejszego pokazuje wręcz dążenie do unikania nazwania ich „słońcem” i „księżycem”, aby nie wywoływać skojarzeń z imionami ówczesnych bóstw słońca i księżyca w okolicznych kulturach. Od Rdz 2,4b rozpoczyna się drugi tekst mówiący o stworzeniu, tradycyjnie przypisywany ►Jahwiście (IX/VIII w. przed Chr.). Obecnie owo datowanie jest dyskutowane i pojawiają się najróżniejsze propozycje: od czasów królewskich aż po epokę perską. Wyraźne, nadmierne zduplikowanie opowiadań o stworzeniu umieszczonych na początku Biblii ma sens, kiedy weźmie się pod uwagę, że głównym tematem Rdz 1,1-2,4a jest stworzenie świata, zaś w Rdz 2,4b-25 stworzenie człowieka.

W odróżnieniu do pierwszego opowiadania o stworzeniu, Bóg w Rdz 2,4b-25 pojawia się jako rzemieślnik, który stwarza poprzez swoje dzieła, a nie poprzez słowo. Człowiek jest ulepiony z ziemi, a przez to jest jej integralną częścią. Aby ten śmiertelnik stał się istotą żyjącą, Bóg tchnie w jego nozdrza tchnienie życia (ducha życia - Rdz 2,7). Przestrzenią życiową owego śmiertelnika jest ogród, który Bóg zakłada dla niego, odgrodzony od zewnątrz i mający również wewnętrzne ograniczenia (zakaz dotyczący spożywania z drzewa poznania dobra i zła; Rdz 2,17). Od samego początku ten człowiek stworzony z prochu ziemi ma za zadanie uprawianie tego ogrodu i strzeżenie go (Rdz 2,15). Następujące później opowiadanie o stworzeniu zwierząt (z prochu ziemi, ale bez boskiego tchnienia) ukazane jest w kontekście nieudanej próby załagodzenia samotności człowieka. Wprawdzie człowiek nadaje nazwy zwierzętom, przez co ustanawia pełną odpowiedzialności relację względem nich, jednakże nie znajduje dla siebie odpowiedniego partnera. Z tego powodu Bóg tworzy z boku człowieka drugą osobę - przez co pojawia się zróżnicowanie płciowe na mężczyznę i kobietę, których wzajemna relacja określona jest przez wspólny początek. Deprecjonująca kobietę interpretacja, która podkreśla późniejsze jej stworzenie, nie ma uzasadnienia w kanonie hebrajskim i dopiero stała się widoczna w aspekcie kościelnym i historyczno-teologicznym w tradycji zawartej w 1 Tm 2,8-15.

Opowiadanie ujmowane całościowo daje bardzo ważny obraz Boga: JHWH przedstawiony jest w sposób antropomorficzny jako ogrodnik i rzemieślnik, który zainteresowany jest tym, co dokonuje się ze stworzeniem i w nim.

Żaden z obu tekstów Księgi Rodzaju nie mówi w klasyczny sposób o stworzeniu z niczego (creatio ex nihilo). Ta idea pojawi się wyraźnie w 2 Mch 7,28 (por. Rz 4,17).

W zmaganiu o ideę monoteizmu pojawia się ważna kwestia, czy JHWH jest także stwórcą zła (por. Iz 45,5-7). Inne refleksje na temat stworzenia znajdują się przede wszystkim w pismach mądrościowych. Oranci w Ps 8 poprzez obserwację wspaniałości świata dochodzą do poznania Boga i podziwiają umiejscowienie człowieka w hierarchii stworzeń. Ps 104 podkreśla z jednej strony zależność stworzenia od JHWH, jednocześnie jednak ufność w nieustanne działanie Boga w świecie staje się źródłem uwielbienia.

Szczególnie interesująco jawi się wprowadzenie Mądrości jako postaci pośredniczącej między Bogiem a ludźmi. Księga Przysłów 8,22-31 przedstawia jej istnienie już przed dziełem stworzenia, a także podkreśla jej rolę w tym właśnie dziele.

Stworzenie w NT

NT naturalnie zakłada wiarę w stworzenie dokonane przez Boga. Nieszczęście i choroba

jawią się jako oznaki zakłóconej relacji człowieka do stworzenia. Paweł w Rz 8,18-22 wyraźnie artykułuje nadzieję na to, że ta obecna rzeczywistość stworzenia nie odpowiada porządkowi zamierzonemu przez Boga. Stąd też wszystko przepełnione jest oczekiwaniem swego rodzaju wyzwolenia albo też nowych narodzin stworzenia dzięki Jezusowi Chrystusowi. To stanie się możliwe, ponieważ On był u Boga przed całym stworzeniem. Do początku Księgi Rodzaju nawiązuje przede wszystkim prolog Ewangelii Janowej (J 1,1-18)

i przypisuje boskiemu ►Logosowi rolę pośrednika w dziele stworzenia (por. Prz 8,22-31;

1 Kor 8,6; Kol 1,15-20).

NT, a przez to całą chrześcijańską Biblię kończy nadzieja nowego stworzenia (por. Ap 21-22) - zapowiedź nastania nowego nieba i nowej ziemi napełnionej obecnością Boga, gdzie podobnie jak u początków, nastaną właściwe relacje człowieka względem człowieka, jak również człowieka względem stworzenia. ►Odkupiciel, kb [ts]

Stygmat ► Znak.

Styl dworski. Termin literacki używany w badaniach historii form (Formgeschichte) na określenie charakterystycznej formy bliskowschodnich inskrypcji królewskich. Jej typowymi elementami są: adopcja (w Egipcie: spłodzenie); wybór i prowadzenie króla przez bóstwo

(od momentu narodzin, albo od wieczności); ogłoszenie nadejścia czasu zbawienia i czasu błogosławionego wraz z objęciem rządów przez króla; porównanie króla ze wschodzącym słońcem; sąd sprawiedliwy (okazanie pomocy ubogim i wyjętym spod prawa); prezentacja króla jako pasterza ludu, zwycięzcy wszystkich wrogów, panującego nad światem; złożenie mu hołdu przez poddanych; nadanie tytułu; przyznanie przywilejów wybranym poddanym, dzięki którym mogą oglądać oblicze króla; obwieszczenie wiecznego trwania rządów monarchy.

Ślady stylu dworskiego znajdują się w ST, przede wszystkim w Psalmach królewskich: adopcja (Ps 2), zwycięska bitwa (Ps 20), sprawiedliwy sąd (Ps 72; 101), wesele (Ps 45), funkcja kapłańska (Ps 110) i inne. Wykazują pokrewieństwo formalne względem swoich zagranicznych odpowiedników, jednakże poprzez ich adaptację do wiary w JHWH wypełnione zostają nową treścią (król jako pełnomocnik JHWH).

Bliskowschodni styl dworski za pośrednictwem Persów przeniknął również do kultury hell. Władcy seleudzcy i ptolemejscy kazali się tytułować mianem zbawiciela i wybawcy (►Kult władcy); także cesarze rzym. naśladowali ten styl. me [łs]

Su

Suach (hebr. zmiatać). Potomek Asera w piątym pokoleniu (1 Km 7,36). fr [ts]

Suar (hebr. mniejszy). Ojciec Netaneela, przywódcy pokolenia Issachara w czasie wejścia do Ziemi Obiecanej (Lb 1,8; 10,15). fr [msz]

Sud (znaczenie nazwy nieznane). Wg Ba 1,4 nazwę tę nosiła rzeka w Babilonii, w której pobliżu osiedliło się wielu Izraelitów wygnanych do Babilonu; do dziś nie udało się zlokalizować jej położenia, fr [ts]

Suf.

1)    (Hebr. sitowie). Trudne do zlokalizowania miejsce na płd. krainy po wsch. stronie Jordanu, oddalone o 11 dni drogi od Horebu; wg Pwt 1,1 Mojżesz wypowiedział tam słowa zebrane w Księdze Powtórzonego Prawa.

2)    (Hebr. plaster miodu). Wydaje się, że chodzi tu o obszar leżący w pobliżu Gór Efraima

(1 Sm 9,4n) albo część Gór Efraima (1 Sm 1,1).

3)    Imię przodka Elkany w czwartym pokoleniu, ojca Samuela (1 Sm 1,1; niejasna genealogia z 1 Krn 6,11 aktualizuje wcześniejszą, podając, że zarówno Suf, jak też Elkana i Samuel byli potomkami Lewiego). fr [ts]

Sufa (hebr. wicher). Fragmentarycznie zachowany cytat z Księgi Wojen Pana wskazuje, że chodzi tu o miejscowość albo terytorium w kraju Moabu (Lb 21,14). fr [ts]

Sufita. Wzmianka w 1 Sm 1,1 o Suficie zakładałaby potomka ► Sufa [3]. fr [ts]

Sukatyci (hebr. mieszkańcy namiotów). Prawd, chodzi o przedizraelski klan, który wszedł w pokolenie Judy; widać to w nieco niejasnej genealogii w 1 Krn 2,55. fr [ts]

Sukkijczycy (hebr. mieszkańcy namiotów). Najemnicy w armii faraona Sziszaka, który podjął wyprawę wojenną przeciwko królowi Roboamowi (931-914 r. przed Chr.); lud ten miał mieszkać na terenach granicznych między Libijczykami a Etiopczykami (Kusz;

2 Krn 12,3). fr [ts]

Sukkot (hebr. namioty).

1) Przypuszcza się, że miejscowość ta leżała ok. 5 km w głąb wschodniojordańskiej równiny na wyżynie Sychem. Nazwa ta jest w Rdz 33,17 wyjaśniona w ten sposób, że Jakub po powrocie od Labana i po pojednaniu ze swoim bratem przygotował dla siebie i dla swoich zwierząt namioty/szałasy. Miasto zostało przydzielone do pokolenia Gada (Joz 13,27). Przy pościgu za Madianitami dokonanym przez sędziego Gedeona mieszkańcy Sukkot wahali się, czy dać ścigającym pożywienie. W związku z tym zostali oni ukarani przez zwycięskiego Gedeona (Sdz 8,4-9.14-17). Z gospodarczego punktu widzenia miasto odgrywało duże znaczenie za króla Salomona, który miał tam urządzenia do odlewania brązu (1 Krl 7,46).

2)    Pierwsze miejsce zatrzymania się grupy uciekającej z Egiptu, prawd, w płn.-wsch. delcie Nilu (Wj 12,37; 13,20).

3)    Hebrajska nazwa ►Święta Namiotów, fr [ts]

Sukkot-Benot (hebr. namioty [z gałęzi]). Bliżej nieokreślone bóstwo z Babilonu, które po zniszczeniu Królestwa Północnego i deportowaniu Izraelitów (722 r. przed Chr.) zostało przyniesione przez nowe ludy, które zasiedliły Samarię (2 Krl 17,30). fr [ts]

Suknia ► Szata.

Sumer / Sumerowie. Sumerowie określali swój kraj mianem ken-gir, pojęcie Sumeru to akad. nazwa kraju i ludu. Około początków IV tys. przed Chr. ten nie-sem. lud przywędrował ze wsch. na płd. krańce Mezopotamii. Sumer podzielony był na miasta-państwa; centrum religijnym było miasto Nippur, którego bóg Enlil uchodził za boga królestwa Sumeru. Innym bóstwom miejskim przypisywano różne funkcje w ramach sumer. panteonu: Anu, bóg nieba; Enki, bóg wód słodkich i mądrości; Utu, bóg słońca; Nanna, bóg księżyca; Zababa, bóg wojny; Inanna była najwyższą boginią, pierwowzorem Isztar i Wenus.

Każde miasto zarządzane było centralnie, zgodnie z zasadą, że centralne miejsce zajmowała świątynia; religijno-politycznym zwierzchnikiem był król (lugal) albo książę (ensi).

Społeczeństwo w dużej mierze było zorganizowane w oparciu o podział pracy (►Miasto). Ponieważ Sumer miał mało surowców, mógł zbudować swoją wysoką kulturę w oparciu o dobrze rozwinięty handel. Ze względu na wymagania gospodarcze ok. 3000 r. przed Chr. powstało ►pismo klinowe - prawd, pierwsze pismo ludzkości - był to największy wkład Sumerów w historię kultury światowej. Wkrótce, oprócz tekstów związanych z gospodarką, powstały teksty prawne, inskrypcje i spisy wszelkiego rodzaju, jak i literatura epicka, religijna

i naukowa. Na początku II tys. przed Chr. Babilończycy przejęli sumer. kulturę, religię i literaturę. W Biblii Sumerowie nie są wymieniani, jednakże ST zawiera dużą ilość materiału, który sięga kultury sumer. me [ts]

Sumienie. W bibl. spojrzeniu na człowieka sumienie obrazowo przedstawione jest za pomocą metafory ►serca. Kiedy król Abimelek z powodu wprowadzenia go w błąd przez Abrahama, niczego nie przeczuwając poślubił, żonę Abrahama, Sarę, wówczas usprawiedliwiał się przed Bogiem: „Uczyniłem to w prostocie serca [czyli: z czystym sumieniem] [...]. Wtedy Bóg rzekł do niego: I ja wiem, że uczyniłeś to w prostocie serca

[z czystym sumieniem]. Toteż sam ciebie powstrzymałem od wykroczenia przeciwko Mnie” (Rdz 20,5n). Sumienie nie jest żadną określoną wielkością, lecz wewnętrzną instancją, która jest odpowiedzialna przed Bogiem. Tak też jest w przypadku tzw. złego sumienia: jeśli nawet w Rdz 3 słowo serce nie występuje w znaczeniu sumienia, to reakcja pierwszych ludzi po spożyciu zakazanego owocu i po dostrzeżeniu bliskości, Boga (próbowali się ukryć) jest typową pod tym względem reakcją; podobnie, kiedy Dawid odciął połę płaszcza Saulowi w jaskini - „Potem jednak zadrżało serce [sumienie] Dawida” (1 Sm 24,6) - jako właściwą przyczynę próby usprawiedliwienia podaje się odpowiedzialność przed JHWH (1 Sm 24,7).

Takie reakcje pokazują, że człowiek czuje się odpowiedzialny za swoje czyny, jak i to, że wcześniej (przed dokonaniem czynu) dana mu jest możliwość podjęcia swobodnej decyzji (Pwt 30,11-14).

Gdyby bowiem prawo pojmowane było jako narzucona siłą norma, to trzeba by oceniać jedynie obiektywną zgodność (tak jakby z zewnątrz) działania z tą normą, natomiast nastawienie człowieka podczas wykonywania czynności nie miałoby żadnego znaczenia (było to pokusą, której ulegali zwłaszcza „wierni wobec Prawa” faryzeusze). Nawet jeśli zrozumienie mogło pojawić się w późniejszym czasie, to jednak było ono obecne już od czasu wiary w JHWH: „On [Bóg] na początku stworzył człowieka i zostawił go własnej mocy rozstrzygania. Jeżeli zechcesz, zachowasz przykazania” (Syr 15,14n). W późniejszym czasie w Księdze Mądrości sumienie określane jest przy pomocy słowa syneidesis, które również w NT uchodzi za termin techniczny (Mdr 17,10).

W NT najbardziej szczegółowo sumieniem zajmował się Paweł oraz literatura deuteropawłowa. Dla Pawła sumienie wpisane jest w każde serce, niezależnie od tego, czy człowiek zna bibl. objawienie, czy też nie. Dzięki temu człowiek jest odpowiedzialny za swoje czyny (Rz 2,12-15). Jednocześnie sumienie to może świadczyć także o prawości człowieka: „Chlubą bowiem jest dla nas świadectwo naszego sumienia, bo w prostocie serca i szczerości wobec Boga, a nie według mądrości doczesnej, lecz według łaski Bożej postępowaliśmy na świecie, szczególnie względem was” (2 Kor 1,12; por. 1 P 3,16). Paweł wskazuje poprzez to, że czyste sumienie osiągane jest dzięki udzielanej przez Boga łasce, człowiek nie może sam z siebie dowieść niewinności (por. 1 Kor 4,4) - jest to koncepcja, która znajduje się już w Ps 51,12. fr [ts]

Sur (hebr. skała).

1)    Głowa madianickiego rodu, z którym Izraelici zetknęli się-w czasie wędrówki do Ziemi Obiecanej i których religię część emigrantów zaczęła wyznawać (Lb 25,15); walczący z pięcioma królami madianickimi Mojżesz pokonał także Sura (Lb 31,8), który wg Joz 13,21 miał być lennikiem amoryckiego króla Sichona.

2)    W niejasnej genealogii wiąże się go z pokoleniem Beniamina (1 Krn 8,40); wydaje się, że był stryjem króla Saula (1 Krn 8,30-33).

3)    Nazwa bramy w Jerozolimie (2 Krl 11,6); odegrała znaczącą rolę jako bardzo ważne miejsce związane z powstaniem ►Jojady [3] przeciwko królowej Atalii (840-835 r. przed Chr.). Mogła się znajdować między pałacem i świątynią.

4)    Miejscowość, położona przypuszczalnie na płd. od Sydonu i Tyru (Jdt 2,28); ponieważ położenie nie jest znane, być może chodzi tutaj o błędnie zapisaną nazwę ►Tyru albo w nawiązaniu do apokaliptycznego sposobu mówienia mogłoby chodzić o miejsce, które znane jest pod inną nazwą, fr [ts]

Suriel (hebr. El/Bóg jest moją skałą). Podczas liczenia pokolenia Lewiego Suriel był głową plemienia Merarytów (Lb 3,35). fr [msz]

Suriszaddaj (hebr. Szaddaj jest moją skałą). Ojciec pewnego Symeonity, który od Synaju aż do Ziemi Obiecanej stał na czele swego pokolenia (Lb 1,6; 10,19); bohaterka Księgi Judyty zalicza go do swoich przodków (Jdt 8,1). fr [msz]

Susi (hebr. mój koń). Ojciec Gadiego, reprezentanta pokolenia Manassesa, którego

Mojżesz wysłał dla zbadania kraju Kanaan (Lb 13,11). fr [ts]

Susza. Brak życiodajnego deszczu był dla Izraelitów stałym zagrożeniem. Dla rozwoju rolnictwa w Palestynie deszcz był bardzo ważnym czynnikiem (Pwt 11,11). Susza i głód są rozumiane jako skutek winy narodu wybranego, który nie zważał na głos Boga (Pwt 28,15), tzn. jako znak sądu Bożego (Pwt 28,22). Biblia podaje wzmianki o kilku katastrofalnych suszach, obejmujących cały kraj (2 Sm 21,1; 1 Krl 17-18). me [ts]

Suza (nazwa elamicka o bliżej nieznanym znaczeniu; dziś Shush). Wykopaliska prowadzone tam od końca XIX w. przyniosły wiele wartościowego materiału. Chodzi tutaj

o stolicę ►Elamu [1], która już w 2000 r. przed Chr. stanowiła potężną metropolię; pierwsze pozostałości zasiedlenia pochodzą już z ok. 3500 r. przed Chr. Z bibl. punktu widzenia miasto to jest bardzo interesujące, ponieważ od 596 r. przed Chr. zostało opanowane przez Persów; Seleucydzi zmienili potem nazwę tego miasta na Seleucja. Było ono jedną z pers. stolic i mogło być używane jako rezydencja zimowa (Ne 1,1). Z Suzy wyruszył Nehemiasz, posłany do wykonania reformy w Judzie (Ne 1,1 -2,8). Wydarzenia opisane w ►Księdze Estery rozgrywają się na królewskim dworze w Suzie (por. Est 1,2n.5). Także w Księdze Daniela pojawia się jedna wizja związana z Suzą (Dn 8,2). W 1901 r. francuscy archeologowie znaleźli tutaj słynną stelę z Kodeksem ►Hammurabiego. fr [ts]

Swawola. Termin ten określa arogancję, upór lub wyuzdanie (np. Rdz 49,6). me [łs]

Sybilla (znaczenie nazwy nieznane). W ten sposób określano pierwotnie prorokinię, która była słynna z powodu swojej wyroczni. W starożytności wiele miast chlubiło się tym, że sybilla miała w nich mieszkać; najbardziej znane były sybille z Erytrei, Delfów i Kume (Italia). W Rzymie na Kapitolu przechowywano sybillińskie księgi, które odgrywały ważną rolę w oficjalnym kulcie: 15 kapłanów miało zadanie strzec ich i zaglądać do nich, ale tylko wtedy, kiedy senat zarządził to z powodu budzących strach wróżb. Kiedy w 83 r. przed Chr. świątynia na Kapitolu spłonęła, księgi sybillińskie uległy zniszczeniu; nowy zbiór został zestawiony dzięki poszukiwaniom wgr. miastach sybillińskich; Wyrocznie sybilli. me [ts]

Sychar (być może hebr. oszałamiający napój). Miejsce w Samarii w pobliżu studni Jakuba (J 4,5), prawd, jest to dzisiejsze Askar u płd.-wsch. podnóża góry Ebal. me [ts]

Sychem / Sychemici (hebr. grzbiet).

1) Miasto znaczące pod względem religijnym, gospodarczym i politycznym, położone ok. 50 km na płn. od Jerozolimy, w kotlinie pomiędzy górami Garizim (na płd.) i ►Ebal [1] (na płn.). Dzięki korzystnemu położeniu, miasto stanowiło ważny węzeł komunikacyjny na istotnej dla gospodarki drodze pomiędzy Betel, Jerozolimą i Fenicją (Sdz 21,19; Oz 6,9), ew. Jordanem i Morzem Śródziemnym (Pwt 11,30). W XIX w. przed Chr. wspomniane jest ono w jednym z egip. tekstów złorzeczących faraona Sesostrisa III. W XIV w. przed Chr. listy z Amarna wzmiankują powstanie niejakiego Lebajasza (zaliczonego na skutek tego do Habiru), który chciał utworzyć miasto-państwo w opozycji do istniejącego niewielkiego królestwa. Przy świętym drzewie w Sychem Jakub (Rdz 35,4) miał oddawać cześć Elowi, jako Bogu Izraela (Rdz 33,18-20); później ta tradycja nieco straciła na znaczeniu, kiedy mówi się, że już Abraham wybudował tam ołtarz (Rdz 12,6n). Tam również nastąpiły spory między kananejską ludnością Sychem a niektórymi grupami (Symeon i Lewi) późniejszego Izraela (Rdz 34; ten tekst jest jednocześnie upersonifikowanym wyjaśnieniem znaczenia nazwy przedizraelskiego ka-nanejskiego miasta Sychem). Miasto zostało przyporządkowane do działu Efraima (1 Krn 7,28), potem jednak znowu do Manassesa (por. Lb 26,31). Granica między Efraimem i Manassesem miała przebiegać na płd., ew. na wsch. od Sychem

(Joz 17,7-9). Nie tylko święte drzewo z Sychem miało znaczenie religijne, ale także cześć innych bóstw, jak np. Baal-Berit (= Baal przymierza). Z pomocą skarbów ze świątyni Baal-Berita ►Abimelek [2] zorganizował powstanie i już przed nastaniem klasycznego królestwa ustanowił w Sychem królestwo miejskie, które jednak na skutek wewn. napięć nie utrzymało się długo (Sdz 9).

Grób Józefa w pobliżu Sychem wskazuje (Joz 24,32), że wychodząca z Egiptu grupa Józefa-Mojżesza właśnie z Sychem rozpoczęła rozpowszechnianie wiary w JHWH pośród grup, które później utworzyły Izraela. Za tym przemawia także fakt, że ostateczne opowiedzenie się za JHWH za czasów Jozuego - który osiedlił się w Górach Efraima - miało miejsce w Sychem (Joz 24,15). W czasach wczesnego królestwa znaczenie Sychem początkowo zmalało w niewielkim stopniu. W Sychem Roboam (931-914 r. przed Chr.) miał objąć urząd w przypadku powodzenia negocjacji między nim a reprezentantami płn. części królestwa

(1 Krl 12,3). Po zerwaniu tych negocjacji Sychem stało się pierwszą rezydencją króla Królestwa Północnego - Jeroboama I (931-910 r. przed Chr.; 1 Krl 12,25). Za czasów Ozeasza (przy końcu VIII w. przed Chr.) Sychem pod względem religijnym było jeszcze do tego stopnia znaczące, że prorok występuje przeciwko tamtejszym kapłanom (Oz 6,9). Później Sychem zostało zaliczone do miast lewickich (Joz 20,7; 21,21). W czasach powygnaniowych miasto straciło na znaczeniu. W czasach hell. stało się ono centrum Samarytan. Na górze Garizim zabijano (i nadal się zabija) baranki na samarytańską Paschę.

W pobliżu znajduje się miasto Nablus, zdradzające już arab. rysy.

2) Wg Joz 17,2 chodzi tu o pewnego syna Manassesa, podczas gdy Lb 26,29-31 podaje, że Sychemici byli krewnymi Gileada, pewnego pokolenia, sprzymierzonego potem ze wsch. częścią pokolenia Manassesa. W 1 Krn 7,19 Sychem ponownie wspomniany został jako syn - w Lb 26,3 ln jako brat - Szemidy (BT ma „Szekem”), który, choć niezwiązany, umieszczony został wśród plemion wsch. Manassesa. Nie da się wykazać bezpośredniego powiązania z ►Sychem [1]. fr [ts]

Sydon / Sydonici (hebr. miasto rybołówstwa). Znaczące miasto portowe nad Morzem Śródziemnym, oddalone ponad 75 km od Akko, ok. 35 km od Tyru w kierunku płn.; stanowiło ono centrum krainy zwanej Fenicją; Sydonici to w ST słowo używane zamiennie ze słowem Fenicjanie.

Pierwsze godne zaufania informacje o Sydonie pojawiają się w listach z ►Amarna (wspomniany jest panujący król), a później z Ugarit. Także w ST miasto zajmuje znaczącą pozycję, ponieważ wg układu genealogicznego jest ono określane jako „pierworodny” Kanaanu (Rdz 10,15). Wg Rdz 49,13 z Sydonem graniczyło terytorium Zabulona. Izrael miał pokonać północnokananejskich królów i ścigać ich aż do Wielkiego Sydonu (Joz 11,8), dzięki czemu możliwe było określić pokolenie Asera mianem pana nad Sydonem Wielkim

(Joz 19,28). Jednakże owo wyrażenie wydaje się być raczej idealizującą hipotezą, ponieważ

Sdz 1,31 zapewnie słusznie stwierdza (por. Sdz 3,1-3), że panowanie Asera nie było utrwalone. Obszar wpływu Sydonu sięgał daleko w kierunku wsch. (►Laisz [1]); wydaje się, że tam właśnie tworzące Izrael plemiona (Dan) mogły odnosić sukcesy, ponieważ miasto, które mogło dać ochronę - Sydon - było sporo oddalone (Sdz 18,27-29). Z drugiej strony był także czas, kiedy to Sydon wywierał nacisk na grupy, które później stworzyły Izrael

(Sdz 10,12). Wydaje się także, że niebezpieczeństwo natury religijnej mogło mieć miejsce już w czasie przed powstaniem państwa (Sdz 10.6) i utrzymało się aż po czasy królestwa

(por. 1 Krl 11,5.33), chociaż w międzyczasie Tyr stał się znacznie bardziej wpływowy. Szczególnie ważny był zarzut uprawiania kultu Asztarte, który to kult skończył się dopiero wraz z reformą Jozjasza (624-622 r. przed Chr.).

Jak dowodzą pozabiblijne teksty, Asyria wspierała Sydon, aby w ten sposób zniwelować wpływ Tyru. W związku z tym Sydon jako poważane miasto sprzymierzył się z Królestwem Północnym, co miało swój wyraz w fakcie, że Achab (873-853 r. przed Chr.) poślubił Izebel, córkę króla Etbaala (1 Krl 16,31). Za sprawą wsparcia królowej kult Baala nabrał znaczenia w Królestwie Północnym. Kiedy Sydon przyłączył się do antyasyryjskiej rebelii, Asarhaddon wyruszył przeciw miastu, zniszczył je ok. 677 r. przed Chr., później jednak wsparł jego odbudowę. Prorockie groźby - autorstwa zarówno Izajasza (Iz 23,2n), jak i Jeremiasza

(Jr 25,22; 27.3.6) i Ezechiela (Ez 28,21n) wskazują na zagrożenia natury zarówno religijnej, jak i politycznej, których źródłem był Sydon. Już dość wcześnie Sydon założył kolonie (np. Kition na Cyprze) i utrzymywał się z handlu (por. 1 Krn 22,4; Ezd 3,7), przy czym praktykowano przynoszący zysk handel ludźmi (Jl 4,4.6). Podczas sporu między Seleucydami a Judą Machabeuszem Sydonici napadli żydowskie osiedla w Galilei, które jednak potem zostały ponownie wyzwolone przez Szymona (1 Mch 5,14n. 21-23). Wydaje się, że Jezus przechodził przez okolice Sydonu (Mk 7,31), a ludzie stamtąd przychodzili do Niego

(Mk 3,8). Paweł w swojej podróży morskiej do Rzymu, która wiodła wzdłuż wybrzeża, przybył do Sydonu i odwiedził przyjaciół (Dz 27,3). fr [ts]

Syjon (hebr. suszyć, wyschnięta ziemia lub wzgórze). Pierwotnie jebuzyckie miasto ►Jerozolima leżało na wzgórzu Ofel, którego wsch. zbocze nazywało się Syjon i stała tam potężna twierdza. Kiedy Dawid podporządkował sobie ten obszar wraz z jego mieszkańcami, zamiennie zaczęto stosować takie określenia jak twierdza „Syjon” i „Jerozolima” (2 Sm 5,6n), wzg. „Miasto Dawidowe” i „Syjon” (1 Krl 8,1). Szczególnie w Psalmach wychwala się Syjon jako centrum Bożego błogosławieństwa (Ps 14,7), a jako góra jest miejscem wyjątkowej łączności między sferą działania JHWH a ziemią (Ps 48,3.14). Z jego powodu Bóg chroni

(Ps 69,36) i miłuje miasto (Ps 87,2). Król ustanowiony w przyszłości przez Boga będzie rządził ze Syjonu (Ps 2,6).

W okresie powygnaniowym (po 538 r. przed Chr.) oczekiwania związane ze Syjonem coraz mocniej dotyczyły nadejścia eschatologicznego zbawienia (Iz 2,2n). W ten sposób Syjon stał się symbolem zbawienia (Za 8,2-6). W takim rozumieniu określenie „Syjon” jest również stosowane w NT (Hbr 12,22; Ap 14,1; 1 P 2,6), zakłada się tu jednak Chrystusowe dzieło odkupienia.

W średniowieczu zaczęto określać mianem Syjonu zach. zbocze Jerozolimy. Ten topograficzny błąd przetrwał do czasów współczesnych. Na podstawie średniowiecznej nauki o poczwórnym sensie Pisma Jerozolimę można rozumieć na cztery sposoby: z historycznego punktu widzenia jako żyd. miasto, w sensie alegorycznym jako Kościół Chrystusowy, anagogicznym jako niebieskie miasto Boże, wreszcie w tropologicznym jako duszę człowieka. ►Moria, ►Świątynia. fr [msz]

Sykaryjczycy ► Zeloci.

Sykion (gr. ogórek). Miasto w pobliżu Koryntu, do którego wysłano pismo z informacją, że Rzymianie przyjęli propozycję przymierza złożoną przez ►Szymona Machabeusza

(1 Mch 15,23). fr [ts]

Sykomora. Grecka nazwa figowca morwowego (►Świat roślin), me [ts]

Sylas (gr. forma aram. ►Saul; łac. Silvanus). Wg relacji Dziejów Apostolskich Sylas był znaczącym członkiem pierwotnej wspólnoty chrześcijańskiej w Jerozolimie (Dz 15,22), a zarazem prorokiem (Dz 15,32), który razem z Judą zwanym Barsabas w towarzystwie Pawła i Barnaby dostarczyli do Antiochii decyzję apostołów podjętą na pierwszym soborze

(Dz 15,27.30.33). Potem Paweł zabrał go w tzw. drugą podróż misyjną (Dz 15,40); od tego momentu pojawia się on jako towarzysz Pawła (np. Dz 16,25), a także Tymoteusza

(Dz 17,14; 18,5). Jest on wymieniony w listach Pawła (w łac. brzmieniu imienia); w obu listach do Tesaloniczan jako współposyłający (1 Tes 1,1; 2 Tes 1,1) i w 2 Liście do Koryntian jako reprezentant pierwszego apostolskiego przepowiadania misyjnego (2 Kor 1,19).

Wg 1 P 5,12 miał on być również towarzyszem i sekretarzem Piotra, publicznie miał on występować jako doręczyciel 1 Listu Piotra. Redaktor 1 Listu Piotra znał bez wątpienia starą tradycję, która łączyła Sylwana i Piotra; ok. końca I w. po Chr. taka wzmianka miała charakter stereotypowy. Imię to pojawia się także we wczesnej kościelnej tradycji jako przykład godnego zaufania doręczyciela apostolskiego listu (por. Dz 15,22n). Do tej tradycji być może sięga autor 1 Listu Piotra; detal ten nie został po prostu „zmyślony”, me [ts]

Sylwan ► Sylas.

Symbol. W ST obrzezanie jest traktowane jako znak przymierza, wąż miedziany albo litera T (taw) jako znak ratunku, obłok, burza i ogień - jako znak osłaniającej, ale i sądzącej obecności Boga. Odrośl i gwiazda traktowane są jako symbole (mającego nadejść) Mesjasza. Arka albo (pusty) tron uosabiają obecność Bożego Majestatu i panowania. Starożytny

judaizm był rozdwojony w swoim podejściu do symboliki. Pomijając miedzianego węża, od najdawniejszych czasów unikano znaków i obrazów, ale w miarę upływu czasu zyskały one pewne znaczenie. Pewna, nie do końca jasna symbolika pojawia się w związku z siedmioramiennym świecznikiem (Tora jako światło? Bóg jako Światłość? Drzewo życia?).

NT i wczesny Kościół były początkowo raczej ubogie, jeśli chodzi o symbolikę; symbole częściowo zostały zaczerpnięte z tradycji żyd., bądź też pogańskiej i zostały chrystologicznie przepracowane (drzewo życia; Daniel, Feniks). W Apokalipsie św. Jana (Ap 7,2; 9,4; 14,1) uratowani mają pieczęć Boga i Baranka (jako przeciwieństwo znaku bestii). Także liczby, kamienie szlachetne, kolory i szaty mogą mieć znaczenie dla symboliki. Chrystusa symbolizują np. grecka litera X (chi, pierwsza litera wyrazu Christos), ponadto ryba (gr. ichthys = pierwsze litery wyrażenia Iesous Christos Theous Hyios Soter = Jezus Chrystus Boży Syn Zbawiciel), dobry pasterz, krzyż (który pojawia się stosunkowo późno).

Czynności symboliczne również mogą mieć głębsze znaczenie i oznaczać jakiś wewn. proces: Ozeasz musi poślubić nierządnicę (znak niewierności ludu); w NT szczególne znaczenie mają niektóre czynności Jezusa, np. oczyszczenie świątyni, obmycie nóg, a także cuda (►Znak). Ostatnia Wieczerza jest symbolem i jednocześnie rzeczywistością: obecność Jezusa i Jego wydanie się na śmierć są symbolicznie przedstawione, a zarazem dokonują się w rzeczywistości (są obecne), ms [ts]

Symbole Ewangelistów ► Ewangelistów symbole.

Symboliczne imię. ►Imię w rozumieniu bibl. ma o wiele większe znaczenie niż w naszym kręgu kulturowym. Imiona stanowiły ważny element przede wszystkim w nauczaniu prorockim, np. „mówiące” imiona dzieci Ozeasza (Oz 1,4.6.9; 2,3.25) i Izajasza (Iz 7,3; 8,1). Podobnie też jest z imionami, których (prawd.) nikt nigdy nie nosił, jak np. Emmanuel

(Iz 7,14; Mt 1,23). One także mają w tle drugie znaczenie; można tutaj wspomnieć także drwiące nazwy miejsc śmierci wrogów Izraela: „Dolina chwały [BT: „tłumu”] Goga”

(Ez 39,11). Inne imiona wskazują na los tego, kto je nosi (por. Rt 1,20), albo mogą być pojmowane jako ocena (por. hebr. znaczenie imion w Rt 1,4n). Jeszcze inne są wprowadzone nie jako nazwy/imiona, jak choćby Mara (= gorzka); tak siebie nazywa Noemi (= moja słodycz), aby opisać swój los w ziemi Moabu (Rt 1,20). fr [ts]

Symeon (hebr. [JHWH] usłyszał).

1) Narodzony jako drugi z kolei syn Jakuba; jego matką była Lea, pierwsza żona Jakuba (Rdz 29,33; 35,23). Na liście pokoleń jest on najczęściej wymieniony jako drugi, po Rubenie (por. np. Rdz 46,9; Wj 1,2; 1 Krn 2,1), ale czasem także za innymi, np. za Judą (Joz 21,9;

1 Krn 4,24; 12,25n). Nie jest wyjaśnione, dlaczego w niektórych spisach nie pojawia się wcale. Przy okazji pewnej ważnej walki pod kierunkiem prorokini i sędziny Debory oraz dowódcy Baraka Symeon i Juda również nie zostali wymienieni (por. Sdz 5,14-18).

W Rdz 49,7 podane jest pewne wyjaśnienie pojawiającego się już bardzo wcześnie problemu związanego z niewielkim znaczeniem Symeona: „Przeklęty ten ich gniew, gdyż był gwałtowny, i ich zawziętość, gdyż była okrucieństwem! Rozproszę ich więc w Jakubie i rozdrobnię ich w Izraelu”. Ten tekst nawiązuje do Rdz 34, gdzie Symeon i Lewi za sprawą pewnego podstępu zdziesiątkowali Sychemitów. Czasami ten fakt jest traktowany jako wyjaśnienie zakończonej fiaskiem próby osiedlenia się przy Sychem. Symeon bardzo rzadko odgrywa jakąś samodzielną rolę, np. jedynie w Rdz 42,24.36; 43,23, kiedy pozostaje w Egipcie jako zakładnik.

Teren osiedlenia się Symeona opisuje Joz 19,1-9. Jednakże okoliczności wskazują, że wiele jego miast - jak podaje Joz 15,20-32 -było również zaliczanych do pokolenia Judy. Oznacza to, że większa grupa wchłonęła słabszego partnera (albo wyparła go). Prawd, obaj, idąc z płn., posuwali się na płd., aż do Jerozolimy (Sdz 1,2n) i przeżywali - zapewne w oddzieleniu od „pokoleń północnych” za sprawą terenów jebusyckich - swój odrębny etap rozwoju. Pokolenie Symeona wydaje się być - jak prawd, wszystkie inne pokolenia - złożonym tworem, który w sobie powiązał elementy kananejskie (por. Rdz 46,10), choryckie (Lb 13,5) i edomskie (1 Krn 4,42n). Zasiedlany teren, na skutek nacisku pokolenia Judy, przesuwał się coraz bardziej na płd. Tutaj tkwi przyczyna faktu, że pokolenie to nie zostało całkowicie pochłonięte - jak np. Kaleb - przez Judę (por. jednak Pwt 33,6-25, gdzie Symeon się nie pojawia) i uwzględniane jest także i w późniejszych czasach (por. Ez 48,24n; Ap 7,7).

W Księdze Judyty jeden z naczelników miasta Betulii jest potomkiem Symeona (Jdt 6,15n), także sama Judyta zalicza się do tego pokolenia (Jdt 9,2).

2)    Dziadek ►Matatiasza [1], którego synowie przejęli kierowanie powstaniem machabejskim (1 Mch 2,1).

3)    Bliżej nieznany przodek Jezusa, pojawiający się w Jego genealogii wg Łukasza

(Łk 3,30).

4)    Prorok, kcóry w Świątyni Jerozolimskiej uwielbiał Boga, trzymając w rękach Dziecię Jezus. Wypowiedział on także proroctwo; określany on jest jako człowiek „prawy i pobożny” i „napełniony Duchem Świętym” (Łk 2,25-35). W jego słowach Łukasz umieszcza ważne tematy swojej Ewangelii, me [ts]

Symeonici. Potomkowie ►Symeona [1] (Lb 26,12-14). me tts]

Symmach (gr. współwojownik). Wczesnochrześcijański tłumacz ST, żyjący w czasach Marka Aureliusza (161-180 r. po Chr.), który chciał poprawić LXX poprzez bardziej wierny i mocno związany z tekstem oryginalnym przekład; zaskakująca jest jego znajomość greckiej mitologii oraz egzegezy rabinicznej. ms [ts]

Syn

Syn. Hebr. słowo oznaczające syna (ben) jest używane w sposób paralelny do terminu ojciec. Oznacza on przede wszystkim rodzonego syna: Izraelita żył dalej jedynie w swoim synu; widział w nim zapewnione trwanie swojej rodziny. Nie mieć wokół siebie synów oznaczało „być bez imienia” albo „być pogardzanym” (por. Rdz 30,1-9; ►Błogosławieństwo). Synowie byli źródłem poważania i szacunku dla matki, jak również siły i wpływów dla ojca

(Ps 127,3-5; 128,3). Szczególne prawa posiadał pierworodny. Słowo syn może jednak oznaczać także wnuka (np. Rdz 31,28) albo młode zwierzęcia (np. dosł. Rdz 32,16). W Biblii bardzo często terminem „syn” określano - podobnie jak w całym obszarze języków semickich - po prostu relację przynależności.

I tak Izraelici nazywani są „synami Izraela”, uczniowie proroków - „synami proroków”

(1 Krl 20,35), obcy - „synami obcych” (Wj 12,43), istoty niebiańskie - „synami Bożymi” (Rdz 6,2), a „syn człowieczy” oznacza kogoś, kto należy do rodzaju ludzkiego. Inne przykłady: ktoś, kto przeznaczony jest na śmierć, nazywa się „synem śmierci” (1 Sm 20,31;

2 Sm 12,5 - tłumacząc dosłownie zamiast „winien jest śmierci”), złoczyńca - „synem złości” (2 Sm 7,10 dosł. - zamiast „źli ludzie”), ludzie zgodni - „synami pokoju” (Łk 10,6 - dosł.). Strzały są „synami kołczanu” (Lm 3,13; Hi 41,20 - dosł. zamiast „strzała z łuku”), iskry -„synami płomienia” (Hi 5,7 dosł. zamiast „iskra”), goście weselni - „synowie sali weselnej” (Mt 9,15 - dosł.).

Także zwroty takie jak „synowie królestwa” (Mt 8,12), „synowie światła” (Łk 16,8; J 12,36), „synowie świata” (Łk 16,8) i „synowie niewiary” (Ef 5,6 dosł. zamiast „nieposłuszni”) należy rozumieć w tych kategoriach języka i idei (= należący do sfery królestwa/światła/tego świata/ niewiary). W odniesieniu do relacji Boga do ludzi Biblia rzadko używa pojęcia „syn” ►Syn Boży. me [ts]

Synagoga

Synagoga to w judaizmie greckojęzycznym oraz w NT nazwa budynku, który służył żydowskiemu nabożeństwu modlitewnemu; w prawie wszystkich nowożytnych językach pozostał ten klasyczny zwrot wywodzący się z greki. Można go przełożyć jako dom zgromadzenia.

Rozwój historyczny

Początki synagogi są spowite mrokiem tajemnicy; kiedy, gdzie i w jakich warunkach ona powstała, jest kwestią sporną. Z reguły jej powstanie wiąże się z wygnaniem babil. oraz brakiem świątyni i kultu (por. 1 Krl 8,46-50; Ez 8,1). Pewne jest, że instytucja synagogi starsza jest w diasporze aniżeli w Palestynie. W czasach hell. przykładowo w diasporze egip. dom ten nie nazywał się synagogą, lecz „domem modlitwy” (gr. proseuche; por. Iz 56,7), jednakże nie istniała żadna istotna różnica pomiędzy nim a synagogą. Oba wyrażenia określają oprócz budynku także zgromadzoną tam wspólnotę (nawet pierwotną; por. analogicznie Kościół). To samodzielne wyrażenie stosowane w diasporze zostało wyparte przez palestyńskie określenie - synagoga. Ma to związek z faktem, że z jednej strony diaspora zgodnie z hell. stowarzyszeniami złożonymi z „zagranicznych Żydów” coraz bardziej stawała się prywatnym związkiem, a z drugiej strony wpływ Palestyny pod względem teologicznym i politycznym wzrastał.

Najstarsze archeologiczne świadectwo potwierdzające istnienie synagogi w Palestynie to inskrypcja z czasów Jezusa w Jerozolimie; najstarsza w ogóle synagoga pochodzi z I w. przed Chr. i została odkopana na wyspie Delos: powstała ona z przebudowy pewnego domu. Taka mogła być powszechna praktyka, także w przypadku wczesnochrześcijańskich Kościołów domowych. Literackie świadectwa potwierdzają, że w czasach hell. synagogi były wszędzie tam, gdzie mieszkali Żydzi w Cesarstwie Rzymskim i królestwie Partów.

W Palestynie synagogi były także w wielu mniejszych miejscowościach; w samej Jerozolimie miało w 70 r. po Chr. zostać zniszczonych 394 albo 480 synagog. Pojawienie się synagog w Palestynie zostało wzmocnione dopiero przez pojawienie się faryzeizmu. Synagogi były jako domy zgromadzeń bardzo użyteczne; służyły bowiem ponadto jako budynki ratuszu, sądu, biuro rzeczy znalezionych, miejsce zbiórek i szkoła - w pierwszym rzędzie jednak były miejscami modlitwy i studiowania Tory (jak dzisiaj).

Owa wielostronność odbija się także w NT, co zakłada, że w czasach Jezusa nawet wsie miały synagogi (por. Mk 1,21; Łk 4,16.44; Mt 4,23; 9,35; Dz 6,9; 24,12).

Ruiny antycznych synagog w Palestynie pochodzą najczęściej z III w. po Chr. Były one budowane wg wzoru rzym. hali targowej (basilika); w odróżnieniu od niej, synagoga miała jednak tylko z trzech stron rzędy kolumn. Unosiły one pewną galerię dla kobiet; jeśli tego elementu nie było, kobiety musiały uczestniczyć w nabożeństwie w bocznej sali. Od końca IV w. budowano synagogi z apsydą, która zwrócona była w stronę Jerozolimy, co nawiązuje do

1 Krl 8,44 i Dn 6,11.

Wyposażenie

Najważniejszym sprzętem znajdującym się w synagodze jest skrzynia na Torę, która służy do przechowywania świętych zwojów; do wyposażenia należy także podwyższenie

(bima albo almemor) w środku synagogi, z którego odczytywane są „Prawo i Prorocy”. Oprócz miejsc dla członków zgromadzenia znajdują się także miejsca siedzące dla starszych i nauczycieli wspólnoty (por. Mt 23,6), które zwrócone są ku wspólnocie. Jako miejsce honorowe, na tylnej ścianie niektórych synagog pojawia się tzw. krzesło Mojżesza

(por. Mt 23,2: „Katedra Mojżesza”). Pomimo istniejącego zakazu sporządzania wizerunków, w niektórych synagogach były ornamentalne ozdoby na ścianach oraz malowidła. Przed synagogą często znajdował się otoczony kolumnami dziedziniec; czasem obok było schronisko dla podróżujących wiernych.

We współczesnych synagogach stałymi elementami są tylko bima i skrzynia na Torę; w synagogach odłamów reformowanych nie ma podziału na część dla mężczyzn i część dla kobiet, a czasami stosuje się również grę organową.

Przebieg nabożeństwa

Nabożeństwo synagogalne w swoich istotnych elementach zachowało do dziś swoją strukturę. Zaczyna się ono słowem błogosławieństwa obramowanym recytacją Szema Isra’el (= Słuchaj Izraelu); potem następuje modlitwa osiemnastu błogosławieństw oraz błogosławieństwo kapłańskie (Lb 6,24-26). Centralny punkt stanowi odczytanie perykopy z Tory oraz odpowiadającej jej perykopy z Proroków (haftarah); za czasów Jezusa odczytany tekst był przekładany podczas czytania na język aram., którym wówczas mówiono (►Targum).

Po odczytaniu fragmentu bibl. jakiś członek wspólnoty był proszony o przemówienie

(por. Łk 4,16-21.44). Za opiekę nad synagogą i prowadzenie nabożeństwa odpowiedzialni byli dwaj urzędnicy: przełożony synagogi (gr. archisynagógos; por. Łk 8,49), który przewodniczył nabożeństwu, czuwał nad obrzędami oraz wskazywał czytającego i przemawiającego (Łk 13,14; Dz 13,15). Drugim urzędnikiem był sługa synagogalny, który przekazywał czytającemu Pismo Święte (Łk 4,20) oraz poprzez trąbienie oznajmiał początek szabatu.

Znaczenie synagog

Od czasu zniszczenia Świątyni Jerozolimskiej (70 r. po Chr.) synagoga stanowiła właściwy duchowy fundament judaizmu: dzięki niej lud miał nieustanny kontakt z Prawem, w niej lud mógł brać aktywny udział w liturgii (inaczej niż to było w świątyni). me [ts]

Synaj (hebr. wybrzeże; krzew Boży). W Pięcioksięgu w jego dzisiejszej formie, Synaj stanowi najważniejszą stację na drodze grup izraelskich wędrujących z Egiptu do Ziemi Obiecanej (Wj 16,1; 19,1n; ►Wyjście). Tam Mojżesz zebrał lud (Wj 19,7-13), do którego Bóg przemawiał (Ne 9,13). W budzącej grozę teofanii (Wj 19,16-25; Pwt 5,4n) Bóg ukazał się jako Pan, który przybywa z Synaju (Ps 68,9.18) i którego przytłaczająca chwała

(Wj 24,17) nie raz przytłaczała także Mojżesza (Wj 33,18-23; por. jednak inną tradycję w

Wj 33,11). Bóg rozmawiał z Mojżeszem (Wj 33,9; Dz 7,37n) i dał mu rozporządzenia i przykazania (Kpł 26,46) wypisane na dokumencie przymierza (Wj 31,18), ew. na tablicach z przykazaniami (Wj 24,12; 34,28n). Tam Bóg zawarł ►przymierze z Izraelem (Wj 24,7n).

Już to powyższe syntetyczne wyliczenie pokazuje centralne teologiczne znaczenie, które w miarę przekazu tradycji przyznano Synajowi. Intensywne badania nad odpowiednimi tekstami wykazały, że tradycja o wyjściu połączona została z tradycją o Synaju dopiero wtórnie. Ponadto nie udało się jeszcze dokładnie zlokalizować położenia Synaju. Relacje o teofaniach, które pierwotnie związane były z różnymi górami, zostały prawd, ujednolicone i powiązane z Synajem. Są różnorodne propozycje co do możliwości lokalizacji, które podawano, zanim doszło do wspomnianego ujednolicenia. Ps 68,18 wydaje się pierwotnie traktować o górze

Tabor. Także co do innych możliwości lokalizacji trwają spory: na terytorium Edo-mu wskazuje wzmianka o górzystym kraju Seir (Sdz 5,4); powiązanie tradycji o Morzu Sitowia z tradycją o Synaju wskazuje na kraj po wsch. stronie Jordanu (Wj 15,22; 19,1n.11), natomiast Pwt 33,2n.26n wskazuje na jakąś górę w Arabii (por. Ga 4,24n). Biblia wiąże objawienie JHWH z pobytem Mojżesza w kraju Madian (por. Wj 2,15n; 3,1; istnieją jednak trudności z umiejscowieniem Madianitów), tak więc nie jest wykluczone, że Synaj był madianickim sanktuarium pielgrzymkowym. Lokalizacja Synaju na płd. krańcach Półwyspu Synaj pojawiła się dopiero w czasach chrześc. (od IV w. po Chr.). Nowsze badania zwracają jednak uwagę na związek z tradycją arab. fr [ts]

Syn Boga ► Syn Boży.

Syn Boży

Syn Boży w ST

W tekstach starotestamentalnych miano „syn Boży” przysługiwało różnym, zwłaszcza stojącym blisko Boga osobom albo grupom osób:

1. Król - szczególnie widoczne jest to w formule adopcji w Ps 2,7 („Ty jesteś moim synem, ja [Bóg] ciebie dziś zrodziłem”; por. 2 Sm 7,14 i inne).

2.    Wybrany naród Izraela jako całość (Wj 4,22: „Synem moim pierworodnym jest Izrael”; por. Oz 11,1) albo jego część (Jr 31,9).

3.    Indywidualny pobożny sprawiedliwy (por. Sr 4,1-10; Mdr 2,18; 5,5).

4.    We wczesnym judaizmie oczekiwany był idealny król Dawidowy, który miał przyjść w czasach ostatecznych; w odniesieniu do niego stosowano tytuł „Syn Boży” albo „Syn Najwyższego” (Ps 82,6; por. PsSal 17,23; 4 Q246 11,1).

5.    Ponadto wzmiankowane są pozaziemskie byty nazywane synami Bożymi; można tutaj po części widzieć aniołów (panteon religijnego otoczenia Izraela pozbawiony swojej boskości; np. Rdz 6,1-4; Hi 1,6; Ps 29,1; 82,1).

Syn Boży w NT

Pisma nowotestamentalne, stosując ten tytuł, wyrażają szczególną i unikalną więź Jezusa z Bogiem, Jego Ojcem. Owo oparte na pismach NT przekonanie, dane Kościołowi od samego początku, jest także jedną z najważniejszych podstaw dla rozwinięcia podstawowego chrześc. dogmatu o trójjedyności Boga (►Trójca Święta).

Pojęcie Syn Boży ma w istocie dwa fundamenty: pojęciowy i historyczno-religijny. Na płaszczyźnie historyczno-religijnej (tu należy zwrócić uwagę przede wszystkim na Greków) pojawiają się zarówno spekulacje natury mitologicznej na temat genealogicznych relacji różnorodnych bóstw w ramach jednego politeistycznego systemu (bóg-ojciec, który ma dzieci-bogów ze związku z boginią-matką), jak również różnorodne spekulacje związane z tym, że bóstwo wydaje na świat dziecko ze związku z człowiekiem. Takie mitologiczne spekulacje (por. Herakles) odgrywały istotną rolę w ówczesnym świecie, a przede wszystkim w hell. kulcie władcy (od czasów Aleksandra Wielkiego; od 331 r. przed Chr. był on czczony jako syn boga Amona/Zeusa). W Egipcie od dawnych czasów istniały mitologiczne spekulacje, że każdorazowy faraon był spłodzony przez boga Ammona w postaci właśnie rządzącego faraona.

W Izraelu i myśleniu judaistycznym takie wyobrażenia ze względu na radykalny monoteizm nie miały miejsca. Tutaj pojawia się przede wszystkim ten odcień znaczeniowy słowa ►syn, w którym słowo to wyrażało relację pewnej określonej przynależności (por. w NT „synowie królestwa” i „synowie złego”: Mt 13,38; „synowie gromu”: Mk 3,17; „synowie pokoju”:

Łk 10,6; „synowie tego wieku”: Łk 16,8; „synowie światłości”: Łk 16,8; „syn zatracenia”:

J 17,12; „synowie proroków i przymierza”: Dz 3,25; „syn pocieszenia”: Dz 4,36; „syn diabła”: Dz 13,10).

W takim właśnie znaczeniu przynależności pojawiają się w tekstach ST różni synowie Boży: król (2 Sm 7,14 i in.; por. „formuła adopcji” w Ps 2,7 w odniesieniu do króla), iud Izraela

(np. Wj 4,22; Oz 2,1; 11,1), pojedynczy pobożni z ludu Izraela (por. np. Syr 4,10; Mdr 5,5), ponadto również pozaziemskie istoty nazywane synami Bożymi (anioł np. Rdz 6,1-4;

Ps 29,1; 82,1).

W określeniu Syn Boży odnoszonym do Jezusa wyrażona została przede wszystkim Jego szczególna przynależność do Boga, jaką zauważa NT. Przy tym w żadnej wypowiedzi nie pojawia się wątpliwość co do tego, że owa więź Jezusa z Bogiem dla chrześcijan od początku jest niepowtarzalna i nieodwołalna. Synowska samoświadomość Jezusa wyraża się w pojmowaniu Boga jako Jego Ojca. Tutaj pojawia się zwrot skierowany do Boga: Abba 

(Mk 14,36), w którym wyrażona jest zażyła relacja między Bogiem a Jezusem.

W Ewangeliach synoptycznych owa więź w swojej niepowtarzalności jest szczególnie intensywnie wyrażona w wypowiedzi Jezusa w Mt 11,27; Łk 10,22. Los „Syna” przedstawia przypowieść Mk 12,1-11 i par. (zabicie przez wrogich dzierżawców winnicy). Podczas chrztu w Jordanie głos z nieba zwraca się do Jezusa jako (umiłowanego) Syna (Mk 1,11 par.; por. Przemienienie - Mk 9,7 par.): tutaj przypuszczalnie jako oczekiwany mesjański król (por. odnośnie do tego Mk 15,32; z nieznanych powodów w żyd. literaturze pojawiają się jedynie nieliczne wypowiedzi, które oczekiwanego Mesjasza przedstawiają jako Syna Bożego).

Jezus jako Syn Boży

Posłanie Jezusa wyrażone zostało za pomocą pojęcia Syn (por. Rz 8,3; Ga 4,4n). Dla Ewangelii Janowej termin „Syn” jest jednym z preferowanych określeń Jezusa (por. J 3,16n; 20,31). Wyznanie „Jezus jest Synem Bożym” jest ważną wstępną formą późniejszego wyznania wiary (por. 1 J 4,15). Ostateczny wymiar pojęcie Syn Boży osiąga w prawdzie wiary o dziewiczym poczęciu i narodzinach Jezusa (por. Łk 1,32.35, do tego Mt 1,18.23 i

Mt 2,15; ►dziewicze narodziny).

Z pojmowaniem Jezusa jako Syna Bożego wiążą się następujące nowotestamentalne wypowiedzi o Jezusie:

•    Jezus jest oczekiwanym mesjańskim królem (np. Łk 1,32);

•    On „reprezentuje” sobą lud Boży (por. Mt 2,15);

•    Jego misja jest legitymizowana przez Boga (por. Mk 1,11 par.);

•    Jego ziemska egzystencja ma swój początek w Bogu (Duchu; por. Łk 1,35);

•    On jest objawieniem Boga, swojego Ojca (obok Mt 11,27; Łk 10,22, a przede wszystkim wiele wypowiedzi z Ewangelii Janowej, por. np. J 5,19n.26);

•    Poprzez swoje zmartwychwstanie został on potwierdzony i ogłoszony jako Syn Boży

(Dz 13,32n).

Konsekwentnie, w liturgicznej formule chrzcielnej w Mt 28,19 „Syn” został wymieniony paralel nie z Ojcem i Duchem. Systematycznego zestawienia różnorodnych znaczeń słowa „Syn” jako określenia Jezusa jeszcze nie ma w NT, lecz pojawia się dopiero później, w miarę rozwoju prawd wiary (rozwój dogmatów). ►Chrystologia, ►Tytuły Jezusa, wb [ts]

Syn Człowieczy. Ten tytuł, stosowany w NT w odniesieniu do Jezusa, którego forma językowa w jęz. polskim (tak jak w jęz. gr.) jest nieco zaskakująca, ma źródło w hebr.-aram. sposobie wyrażania się. Wyrażenie „syn” określa przede wszystkim przynależność; termin „człowiek” oznacza tutaj właściwie „ludzkość”; „syn człowieczy” oznacza więc tego, który należy do ludzkości, jest więc człowiekiem. W tym znaczeniu wyrażenie to pojawia się 93 razy u proroka Ezechiela jako forma zwracania się do samego proroka. Ponadto wyrażenie to występuje także 14 razy w Psalmach jako określenie człowieka.

Duże znaczenie termin ten zyskuje dzięki widzeniu w Dn 7,13n, gdzie mowa jest o pewnym „Synu Człowieczym”, który przyprowadzony jest do „Przedwiecznego” i któremu dana zostaje godność władcy i królestwo po to, aby wszystkie narody wiecznie mu służyły. Ta prawd, pierwotnie mityczna idea wskazuje w Księdze Daniela na „świętych Najwyższego” (Dn 7,18), czyli na naród izraelski. Jednakże można tutaj również wykazać, zwłaszcza w późniejszych tekstach żydowskich, widzenie konkretnej postaci „Syna Człowieczego”.

W Ewangeliach wyrażenie „Syn Człowieczy” używane jest jedynie w wypowiedziach, odnoszących się do Jezusa. Przy czym tytuł ten jest przeważnie określeniem, jakie Jezus stosował w odniesieniu do samego siebie. Oprócz tego występuje także formalne odróżnienie Jezusa i Syna Człowieczego (np. Łk 12,8). W Biblii znaleźć można więc słowa Jezusa, mówiące o obecnym działaniu Syna Człowieczego, przy czym w pojedynczych przypadkach wyrażenie „Syn Człowieczy” nie musi bezwarunkowo wskazywać na Jezusa (np. przysłowie w Mt 8,20 może wskazywać na to, że człowiek nie ma, w przeciwieństwie do zwierząt, żadnych nor i gniazd).

Wydaje się, że autorzy Ewangelii niekiedy rozszerzają znaczenie wyrażenia „Syn Człowieczy” na ludzi (por. Mk 2,10 z Mt 9,8). Z tego powodu pojawiają się wątpliwości, czy np. w Mk 2,28 termin ten odnosi się do Jezusa, czy (por. Mk 2,27) do ludzi (czyli że w tym przypadku należałoby to rozumieć tak, iż człowiek jest panem szabatu). W Ewangeliach istnieje tendencja, że Jezus sam o sobie pośrednio mówi jako o Synu Człowieczym. Termin ten stosowany jest wtedy, gdy chodzi o zapowiedź męki i zmartwychwstania Jezusa

(Mk 8,31; 9,31; 10,33n par.; Mt 20,28; Mk 10,45).

Jezusowi jako Synowi Człowieczemu już w czasie Jego ziemskiego życia przysługuje moc odpuszczania grzechów (Mk 2,10 par.). Wraz z przejęciem tradycji o widzeniu Daniela mowa jest w NT o Synu Człowieczym jako o przyszłej (przybywającej na sąd Boży) „Osobistości”; ze słów Jezusa może wynikać, że Syn Człowieczy jest tym wywyższonym, który przybędzie na Sąd Ostateczny (por. Mk 14,62 par.). Przyszły Syn Człowieczy jest wówczas tożsamy z Jezusem lub będzie on całkowicie solidaryzował się z Jezusem (por. Mk 8,38 par.). Syn Człowieczy będzie osądzał (Mk 13,26n; por. Mt 25,31-46). Także Ewangelia wg św. Jana używa tego pochodzącego z apokaliptyki terminu „Syn Człowieczy” na określenie samego siebie przez Jezusa (por. np. J 1,51; 3;13n). Wyrażenie „Syn Człowieczy” pojawia się w NT - poza występowaniem w wypowiedziach Jezusa - jako określenie odnoszące się do Jezusa jedynie w ustach Szczepana (Dz 7,56), a ponadto w Ap 1,13; 14,14 jako aluzja do Dn 7,13;

w Hbr 2,6 użyte jest ono w sensie takim jak w Ps 8,5.

Termin „Syn Człowieczy” - stosowany na określenie Jezusa - jest z jednej strony sposobem wyrażania, który jakoś zakrywa pewną rzeczywistość (ja, ten człowiek, ktoś), z drugiej zaś jest wyrazem posiadania najwyższego pełnomocnictwa ze strony Boga Ojca (wywyższony od Boga, przyszły sędzia całego świata). To, co przysługuje Synowi Człowieczemu, przechodzi także na ludzi, wb [łs]

Synchronizm. Termin techniczny na określenie informacji, dzięki której możliwe jest zestawienie jakiejś daty związanej z określonym sposobem rachuby czasu i datą tego samego zdarzenia, ale liczoną wg innej rachuby; jako synchronizmy związane z królami Królestwa Północnego i Południowego określa się więc informacje czasowe następującej treści:

„w 18 roku króla Jeroboama [z Królestwa Północnego] ... Abiasz został królem Judy [Królestwa Południowego]” (1 Krl 15,1).

NT zawiera jeden synchronizm w Łk 3,1n. Tutaj jest mowa o wystąpieniu Jana Chrzciciela w 15. roku panowania cesarza rzym. Tyberiusza (zapewne między jesienią 27 i jesienią 28 r. po Chr.). ►Rachuba czasu, me [ts]

Syn Dawida. Do postaci ►Dawida nawiązuje wczesne żydowskie oczekiwanie ►Mesjasza o rysach królewskich z rodu Dawida i na jego wzór. Pomocne w tym jest, obok tzw. Psalmów Dawidowych, przede wszystkim ►Wyrocznia Natana w 2 Sm 7,5-16, które już w ST doświadczało różnorodnej interpretacji. Określenie „Syn Dawida” jako tytuł w znaczeniu tytułu przysługującego Mesjaszowi spotykamy po raz pierwszy dopiero w apokryficznych Psalmach Salomona (17,21); sama postać Dawida pełni dla tej koncepcji mesjańskiego oczekiwania o wyraźnie polityczno-nacjonalistycznym charakterze funkcję idealizującego szyfru.

W NT obietnica potomka Dawida jako Mesjasza o rysach królewskich została wykorzystana w odniesieniu do osoby Jezusa. Zwłaszcza w początkowych tekstach Ewangelii Mateusza i Łukasza, stanowiących przygotowanie do opisu działalności Jezusa (Mt 1-2; Łk 1-2), zaakcentowane zostało wskazanie na syna Dawidowego (Mk 1,1; Łk 1,27; 2,4). Przynależność Jezusa do pokolenia Dawida jest dla synoptyków kwestią bezsporną, wykracza jednak poza aspekt czysto genealogiczny, a w polemice Mk 12,35-37 i par. jest wręcz odrzucona jako niewystarczająca. W Rz 1,3 Paweł zestawia Dawidowe pochodzenie Jezusa z Jego, ugruntowaną dzięki zmartwychwstaniu, egzystencją jako Syna Bożego u boku Ojca. ►Tytuły Jezusa, ►Chrystologia, me [ts]

Syn Jony (aram. jona = gołąb). Wg Mt 16,17 przydomek Szymona ►Piotra, me [msz]

Synkretyzm. Połączenie i pomieszanie różniących się od siebie poglądów i idei w filozofii, światopoglądzie i religii; pojęcie to nawiązuje do Kreteńczyków, którzy (wewnętrznie) często byli podzieleni (por. także Tt 1,12), jednakże na zewnątrz byli jednością. W starożytności synkretyzm był częstym, częściowo pożądanym, częściowo zaś krytykowanym zachowaniem i sposobem dziania, np. u niektórych gr. filozofów, ale także już w hell., w kultach misteryjnych i w gnozie. Czasami (przede wszystkim w historii religii, ale i przez starożytnych krytyków) chrześcijaństwo traktowane było jako efekt synkretyzmu. ms [ts]

Synopsa (gr. całościowe spojrzenie). Termin ten pochodzi od Johanna Jakoba Griesbacha (1774 r.); zestawił on obok siebie teksty trzech Ewangelii (►Synoptycy), aby dzięki temu móc dokładniej uchwycić ich podobieństwa i różnice. Takie wydania tekstu (które obecnie umieszczają także paralelne teksty z Ewangelii Janowej oraz inne nt.) opracowywane są zarówno w jeżykach oryginalnych jak i w przekładach bibl. ms [ts]

Synoptycy / Kwestia synoptyczna

►Ewangelie Mateusza, Marka i Łukasza określane są często mianem Ewangelii synoptycznych; nazwa ta została wprowadzona przez Johanna Jakoba Griesbacha w 1774 r. (gr. synopsis = spojrzenie całościowe). Te trzy Ewangelie stoją (pod względem doboru materiału, uporządkowania - kolejności tekstów, jak również pod względem uszeregowania wypowiedzi) w tak ścisłym związku ze sobą, że ten potrójny przekaz wymaga całościowego spojrzenia. W tzw. kwestii synoptycznej chodzi o problem literackich relacji tych trzech pierwszych Ewangelii względem siebie: jak można wyjaśnić owo osobliwe zjawisko wzajemnych podobieństw i różnic?

Od czasów starożytnego Kościoła aż po XVIII w. problem był dostrzegany, ale nie był traktowany jako zagadnienie domagające się wyjaśnień. Ewangelie były postrzegane jako dzieła, które miały powstać w takiej kolejności, w jakiej były w kanonie, przy czym autorzy późniejsi mieli znać teksty poprzedników. Ok. 1800 r. w protestanckich badaniach nad Biblią, dokonywanych w Niemczech, pojawiły się hipotezy proponujące rozwiązanie kwestii synoptycznej:

Hipoteza pra-ewangelii

G.E. Lessing jako pierwszy (1776/1778 r.; na skutek spraw spadkowych opublikowana w 1778 r.) wskazał na hipotezę, wedle której podstawowym pismem była napisana po aram. Ewangelia Mateusza (o której mówi Papiasz), z której powstały wszystkie Ewangelie synoptyczne oraz apokryficzne; różnice miały powstać na skutek różnej pisarskiej biegłości, z którą autorzy używali tego źródła. Prawidłowe tutaj jest spostrzeżenie, że Ewangelie nie zawierają bezpośrednich relacji świadków naocznych, lecz zasadniczo zależne są od źródeł i tradycji; słuszne także było spostrzeżenie, że Ewangelie synoptyczne są owocem dłuższego procesu rozwoju tradycji. Wzajemnej zależności synoptyków hipoteza jednak nie wyjaśniła.

Hipoteza fragmentów albo diegez

F. Schleiermacher opowiedział się w 1817 r. za wielością pisanych źródeł, które wychodzą od notatek (nazwanych przez badacza diegezami) słuchaczy i uczniów Jezusa i wraz z końcem pierwszego pokolenia chrześcijan zostały razem zebrane; synoptyczni redaktorzy mieli niezależnie od siebie wykorzystywać takie zbiory notatek. W tej hipotezie słuszne było spostrzeżenie, że synoptycy zachowali przepracowany zebrany materiał różnego pochodzenia i że ten materiał często ma formę bloków tekstu. Także w tej hipotezie nie brano pod uwagę literackiej zależności synoptyków od siebie.

Hipoteza tradycji

J.G. Herder na przełomie 1796/1797 r. chciał wyjaśnić zgodności i różnice pojawiające się wśród synoptyków za pomocą ich zależności od tradycji ustnej. Zgodnie z tą hipotezą, bardzo szybko u Apostołów w Jerozolimie powstała całkiem samorzutnie ustna Ewangelia dla celów przepowiadania; ten pierwotny typ ustnego ewangelicznego przepowiadania przekazywany miał być w języku aram., potem jednak otrzymał dwie różnorodne gr. formy, od których zależni byli synoptycy. W tej hipotezie niewątpliwie cennym spostrzeżeniem było docenienie roli ustnego przekazu przy formowaniu się tradycji.

Hipoteza korzystania

W 1789 r. J.J. Griesbach wysunął hipotezę (później nazwaną jego imieniem), w której Marek traktowany jest jako Epitomator („użytkownik”), korzystający z Mateusza i Łukasza. Ta teoria znalazła wielu zwolenników, np. D.F. Straussa oraz przedstawicieli szkoły w Tybindze; od lat 60. XX wieku w Stanach Zjednoczonych rozdrobniła się ona na wiele pomniejszych i nadal ma zagorzałych zwolenników.

Marek jako pierwszy - teoria dwóch źródeł

Pogląd dający pierwszeństwo Markowi pojawia się, poczynając od 1835 r., czyli od

czasu badań C. Lachmanna. Zauważył on, że Mateusz i Łukasz zgadzają się ze sobą co do kolejności tylko tam, gdzie mają taką samą kolejność perykop jak i Marek. Zainspirowany tym C.H. Weisse w 1838 r., a także niezależnie od tego C.G. Wilke postawili tezę, że Marek służył jako źródło dla Mateusza i Łukasza; Weisse uzupełnił to stwierdzenie tezą, że Mateusz i Łukasz połączyli z Markiem własny zbiór słów Jezusa.

W ten sposób ugruntowała się teoria dwóch źródeł, która została przejęta przez licznych badaczy i niczym „dogmat” rozprzestrzeniła się na wszystkie środowiska naukowe. Jak mówi sama nazwa tej hipotezy, dla literackiego powstania Ewangelii synoptycznych przyjmuje się dwa źródła: pierwsze źródło to Ewangelia Marka; drugie źródło można przyjmować hipotetycznie: wykraczający poza treść Marka wspólny materiał Mateusza i Łukasza. Ten materiał częściowo zgadza się aż do zgodności słów, a częściowo wykazuje te same związki z tradycją. Ponieważ to (przypuszczalnie) pisemne źródło zawiera bez wątpienia w przeważającej mierze materiał związany z mowami, nazwano je źródłem mów (logiów); nosi ono także nazwę Q (od niem. Quelle = źródło).

Wprowadzenie tej teorii nie do końca jednak rozwiązało problem: Mateusz i Łukasz wykazują bowiem (każdy z nich osobno) wykorzystanie własnego materiału (S - od niem. Sondergut - materiał własny; w naukach bibl. stosuje się skróty SMt - materiał własny Mateusza oraz SLk - materiał własny Łukasza), którego dokładne określenie rodzi jednak pewne wątpliwości, ponieważ źródło Q nie zachowało się i materiał, który określany jest czasem jako własny Mateusza lub Łukasza, może także pochodzić ze źródła Q (ale nie został przejęty przez obu, tylko przez jednego z nich: albo Mateusza, albo Łukasza).

W historii egzegezy podkreśla się następujące słabe punkty teorii dwóch źródeł:

1.    Mateusz i Łukasz mają pewne teksty, których nie przejęli w jednakowym brzmieniu od Marka (np. Mk 4,26-29; 8,22-26). Teksty te nie mogą być traktowane jako wzór dla Mateusza i Łukasza.

2.    Dlaczego istnieje tak dużo „małych zgodności” u Mateusza i Łukasza wbrew tekstowi Marka (tzw. minor agreements)? - Jedyna możliwa odpowiedź tutaj musi zakładać, że Mateusz i Łukasz mieli do dyspozycji przepracowaną wersję Marka, różną od obecnie dostępnej.

Krytyka tradycji (ew. krytyka form): powstanie Ewangelii

Na przełomie XIX i XX w. badano i wyjaśniano synoptyczną tradycję przed Ewangeliami, czyli chodziło o odpowiedź na pytanie, jak rozumiemy powstanie i rozwój przekazu aż do momentu zredagowania Ewangelii w dzisiejszej formie. Pojawiają się tutaj trzy propozycje dotyczące rozwiązania tej kwestii (mogą one między sobą przechodzić jedna w drugą, jak też się krzyżować):

1.    Tradycja ustna (w nawiązaniu do hipotezy tradycji).

2.    Źródła pisane (w nawiązaniu hipotezy praewangelii).

3.    Dokumenty będące owocem działalności pisarskiej (w nawiązaniu do hipotezy korzystania).

Przyjęcie ustnej tradycji przed Markiem oraz źródła Q znalazło swój dalszy ciąg w postaci Formgeschichte (historii form) od lat 20. XX wieku. Wyraża ona przekonanie, że między działalnością Jezusa a opowiadaniami w Ewangeliach stoi anonimowa, niespisana tradycja.

K.L. Schmidt doszedł do przekonania, że Marek był „tylko” kompilatorem i przekazicielem, który przekazane mu relacje o Jezusie ujął w ramy, dodając „elementy przejściowe”. M. Dibelius podjął pierwszą próbę klasyfikacji przedliterackiego materiału ewangelicznego wg gatunków i w ten sposób nadał nazwę całemu kierunkowi badań. R. Bultmann podszedł do tego analitycznie: rozróżnił on przekaz słów Jezusa (logia: apoftegmata) i materiał narracyjny (opowiadania o cudach; opowiadania historyczne). Historia form jest zatem naznaczona trzema cechami charakterystycznymi:

1.    Pytaniem, jak daleko tradycja ustna miała charakter przechowujący, ew. była tworzona przez wspólnotę (czyli miała charakter twórczy).

2.    Próbą określenia i analizy form owej tradycji oraz całego związanego z tradycją procesu.

3.    Pytaniem natury socjologicznej o „Sitz im Leben”, a więc pytaniem o formy, jakie pojawiały się w konkretnych uwarunkowaniach życiowych pierwotnej wspólnoty. Stosunkowo młoda historia form ściśle związała się z poszukiwaniem warstwy

teologiczno-kerygmatycznej, a przez to nabrała kierunku antyhistorycznego. Formgeschichte wychodzi od przyjęcia istnienia tradycji ustnej. Istnienie takiej ustnej tradycji potwierdzają autorzy nowotestamentalni: zakłada ją prolog Ewangelii Łukasza (1,1-4), jak również mowa jest o niej w zakończeniu Ewangelii Janowej (J 21,25), gdzie autor zapewnia, że jest jeszcze duża ilość niespisanej Jezusowej tradycji, z której Jan dokonuje wyboru części materiału.

Inne podstawowe założenie badań związanych z historią form to postulat istnienia wyizolowanych małych jednostek. Naturalnie nie oznacza to, że owe oddzielne jednostki były przekazywane osobno bądź też że istniał jakiś pozbawiony formy zbiór niezwiązanych ze sobą małych jednostek -decydujące tu jest, że owe jednostki można było odizolować od siebie i przez to mogły tworzyć ciągle nowe zbiory, jak np. owe „logia wędrujące” (por. Mt 19,30; 20,16; Łk 13,30). Formy, sformułowane zwroty, jak również określone związki słowne były przekazywane ustnie.

Problem utrwalenia na piśmie ustnej tradycji przedewangelicznej twórcy Formgeschichte wyjaśniają, zakładając, iż trzeba się liczyć z istnieniem małych zbiorów Marka i źródła Q. Rzeczywiście na temat starszych cyklów narracyjnych nie możemy powiedzieć zbyt wiele pewnego. Stąd też nie dziwi, że badacze, pomimo stosowania tej samej metody/metod, dochodzą do wniosków, które często bardzo się od siebie różnią. Jako kryteria często służą im podkreślające historycz-ność „sądy smaku”, które nierzadko próbują podeprzeć racjonalistycznymi rozważaniami. Przy pytaniu o spisane „duże jednostki” przed powstaniem Ewangelii właściwe pozostaje stwierdzenie istnienia dwóch dużych kompleksów tekstu: opowiadania o męce oraz zbioru logiów.

Krytyka synoptycznej kompozycji („Historia redakcji Ewangelii")

•    Gatunek „Ewangelii”: To, co nauki o literaturze określają mianem gatunku, lingwistyka określa jako rodzaj tekstów / typ tekstów, klasa albo zbiór tekstów o określonych właściwościach. Gatunki nowo tes ta mentalne otrzymały swoje nazwy i cechy albo już w nawiązaniu do NT (np. list, przypowieść, ewangelia), albo do ówczesnej retoryki (np. chria = sentencja mądrościowa, ►apoftegmat), albo też są owocem badań nowożytnych egzegetów (np. dysputa, mowa polemiczna). Decydujące jest to, że dany gatunek posiada nie tylko literackie cechy charakterystyczne, widziane na różnych płaszczyznach, ale także daje się historycznie przyporządkować - choćby do typowej sytuacji albo powiązać z typowymi problemami na przestrzeni historii wspólnoty. Pytanie, czy Ewangelia jest własnym gatunkiem, czy też nie i - jeśli tak - czy ten gatunek ma swoje paralele, analogie w literaturze antycznej, jest w badaniach naukowych różnie wyjaśniane. Znane (i znamienne) jest zdanie R. Bultmanna, który na końcu swojego dzieła Historia tradycji synoptycznej (Geschichte der synoptischen Tradition) na postawione przez siebie pytanie, czy Ewangelia może być „właściwym gatunkiem literackim”, odpowiedział negatywnie: Ewangelia jako całość jest zbiorem historii dogmatów i historii kultu, a nie gatunkiem literackim.

Teza, że Ewangelia nie jest żadnym gatunkiem, była fałszywa już w czasach Bultmanna, tzn. przed odkryciem nowych tekstów w Akhmim, Kairze, Oxyrrhynchus i Nag Hammadi. Wydaje się, że lata 1983/1984 wyznaczają pewien zwrot w badaniach. Wychodząc z różnych punktów widzenia, różni egzegeci i historycy próbowali docenić Ewangelie jako specyficzne gatunki biograficzne: przy czym trzeba uwzględnić cechy charakterystyczne antycznego gatunku biografii, a nie nawiązywać do pojęcia biografii w jego rozumieniu XIX/XX wiecznym.

•    Hellenistyczny gatunek biografii ma, pomimo ograniczonego stanu źródłowego, wiele odmian, tak że w jego ramach mogą się mieścić i Ewangelie. Ponieważ Ewangelie mają bez wątpienia liczne (z punktu widzenia historii form) wspólne elementy ze starożytnymi biografiami, można nazywać je gatunkiem biograficznym, pomimo znaczącego wpływu „profetycznej” biografii na formę.

Szczegółowe cechy charakterystyczne tego gatunku to:

1.    Celem antycznego gatunku zwanego bios nie jest przedstawienie indywidualności, lecz tego, co typowe: typowe cechy charakterystyczne i typowe anegdoty na nowo są odnoszone do konkretnych osób.

2.    Tak jak Ewangelie, tak i antyczne biografie w przeważającej większości nie ukazują rozwoju przedstawionej postaci.

3.    Z reguły jedynie początek i koniec ukazane są chronologicznie; część środkowa zawiera materiał odnoszący się do słów i czynów - podobnie jak Ewangelie: bios oznacza tutaj raczej „sposób życia”, a nie życiorys czy biografię w dzisiejszym tego słowa znaczeniu.

4. Odnośnie do kwestii, że w Ewangeliach Jezus nie jest przedstawiony samodzielnie, ale że ma On uczniów, który odgrywają ważną rolę, można stwierdzić, że są analogie w dziełach antycznych, zwłaszcza w biografiach filozofów.

• Stosunek Ewangelii do starożytnej powieści: Powieść to nowożytny termin techniczny z zakresu nauk o literaturze, odnoszący się do starożytnej prozy, która w antyku funkcjonowała bez żadnej nazwy, a swój czas rozkwitu miała od II w. przed Chr. aż do III w. po Chr. (a więc w czasie zaniku hell. eposu). W odróżnieniu od Dziejów Apostolskich, Ewangelie nie wykazują tu żadnych analogii, me/fk [ts]

Synowie Boży. Syn Boży to już w ST tytuł honorowy, którym np. nazywany jest król

(por. 2 Sm 7,14; Ps 2,7) i lud Izraela (por. Oz 2,1; Pwt 14,1); od tego zastosowania częściowo odróżnia się wyrażenie „synowie Boży”. Zastosowanie tego określenia ma swoje źródło w sferze mitologicznej i politeistycznej; w ST zachowały się tylko pozostałości takiego myślenia. Najbardziej pierwotne wyobrażenia zawiera Rdz 6,4, gdzie synowie Boży poślubiali ziemskie kobiety, z których to związków wywodzili się pradawni potężni ludzie; także Ps 29,1 jest tego dawnym świadectwem. ST radykalnie demitologizuje tę tradycję

(Iz 41,29; 44,9-20; 44,6-8). Później to wyrażenie odnosiło się do niebiańskiego dworu JHWH (Hi 1,6; 38,7; Ps 89,7). fr [ts]

Synowie gromu ► Boanerges.

Synowie proroccy. Ludzie, którzy należeli do grupy ►proroków, me [łs]

Syntycha (gr. szczęśliwa). Chrześcijanka w Filippi, która wraz z ►Ewodią jest wzywana do jedności; obie razem z Pawłem „trudziły się dla Ewangelii”, ich imiona są zapisane w „księdze życia” (Flp 4,2n). me [ts]

Syrach ► Jezus Syrach, ► Mądrość Syracha.

Syracydes ► Mądrość Syracha.

Syrakuzy (z sykulijskiego [język pierwotnych mieszkańców Sycylii], bagno). Miasto

portowe na wsch. wybrzeżu Sycylii, jedna z najstarszych gr. kolonii (VIII w. przed Chr.), która w 212 r. przed Chr. została opanowana przez Rzymian; tam Paweł przebywał przez trzy dni, kiedy podróżował do Rzymu (Dz 28,12). me [ts]

Syrofenicjanka ► Fenicja.

Syrta (być może gr. odmęt). Nazwa dwóch większych zatok morskich na Morzu Śródziemnym przy północnoafrykańskim wybrzeżu Libii (Wielka Syrta i Mała Syrta); obie zatoki mają liczne piaszczyste ławice; za ich sprawą, a także z powodu burz wzbudzały one strach wśród antycznych marynarzy. Trudno powiedzieć, do której z zatok odnosi się wzmianka w Dz 27,17. me [ts]

Syryjczycy / Syria

Od czasów hell. Syria była nazwą leżącej na Bliskim Wschodzie krainy pomiędzy Anatolią na płn., Morzem Śródziemnym na zach., Egiptem na płd. (terytorium obejmujące w przybliżeniu tereny dzisiejszych państw: Syrii, Libanu, Izraela, płd.-wsch. Turcji). Historycy nazywają dziś ten obszar Syrią/ Palestyną (Syropalestyną); Syria w węższym znaczeniu oznacza to terytorium bez Palestyny i bez nadbrzeżnego pasa Fenicji.

Syria obejmuje góry (Liban, Antyliban, Góry Amanu), wzniesienia (wokół Aleppo i Damaszku), doliny rzeczne (Orontes, Le-ontes, górny bieg Eufratu) i równinę nadbrzeżną. Ważnymi miastami na tym terytorium są Antiochia, Ugarit, Alalach, Aleppo, Karkemisz, Damaszek i Palmyra/Tadmor. Na równinie nadbrzeżnej dzięki dużej ilości opadów możliwa jest uprawa owoców i warzyw. Tereny górskie w starożytności były obficie zalesione; drewno było eksportowane. Między górami i Eufratem leżą tereny uprawne; im dalej na wschód, opady są coraz mniejsze. Z tego powodu rolnictwo jest skupione na terenach dolin rzecznych. Na stepach pustynnych znajduje się co najwyżej beduińska i nomadyczna hodowla bydła.

Historia

W starożytności Syria prawie zawsze była terenem walk i obiektem sporów wielkich potęg

(i często stawała się ich prowincją). Od III tys. przed Chr. istniał intensywny handel z Egiptem (przede wszystkim handlowano drewnem z Libanu); głównym portem handlowym było Byblos. W II tys. przed Chr. utworzyły się pojedyncze małe królestwa, np. Jamchad ze stolicą w Aleppo. W połowie II tys. przed Chr. pojawia się potężna fala migracji ludów semickich (Amoryci) i duży wpływ Hurytów, którzy ze swoim państwem Mi tan ni utworzyli potężne imperium pomiędzy Egiptem a Hetytami; po ich upadku nadal trwały konflikty pomiędzy obydwiema wspomnianymi wyżej potęgami. Ok. 1270 r. przed Chr. doszło do bitwy pod Kadesz (nad Orontesem), która zakończyła się bez rozstrzygnięcia: Orontes pozostał graniczną rzeką między Egiptem a Hetytami.

Kiedy ok. 1200 r. przed Chr. załamało się państwo Hetytów, w Syrii powstały małe samodzielne państwa; przybywający Aramejczycy utworzyli królestwo ze stolicą w ► Damaszku, które w IX w. przed Chr. stało się wrogiem Izraela. W VIII w. przed Chr. Syrię opanowali Asyryjczycy pod wodzą Tiglat-Pilesera III (747-727 r. przed Chr.). Po nich na krótki czas pojawili się tam Egipcjanie (Neko), a następnie Babilończycy pod Nabuchodonozorem (605-562 r. przed Chr.). Po opanowaniu Babilonii Dariusz I uczynił Syrię ok. 520 r. przed Chr. satrapią imperium pers. ze stolicą w Damaszku. Po śmierci Aleksandra Wielkiego Syria w III w. przed Chr. stała się miejscem sporów (sześć wojen) między Ptolemeuszami a Seleucydami; Syrię wzięli w swoje ręce ci drudzy. Za sprawą wewn. napięć i zewn. ataków w I w. przed Chr. Syria coraz bardziej upadała. W latach 83-69 przed Chr. panował tam król armeński Tigranes; w 64 r. przed Chr. Pompejusz uczynił Syrię prowincją rzymską, co sprawiło, że stała się ona ważnym terenem granicznym, broniącym imperium przed Partami (na wschodzie), a potem przed Sasanidami.

Religia

Na terenie, na którym rozgrywały się walki i przez który przemieszczały się różne potęgi, nastąpił wyjątkowy rozwój monoteizmu. Coraz to nowe fale ludów dawały impuls, aby w Syrii/Palestynie umocnić wyjątkowość religii JHWH: kult JHWH natrafił na lokalne bóstwa Żyznego Półksiężyca. Religijna wyjątkowość terytorium Syropalestyny zależała od konfliktów i związków z różnorodnymi bóstwami i wyobrażeniami bóstw. W Ugarit było to przeciwieństwo między Elem i Baalem; w całej Syrii rozwój początkowo lokalnych bóstw pogody (Dagon, Hadad, Baal) w kierunku bóstw uniwersalnych (dla dalszych syryjskich bóstw: ►Anat, ►Aszera, ►Asztarte, ►Reszef [2]). Z teologicznego punktu widzenia dla rozwoju monoteizmu ważne było, że powstał on na obszarze synkretyzm u, na terenie podlegającym rozmaitym wpływom.

Izrael

Izrael był świadomy swojego spokrewnienia z Syrią. Aram, praojciec Aramejczyków, jest

- jak podaje Rdz 10,21 synem Sema, który z kolei jest praojcem ludów hebrajskich. Obok konfliktów z krajami sąsiednimi wspólne były także koalicje przeciw Asyryjczykom. Ważną rolę odgrywał język aramejski, którego zasięg wykroczył poza tereny Syrii; zastąpił on akadyjski jako język międzynarodowy i był także językiem, którym mówił Jezus z Nazaretu. W historii wczesnego chrześcijaństwa Syria, a zwłaszcza Antiochia, była najważniejszą stacją misji skierowanej do pogan. Źródło mów oraz inne tradycje związane z późniejszymi Ewangeliami powstały prawd, na tych terenach, ponieważ po 69 r. po Chr. Syria stała się głównym terenem, gdzie rozwijało się chrześcijaństwo. Ok. 150 r. po Chr. z języka wschódnioaramejskiego rozwinął się kościelny język syryjski, którego świadectwa mamy przede wszystkim w bibl. tłumaczeniach, a potem także w bogatej literaturze kościelnej. me [ts]

System miar

W czasach bibl. nie istniały ścisłe rozgraniczenia norm wg dzisiejszych wyobrażeń, dlatego też ustalenia, dotyczące szczegółowych danych, często różnią się od siebie; aby móc ustalić możliwe najbardziej prawidłowe dane, należy uwzględnić oprócz relacji bibl. przede wszystkim archeologiczny materiał porównawczy oraz świadectwa pozabiblijne.

Miary długości

Łokieć: W ST łokieć wzmiankowany jest ok. 250 razy (por. np. Rdz 6,15n; 1 Krl 6,3.6;

Ez 40,42.47); rzadko natomiast występuje gr. jego odpowiednik (J 21,8; Ap 21,17).

Wg Ez 40,5; 2 Km 3,3 występowały dwa rodzaje łokci: krótszy (ok. 45 cm) i - pochodzący prawd, z obszaru egip. - łokieć królewski, który był dłuższy o szerokość dłoni i mierzył w związku z tym ponad 52 cm.

Piędź: Następna mniejsza jednostka, piędź, wspomniana jest w ST tylko pięciokrotnie (por. np. 1 Sm 17,4; Iz 40,12) i mierzy ona ok. 23 cm (w NT nie jest przytaczana). Szerokość dłoni: Szerokość dłoni występuje sporadycznie (por. np. 1 Krl 7,26); długość tej jednostki miała wynosić ok. 7,5 cm. Palec: Najmniejszą jednostką jest wspomniany jedynie dwukrotnie

(Wj 25,25; Jr 52,21) palec (szerokość palca), który mierzył ok. 2 cm.

Pręt mierniczy: Względnie długą jednostką długości był pręt mierniczy (Ez 40,5) lub pręt

(Ez 40,6n); jego długość miała wynosić ok. 6-7 łokci, a więc powinien on mierzyć

ok. 2,7-3,6 m.

Sążeń: Jednostka zwana sążniem miała długość ok. 1,8 m (Dz 27,28).

Miary drogi

Kawałek drogi: Kawałek drogi (np. Rdz 35,16; BT: pewna przestrzeń) jest często używaną miarą, jednak nie wiadomo, jak długa jest ta miara.

Dzień drogi, niesprecyzowanej wielkości odległość (np. Rdz 30,36; 1 Krl 19,4; Łk 2,44); w warunkach palestyńskich można przyjąć, ze chodziło o odcinek 30-40 km.

Mila: wspomniana jest jeden raz w NT (Mt 5,41; w BT: tysiąc kroków) i wynosi ok. 1500 m.

Stadia: Ta jednostka miary występuje w NT sześć razy (por. Mt 14,24; J 11,18) i ma długość ok. 180-200 m.

Krok: Nie ma zgody co do tego, czy krok był miarą wynoszącą ok. 90 cm (por. 2 Sm 6,13).

Szerokość stopy: Wydaje się, że szerokość stopy wynosiła zarówno w NT, jak i w ST

ok. 31 cm (Pwt 2,5; BT: „tyle, co stopa zakryje”).

Droga szabatowa: Na określenie drogi stosowano także termin „droga szabatowa”

(Dz 1,12); droga ta wynosiła 2000 łokci, a więc ok. 1000-1200 m.

Miary powierzchni

Na określenie wielkości powierzchni stosowano najczęściej jednostki miary, które już zostały wspomniane (np. łokieć) i podawano długość i szerokość. Oprócz tego występuje jednak jednostka miary, która była używana wyłącznie na określenie wielkości powierzchni:

Morga: Nie jest do końca wiadome, jak określano morgami powierzchnię. Wydaje się jednak, że morga obejmowała powierzchnię, którą mógł w jeden dzień zaorać zaprzęg wołów

(por. 1 Sm 14,14; Iz 5,10).

Miary objętości

W przypadku miar objętości często trudno jest rozróżnić, czy stosowano miary cieczy, czy miary ciał sypkich; ponadto w różnych okresach zmianie ulegały proporcje miary, prawd, pod wpływem z zewnątrz (przede wszystkim z Egiptu, ew. Mezopotamii). Chomer: uchodził za miarę dla zboża i mąki, która obejmuje ok. 400 litrów (por. Kpł 27,16; Lb 11,32; Ez 45,11).

Kor: Przy pomocy tej jednostki mierzyło się zarówno materiały sypkie (1 Krl 5,2), jak i ciecze, jak np. oliwa (Ez 45,14). Jednostka ta ma mniej więcej taką samą pojemność jak chomer; w Łk 16,7 mówi się o „stu korcach”, czyli stu jednostkach kor.

Letek: Jedyne miejsce w Biblii, w którym pojawia się letek, to Oz 3,2. W niektórych przekładach Biblii jednostka letek przetłumaczona jest jako chomer. Ta miara jęczmienna ma pojemność ok. 200 litrów.

Efa: Wyjątkowo często używaną miarą jest efa, którą stosowano do określania pojemności materiałów sypkich (por. np. Wj 16,36; 1 Sm 1,24; Rt 2,17). Jednostka ta obejmuje ok. 40 litrów.

Bat: Ta miara używana jest rzadziej niż efa, nawet pomimo tego że ma ona podobną pojemność co efa. Jednostka ta stosowana była na określenie pojemności cieczy. W języku gr. stosuje się wiele słów na określenie tej jednostki pojemności, która w BT także tłumaczona jest na różny sposób (por. np. Łk 16,6: beczka; Ap 6,6: kwarta; J 2,6: miara).

Sea: Jednostka miary na określenie materiałów sypkich, która obejmuje ok. 13 litrów

(por. 2 Krl 7,1; Rdz 18,6: „trzy miary”); BT preferuje w NT raczej formę opisową

(por. Mt 13,33: trzy miary).

Szala: Dyskusję wzbudza kwestia, czy miara ta - którą można przetłumaczyć jako „trzecia część” - przedstawiała jednostkę będącą w użyciu (por. Iz 40,12).

Hin: Hin, którego używano na określenie pojemności cieczy (Wj 29,40; Lb 15,4-7), mógł pomieścić ok. 6,5 litra.

Omer: Ta jednostka miary, stosowana na określenie pojemności materiałów sypkich, ma pojemność ok. 4 litrów (por. Wj 16,16.18.22). Jedna dziesiąta: Ta jednostka używana jest stosunkowo często (por. np. Kpł 23,13; Lb 28,9; 29,9n); obejmuje ona ok. 4 litrów.

Kab; Kab wspomniany jest tylko jeden raz (2 Krl 6,25); obejmuje on nieco ponad 2 litry.

Log: Jednostka miary, stosowana na określenie pojemności cieczy

(por. Kpł 14,10.12.15.21.24), występuje w ST pięciokrotnie; obejmuje ok. pół litra, fr [łs]

System monetarny ► Pieniądz.

System wag

U wszystkich ludów semickich czasownik „ważyć” ma praktycznie identyczne znaczenie. Ciężarki były z reguły z kamienia (por. Prz 16,11). Służyły one do odważenia określonej ilości, a tym samym określonej wartości. Ich normowanie, nadzorowanie i zmienianie gwarantowały różne instancje władzy, takie jak król albo Świątynia (por. np. 2 Sm 14,26: waga królewska; Wj 30,13: waga świątynna); przy tym trzeba pamiętać, że istniały konkurujące ze sobą systemy lokalne lub systemy specyficzne dla danej grupy. Różne systemy mogły się radykalnie różnić między sobą. Z tego wynika, że jest metodologicznie niedopuszczalne, aby tak po prostu zestawiać ze sobą różne bibl. relacje zawierające te elementy, ponieważ mogą one np. pochodzić z odrębnych systemów. W ST wspomniane są następujące wagi: Talent jest największą jednostką wagi. W Wj 38,25n jest mowa, że wkład po pół szekla od 603 550 mężów wyniósł 100 talentów i 1775 szekli; a więc 3000 szekli stanowiło jeden talent. W Mezopotamii jeden talent miał jednak 3600 szekli! Termin szekel był najczęściej używaną jednostką wagi; prawie wszystkie pozostałe jednostki wagi podawane były w proporcji do szekla, jak np. pół szekla i ćwierć szekla; dwie trzecie szekla nosi hebrajską nazwę pim (por. 1 Sm 13,21). Wg tekstów z pism kapłańskich (np. Wj 30,13) szekel dzielił się także na 20 ger; babil. giru było z kolei 1/24 częścią szekla babil.; podział szekla w Palestynie na 20 części odpowiada tradycji kananejskiej. Pytanie, czy wymieniona w Ez 45,12 mina zawierała w sobie wagę 50 szekli (kananejskich), czy 60 szekli (mezopotamskich), jest dla systemów czasu przedperskiego nieistotne. Ez 45,12 przejmuje tę jednostkę wagi z Mezopotamii; w praktycznym użyciu pojawia się ona dopiero w czasie po wygnaniu babil. w Ezd 2,69 i Ne 7,70n. Aram. określenie peres w słynnym „napisie na ścianie” podczas uczty Baltazara (Dn 5,25.28) jest również określeniem wagi; opisuje ono „połowę”, mimo że jednoznacznie nie jest podana wartość nadrzędna. Relatywne wartości wag podane są w tabeli.

Podczas wykopalisk w Palestynie znalezione zostały liczne odważniki. Byty to najczęściej okrągłe, z jednej strony spłaszczone kamienie. Niektóre są opatrzone napisami; większość z nich pochodzi z czasów późnego królestwa (VII/VI w. przed Chr.). Odważniki, które opatrzone są znakiem w kształcie pętli (ósemką otwartą u góry: 8), są odważnikami szekla; znak po lewej od niego przedstawia jednostkę szekla. Z badań nad tymi ciężarkami wynika, że szekel ważył 11,4 g. Można zatem przypuszczać, że te opisane odważniki były jakoś oficjalnie legalizowane. Inna grupa odważników nosi napis nsp; przeciętnie są one o jedną szóstą lżejsze od wagi szekla (między 8,7 g a 10,9 g). Jeśli przyjąć, że nie chodzi tu o dwa nakładające się na siebie systemy wag, to można by tę proporcję (podobnie jak w Ugarit i Mezopotamii) wytłumaczyć w ten sposób, że obok siebie istniały „lekkie” i „ciężkie” szekle. Najbardziej prawd, jest jednak to, że szekel jako waga królewska (por. 2 Sm 14,26) był o jedną szóstą cięższy od „normalnego” szekla (= nsp - waga). Specj alne formy odważników przedstawiaj ą skarabeusze, są też metalowe odważniki w postaci zwierząt, których istnienie poświadczone jest w Palestynie w okresie przejściowym między epoką brązu i epoką żelazną (ok. 1200 r. przed Chr.). W czasach hell.-rzym. odważniki często wykonywane były z ołowiu. Miary biblijno-kananejskich wag można ująć w tabelę (patrz: obok)

W NT na określenie miar wagi znajduje się w J 12,3 „funt” - chodzi tu o standardową rzym. wagę libra, która odpowiada 327,34 g - jak również w Ap 16,21 talent. ►Monety, me [ts]

Syzyg (gr. towarzysz pracy). Niektórzy badacze sądzą, że za wzmianką w Flp 4,3 kryje się imię własne - Syzyg; wówczas byłby on współpracownikiem Pawła. Jednakże poza tym miejscem nigdzie nie ma imienia własnego Syzyg. me [ts]

Sza

Szaaf (hebr. balsam). Wg 1 Krn 2,47 był to wnuk Kaleba (z jego drugorzędnej żony Efy); wg 1 Krn 2,49 inna drugorzędna żona Kaleba ►Maaka [2] również urodziła Szaafa. fr [ts]

Szaalbin (hebr. lisie nory). Miasto położone przypuszczalnie ok. 25 km na płn. zach. od Jerozolimy, na północnym krańcu Szefeli. Wg Joz 19,42 zostało ono (w nieco wyidealizowanym opisie) przyznane pokoleniu Dana, jednakże Sdz 1,35 wspomina, że należało ono do zamieszkujących te tereny przed Izraelem Amorytów, którzy oparli się Danitom. Bez wątpienia jednak w czasach Salomona miasto należało już do terytorium tego króla (1 Krl 4,9). fr [ts]

Szaalbon. Miejscowość tę prawd, należy utożsamić z ►Szaalbin (por. 1 Krn 11,33 z

2 Sm 23,32). fr [ts]

Szaalim (hebr. nory). Przypuszcza się, że miejscowość ta położona była na wsch. odnodze Gór Efraima (1 Sm 9,4). Aż dotąd dotarł Saul, poszukując zaginionych oślic swego ojca. fr [ts]

Szaaraim (hebr. dwie bramy). Wg Joz 15,36 miejscowość ta leżała w żyznej Szefeli, na terytorium Judy. Uwzględniając wzmiankę, że miejscowość została przejęta przez pokolenie Symeona (1 Krn 4,31), należy jej szukać na płd. Tam za czasów Saula Izraelici wygrali jedną z wielu potyczek z Filistynami (1 Sm 17,52). fr [ts]

Szaaszgaz (pers. sługa pięknej). Najwyższy strażnik haremu króla Artakserksesa, którego żoną była Estera (Est 2,14). fr [ts]

Szabat. Szabat to w ST oraz w judaizmie nazwa dnia odpoczynku, przypadającego w ostatnim dniu tygodnia. W najdawniejszych czasach dniem odpoczynku był nie zawsze siódmy dzień tygodnia, lecz np. dzień dziesiąty siódmego miesiąca; dzień ten uważany był wtedy także za dzień wstrzemięźliwości oraz pojednania (Kpł 16,29-34; 23,26-32). Niektórzy badacze uważają, że geneza szabatu leży poza Izraelem, a zwyczaj ma swoje paralele w Babilonii.

Tam szabat był zapewne świętem pełni księżyca. Podobnie mogło być także w Izraelu w czasach przedwygnaniowych (czyli przed 586 r. przed Chr.). W czasach królewskich praktyka ta widoczna jest w ramach siedmiodniowego tygodnia, jednakże teologiczne uzasadnienie jest w ST odniesione do Mojżesza oraz do stwórczego dzieła Boga (por. obie wersje Dekalogu: Wj 20,8-11; Pwt 5,12-15; ponadto Rdz 2,1-3; Wj 16,23-30; 34,21). W szabat wymagane było powstrzymanie się od pracy; nakaz ten umotywowany był poprzez powołanie się na przykład Boga: w siódmym dniu Bóg dokończył swoje dzieło i „odpoczął” (Rdz 2,2 ►stworzenie).

W oparciu o to wielu uczonych wyjaśnia sam termin szabat, wyprowadzając go od hebr.

szabat (= odciąć, zaprzestać, odpocząć).

Właściwego znaczenia szabatu można jednak próbować szukać w prawie społ. odnoszącym się do niewolników, nawet zwierzętom przysługiwało takie prawo (Wj 20.10; Pwt 5,14); stąd też owo polecenie obowiązywało zwł. w ciężkim czasie żniwa. W miarę upływu czasu szabat stał się radosnym dniem świątecznym, w którym odwiedzano miejsca kultu (synagogę, świątynię i inne) i sprawowano nabożeństwa. W końcu przestrzeganie szabatu było znakiem odróżniającym Izraela od innych narodów (podobnie jak i obrzezanie; por. Wj 31,13). To znaczenie zostało przypisane szabatowi zapewne od czasów wygnania babil. i później w czasach prześladowań, np. w czasach machabejskich. Wraz z tym praktykowanie szabatu stawało się coraz bardziej surowe, stopniowo zakazywane były zwykłe prace domowe, a nawet prawo do obrony w przypadku zaatakowania przez wrogów (por. 1 Mch 2,31-38;

2 Mch 6,11; 15,1-5). Kiedy pojawiły się synagogi, tam właśnie odbywały się zgromadzenia.

W ostatnich wiekach przez Chrystusem i w czasach NT owa surowa praktyka stała się częściowo regułą aż po najmniejsze detale i często przybrała formę czysto zewnętrzną: jako złamanie szabatu traktowane było współżycie małżeńskie i załatwianie naturalnych potrzeb (np. u esseńczyków). Przeciwko takiemu zagubieniu znaczenia szabatu oraz skupieniu się na tym, co marginalne, i jednocześnie pomijaniu tego, co najważniejsze, wystąpił Jezus. Uczynił to w sposób mocny i zdecydowany: stąd też „łamał” on zasady szabatu (Mk 2,23; 3,2-5;

Łk 14,1-6; J 9,13-16); ponieważ: „szabat jest dla człowieka, a nie człowiek dla szabatu. Zatem Syn Człowieczy jest panem szabatu” (Mk 2,27n). Pomimo tego Jezus w szabat regularnie uczęszczał do synagogi (por. Łk 4,16; podobnie jak do świątyni, kiedy pielgrzymował do Jerozolimy); podobny szacunek względem szabatu reprezentował także pierwotny Kościół. Jednakże powoli następowało praktyczne i zasadnicze rozdzielenie: Jezus poprzez swoje zapewnienie, że jest Panem szabatu, ogłosił nastanie nowego czasu i nowego sposobu czci Boga; Jego zmartwychwstanie w pierwszym dniu tygodnia sprawiło, że pierwotna wspólnota chrześcijańska wkrótce (początkowo równolegle do praktykowania szabatu) zaczęła zbierać się na łamanie chleba w pierwszym dniu tygodnia (por. Dz 29,7; w Ap 1,10 nazywa ów pierwszy dzień „dniem Pańskim”).

Tak jak dla Żydów siódmy dzień tygodnia (szabat) był naznaczoną duchem wdzięczności pamiątką dopełnienia dzieła stworzenia przez JHWH, tak dla chrześcijan od momentu nastania „nowego stworzenia” (por. 2 Kor 5,17; Ga 6,15) za sprawą zmartwychwstania Jezusa, pierwszy dzień tygodnia stał się dniem upamiętnienia; jako „dzień Pana”, stał się (►Niedziela) dniem świątecznym i wspólnotowym dniem dziękczynienia (Eucharystia oznacza „dziękczynienie”), ms [ts]

Szabatowa droga. Jest to długość drogi, którą można było przemierzyć w czasie szabatu. Wynosiła ona ok. 900 m. Odległość tę żydowscy uczeni w Piśmie wyprowadzili na podstawie tekstów Wj 16,23; Lb 35,5 i Joz 3,4 (por. Mt 24,20; Dz 1,12). me [ts]

Szabatowy rok. Każdy siódmy rok miał być rokiem odpoczynku dla ziemi Izraela

(Pwt 15,1; Kpł 25,2-7), a owoce, które wówczas wydawała ziemia, miały być przeznaczone dla ubogich oraz dla polnych zwierząt. Powyższe uwarunkowania wskazują, że rok szabatowy należy widzieć w kontekście troski o ludzi znajdujących się na marginesie społeczności.

W tym czasie następowało także darowanie długów Izraelitom (Pwt 15,2), a późniejsze teksty wskazują, że również i cudzoziemcy mieli być w tym czasie traktowani łagodniej (Kpł 25,6). Hebrajskiemu niewolnikowi w każdym siódmym roku przedstawiano propozycję, czy chce być wolny, czy też pragnie pozostać w rodzinie swego pana (Wj 21,2-6). fr/rw [ts]

Szabbetaj (hebr. urodzony w szabat). Lewita żyjący w czasach powygnaniowych, popierający tych, którzy wypowiadali się przeciwko rozwiązaniu małżeństw z cudzoziemkami (Ezd 10,15). Wydaje się, że był on również jednym z mówców, który wykładał ludowi w języku aram. czytany przez Ezdrasza po hebr. tekst Prawa (Ne 8,7). fr [ts]

Szabla. Specjalny rodzaj zakrzywionego miecza (►Wojna), podobnego do sierpa; taka szabla z późnej epoki brązu znaleziona została np. w Gezer. ms [ts]

Szacharaim (hebr. [urodzony] o blasku jutrzenki; dwie jutrzenki). Uznawany był on za praojca pewnego dużego klanu, który wraz ze swymi potomkami osiedlił się po wsch. stronie Jordanu (na terytorium Moabu; 1 Krn 8,8). Nawet jeśli tekst nie wskazuje na jasne związki z Beniaminem, to umieszczenie tego rodu pośród pokolenia Beniamina ma na celu wskazanie na fakt, że chodziło o Beniaminitów. fr [ts]

Szaddaj (hebr. wszechmogący). To imię własne nie jest poświadczone w tekstach pozabiblijnych (z jednym wyjątkiem - imienia egip. sługi z XIV w.). Słowo to w ST siedmiokrotnie zostało użyte w połączeniu z imieniem ►El (za każdym razem w mowach Boga), jednakże znacznie częściej pojawia się samodzielnie (łącznie 40 razy, z tego 31 w Księdze Hioba). Dokładne pochodzenie oraz znaczenie tego słowa jest niejasne. Przypuszczalnie oznaczało ono pierwotnie kananejskie bóstwo albo służyło przynajmniej jako imię Boże (►Imiona Boże).

Wulgata konsekwentnie oddaje hebr. szaddaj (z nielicznymi wyjątkami) za pomocą 

omnipotens (Wszechmogący), za czym idzie także Biblia Tysiąclecia. W przeciwieństwie do tego, LXX nie ma jednolitego sposobu przekładu; kilka razy używa pantokrator („panujący nad wszystkim”; tylko w kilku miejscach w Księdze Hioba), często natomiast w LXX nie ma właściwie żadnego odpowiednika; we wszystkich innych miejscach wyrażenie to służy do ukazania różnych przymiotów Boga.

Niepewna geneza słowa prowadziła do tworzenia różnych teorii, przy czym za najbardziej prawd, uważa się pochodzenie od akad. słowa szadu (= góra) jako określenie pewnego bóstwa gór. Inni wyprowadzają termin od ugaryckiego szaddajim (pierś/piersi) i widzą w tym tytule nawiązanie do bóstwa płodności. Jeszcze inni opowiadają się za wyprowadzeniem od semickiego słowa (znanego także w języku hebr.) sadeh (= pole), co jednak jest raczej mało prawd. Interesujące (jednakże drugorzędnej wartości) jest wyjaśnienie tego terminu u rabinów jako szedaj (= ten, który jest dla siebie wystarczający).

W tekstach Dokumentu Kapłańskiego słowo to jest najczęściej stosowane do tego, aby zaznaczyć wczesny etap samoobjawienia się JHWH (por. Wj 6,3). 'El-szaddaj pojawia się w takich tekstach jako określenie Boga w czasach patriarchów (por. Rdz 17,1; Rt 1,20n). W Księdze Hioba termin szaddaj zdaje się raczej wskazywać na kosmiczno-soteriologiczny wymiar doświadczenia Boga. Nie da się jednak dokonać systematyzacji zastosowania tego imienia Bożego we wszystkich tekstach bibl. av [ts]

Szadrak (akad. sługa boga Sina; pers. mały przyjaciel króla). Imię, które ►Chananiasz [13], towarzysz► Daniela [4] otrzymał od pewnego wysokiego urzędnika na pers. dworze (Dn 1,7). fr [ts]

Szafam (hebr. nagi/łysy). Drugi spośród czterech ludzi przewodzących pokoleniu Gada, którzy zamieszkiwali zajordański Baszan (1 Krn 5,12). fr [ts]

Szafan (hebr. góralek przylądkowy).

1)    Pisarz nadworny za czasów króla Jozjasza (641-609 r. przed Chr.), który miał nadzorować sprawy finansowe związane z odnowieniem świątyni i przy tym dowiedział się, że odnaleziono księgę Prawa. Księgę tę zaniósł on do króla i odczytał mu (2 Krl 22,3-10). Razem z innymi Szafan został wysłany do prorokini Chuldy, aby dowiedzieć się, co sądzić o odnalezionej księdze (2 Krl 22,14-16). Przypuszcza się, że chodziło tutaj o pierwotną wersję Deuteronomium (tzw. pra-Deuteronomium). ►Księga Powtórzonego Prawa.

2)    W jednej z wizji Ezechiel widzi, jak Jaazaniasz, syn Szafana oddaje cześć obcym bóstwom (Ez 8,11). fr [ts]

Szafat (skróco na forma od Szefatiasz).

1) Reprezentant pokolenia Symeona, który

razem z innymi wysłannikami (po jednym z każdego pokolenia) zostali posłani przez Mojżesza, aby zbadać żyzność i umocnienia Ziemi Obiecanej (Lb 13,5).

2)    Znaczący przedstawiciel - głowa rodziny z pokolenia Gada, który zamieszkiwał teren po wsch. stronie Jordanu (Baszan; 1 Krn 5,12).

3)    Wysoki urzędnik z czasów Dawida, który wraz z drugim sprawował nadzór nad hodowlą bydła (1 Krn 27,29).

4)    Ojciec proroka Elizeusza (1 Krl 19, 16.19).

5)    Ostatni spośród sześciu synów Szekaniasza, potomka króla Jojakina (597 r. przed Chr.)

w czwartym pokoleniu (1 Krn 3,22). fr [ts]

Szafer (hebr. piękny, miły). Góra, u której podnóża zatrzymała się grupa uciekająca z Egiptu; położenie jest niepewne (Lb 33,23n). fr [ts]

Szafir

1)    (Hebr. piękno). Miejscowość wspomniana w Mi 1,11, która położona była prawd,

ok. 15 km na zach. od Hebronu.

2)    ► Kamienie szlachetne, fr [ts]

Szafran ► Świat roślin.

Szagi (hebr. błądzić). Ojciec Jonatana, jednego z bohaterów Dawida, który zaliczał się do słynnych Trzydziestu (1 Krn 11,34). fr [ts]

Szakal ► Świat zwierząt.

Szalem ► Salem [1].

Szalisza (hebr. trójkąt, trzecia część kraju). Prawd, było to określenie pewnego terytorium na zach. od Sychem; tam Saul szukał owiec swojego ojca, które uciekły (1 Sm 9,4). fr [ts]

Szalleket (być może hebr. brama). W 1 Krn 26,16 wymieniona została brama Szalleket, znajdująca się w Jerozolimie; w niektórych przekładach nie ma tej nazwy, a jedynie jest mowa o bramie po zach. stronie świątyni (tak np. w LXX). ms [ts]

Szallum (skrócona forma od Szelemiasz).

1)    Czwarty syn Neftalego w 1 Krn 7,13 nosi imię Szalium, podczas gdy w Rdz 46,24 jest on nazwany ►Szillem.

2)    Wg 1 Krn 4,25 było to imię wnuka Symeona.

3)    Potomek Judy w 21. pokoleniu (1 Krn 2,40n).

4)    Przywódca rebelii, który poprzez zamordowanie ►Zachariasza [13], ostatniego króla z dynastii Jehu, sam doszedł do władzy w Królestwie Północnym (747 r. przed Chr.;

2 Krl 15,10); swoją władzą cieszył się niezbyt długo, ponieważ po miesiącu padł ofiarą spisku

zorganizowanego przez Menachema (747-742 r. przed Chr.), który z oddziałem wojska wyruszył przeciw stolicy Samarii i tam przejął władzę nad królestwem.

5)    Ojciec Ezechiasza, jednego ze znaczniejszych arystokratów Królestwa Północnego; razem z innymi troszczył się o to, aby Judejczycy pojmani podczas wojny syro-efraimskiej (734-732 r. przed Chr.) zostali wypuszczeni wolno (2 Krn 28,12).

6)    Wzmianki genealogiczne, które mają charakter późniejszego schematu wyjaśniającego, bardzo często mocno upraszczają, tzn. są w wielu szczegółach niedokładne. Odnosi się to szczególnie do Szalluma w 1 Krn 5,38n, ponieważ wg tego tekstu jego „ojcem” musiałby być ►Sadok [1] - ów kapłan, który w szczególny sposób wspierał Dawida. Tak czy inaczej potomek w czwartym pokoleniu żył w czasach wygnania do Babilonu (1 Krn 5,41).

1 Krn 9,11 wydaje się mówić właśnie o Szallumie, jednakże tam występuje on pod imieniem ►Meszullam [6].

7)    Mąż prorokini Chuldy (2 Krl 22,14), która ze swej strony odegrała decydującą rolę przy reformie Jozjasza (626-622 r. przed Chr.). Dają się zauważyć dwie odbiegające od siebie listy pokoleń wywodzących się od Szalluma (por. 2 Krl 22,14 z 2 Krn 34,22).

8)    Wg 1 Krn 3,15 takie imię nosił piąty i najmłodszy syn króla Jozjasza, który panował po nim przez krótki okres czasu (609 r. przed Chr.; Jr 22,10-12); jako król jest on znany pod imieniem ►Joachaz [2].

9)    Wujek proroka Jeremiasza; wzmiankowany jest on z tego powodu, że Jeremiasz od syna swojego wuja Szalluma miał kupić rolę (J 32,7-9), co miało być znakiem, że po powrocie z wygnania babil. na nowo rozkwitnie życie w Judzie.

10)    Ojciec pewnego znaczącego urzędnika (BT: „stróża progu”) w kompleksie świątynnym za czasów proroka Jeremiasza (Jr 35,4).

11)    Zwierzchnik trzech odźwiernych, którzy wraz ze swoimi dziećmi (Ezd 2,42) za czasów Zorobabela powrócili z wygnania babil.; zlecono im strzeżenie bramy wychodzącej w kierunku wsch. (1 Krn 9,17n). Jest kwestią dyskutowaną, czy wspomnianego tutaj Szalluma należy utożsamić z ►Meszullamem [15] (Ne 12,25), czy z wymienionym w 1 Krn 9,19.31 Szallumem. W tym drugim przypadku byłby on także „stróżem progów namiotu”, a poza tym odpowiedzialnym za przygotowanie wypieków potrzebnych do kultu.

12)    Zwierzchnik połowy Jerozolimy; wraz ze swoimi córkami uczestniczył on przy odbudowie murów miejskich (Ne 3,12).

13)    Odźwierny, który na wygnaniu w Babilonii poślubił cudzoziemską kobietę, po czym w ramach reformy małżeńskiej był gotów ją oddalić (Ezd 10,24).

14)    Izraelita, który po powrocie z wygnania babil. wyraził gotowość odprawienia swojej cudzoziemskiej żony (Ezd 10,42).

15)    Zwierzchnik obszaru ►Mispa [1]; uczestniczył on w odbudowie murów miejskich Jerozolimy; odbudował także Bramę Źródlaną (Ne 3,15). fr [ts]

Szalmaj (hebr. ofiara biesiadna dla Boga). Zwierzchnik rodu sług świątynnych, którzy spisani zostali za czasów Nehemiasza (Ne 7,48); wg Ezd 2,46 nie jest jasne, czy wrócili oni do Judy za czasów Zorobabela. fr [ts]

Szalman (od. hebr. rdzenia wyrażającego ideę pokoju). Król Moabu, który napadł na pewne graniczne miasto izraelskie (Oz 10,14). Wymieniony jest on także na liście królów zobligowanych do płacenia trybutu za czasów Tiglat-Pilesera III (745-727 r. przed Chr.). fr [ts]

Szal modlitewny. Słowo to nie jest w Biblii wspomniane. Rytualne ►frędzle przypinane są przez wyznawców judaizmu do szczególnej szaty, czyli do szalu modlitewnego. To biała, prostokątna chusta, w którą wplecione są niebieskie lub czarne nici, tworzące kolorowe pasy. Szal nosi się przede wszystkim w czasie porannej modlitwy, w ten sposób, że zakrywa on prawie całe ciało, me [ts]

Szalmon (hebr. płaszcz). W genealogii synów Judy Peres jest potomkiem Szalmona w piątym pokoleniu (Rt 4,18-22) i ojcem Booza, który z kolei przedstawiany jest jako pradziadek Dawida (por. Mt l,5n). fr [ts]

Szał  ► Obłęd.

Szałas. W odróżnieniu od namiotu, domu i jaskini, jest to tymczasowe schronienie z gałęzi i liści (Rdz 33,17) i dlatego też może służyć jako symbol czegoś mało trwałego (Hi 27,18) i przemijającego (Am 9,11), ale także jako określenie mieszkania Boga (Ps 76,3); szałas nabiera wymiaru kultycznego podczas ►Święta Namiotów (Kuczek), gdy wspomina się czas wybawienia i wędrówki przez pustynię. W kontekście eschatologicznym szałas pojawia się w opowiadaniu o przemienieniu Jezusa (Mk 9,5). me [łs]

Szama (forma skrócona imienia Szemajasz). Jeden ze znaczniejszych wojowników Dawida (1 Krn 11,44). fr [ts]

Szamgar (być może z języka huryckiego = bóg Szimigi dał). Zaliczany jest do tzw. sędziów mniejszych; za pomocą bardzo prymitywnej broni („ościenia na woły”) walczył z Filistynami (Sdz 3,31; por. 5,6). fr [ts]

Szamhut (hebr. urodzony w czasie katastrofy). Wg 1 Krn 27,8 był on naczelnym dowódcą nad 24 000 żołnierzy za czasów Dawida; pełnił on służbę w gotowości do walki w każdym piątym miesiącu roku. fr [ts]

Szamir (hebr. cierń; diament).

1)    Miejscowość zaliczająca się do terytorium Judy, w kraju górzystym, która prawd, położona była 20 km na płd. zach. od Hebronu (Joz 15,48).

2)    W miejscowości o tej nazwie, położonej prawd, nieco więcej niż 5 km na płn. od Szilo działał sędzia ►Tola [2] i tam również został pochowany (Sdz 10,1n).

3)    Lewicki potomek syna Kehata ►Uzzjela [1] (1 Krn 5,28; 24,24). fr [ts]

Szamma (hebr. spustoszony albo wysłuchany).

1)    Wg relacji w Rdz 36,10.13.17 wnuk Ezawa i znaczący wódz jednego z klanów.

2)    Bohater Dawida; wyruszył on przeciw przeważającym Filistynom i, pomimo ucieczki ludu, ostatecznie ich pokonał (2 Sm 23,11n).

3)    Bohater Dawida, który wymieniony jest na trzecim miejscu pośród Trzydziestu

(2 Sm 23,25; por. ►Szammot w 1 Krn 11,27).

4)    Potomek Asera w piątym pokoleniu (1 Krn 7,37).

5)    Trzeci w pod względem starszeństwa brat Dawida (1 Sm 16,9; 17,13; 2 Sm 13,3). fr [ts]

Szammaj (hebr. spustoszony albo JHWH wysłuchał).

1)    Pierworodny syn w piątym pokoleniu po Judzie (1 Krn 2,28); był on protoplastą kolejnych potomków.

2)    Potomek Kaleba w czwartym pokoleniu (1 Krn 2,44n) i przodek kolejnych pokoleń, których imiona należy po części utożsamiać z nazwami miejscowości.

3)    Syn potomka Ezdrasza - Mereda oraz jego egip. żony (1 Krn 4,17).

4)    Żyd. uczony w Piśmie i oponent Hillela; był on założycielem surowej szkoły rabinicz-nej na krótko przez początkiem ery chrześc. (wzmiankowany 17- krotnie w Misznie). fr [ts]

Szammot (hebr. zdumienie; spustoszenie). Dzielny wojownik z czasów Dawida

(1 Krn 11,27); prawd, należy go utożsamić z ►Szammą [3]. fr [ts]

Szammua (hebr. skrócona forma od Szemajasz; wysłuchany).

1)    Reprezentant pokolenia Rubena, który wraz z wysłannikami z każdego z pozostałych pokoleń został wysłany przez Mojżesza, aby wybadać, jak żyzna jest Ziemia Obiecana i jak jest broniona (Lb 13,4).

2)    Ojciec Abdy, jednego ze znaczących Lewitów, który osiedlił się w Jerozolimie po powrocie z wygnania babil. (Ne 11,17).

3)    Zwierzchnik kapłańskiej rodziny ►Bilgi [2] w drugiej generacji po powrocie z wygnania babil. (Ne 12,18).

4) Pierwszy z narodzonych w Jerozolimie synów Dawida (2 Sm 5,14). fr [ts]

Szamszeraj (prawd. hebr. czcić Boga). Wymieniony jako pierwszy spośród synów Jerochama, którzy wymienieni zostali w genealogii Beniamina, co może stwarzać wrażenie, że należą do tego plemienia (1 Krn 8,26). fr [ts]

Szaraj (hebr. wyzwolony przez Boga). Izraelita, który na wygnaniu babil. poślubił cudzoziemską kobietę i wyraził potem gotowość jej oddalenia (Ezd 10,40). fr [ts]

Szarańcza ► Świat zwierząt.

Szarar (hebr. ręka, stałość). Ojciec pewnego wojownika, który należał do grona Trzydziestu za czasów Dawida (2 Sm 23,33). fr [ts]

Szaron (hebr. płaski teren).

1)    Na tej żyznej równinie położonej na płd. od Karmelu, wzdłuż Morza Śródziemnego już w czasach przedizraelskich istniało idealne królestwo (por. Joz 12,18). Okolica obfitowała w bujne pastwiska (1 Krn 27,29; Iz 35,2; 65,10). Wg Dz 9,32-35 Piotr prowadził tutaj działalność misjonarską.

2)    Teren z pastwiskami w Zajordaniu (1 Krn 5,16). ►Sirion. fr [ts]

Szaronita. Mieszkaniec ►Szaronu [1] (1 Krn 27,29). fr [ts]

Szaruchen (akad. przyjemne miejsce obozowania). Położenie miejscowości, która należała do pokolenia Symeona (Joz 19,6) przypuszczalnie należy lokować ok. 30 km na zach. od Beer-Szeby. fr [ts]

Szaszai (hebr. mieszkanie Boga). Izraelita, który z wygnania babil. przybył z cudzoziemską żoną, po czym w czasie reformy Ezdrasza zobowiązał się do ją odesłać (Ezd 10,48). fr [ts]

Szaszak (hebr. mocne pragnienie). Umiejscowienie w genealogii wskazuje na jego powiązania (jak również jego brata ►Berii [3] z Beniaminem (1 Krn 8,13n); od niego wywodzi się wielu zwierzchników klanów (1 Krn 8,22-25). fr [ts]

Szata / Ubiór / Odzienie. Wzmianki na temat ubioru są w Biblii skromne i często niejasne, jednakże z opisów egip., asyr. i hetyckich, jak również z wykopalisk, zwłaszcza z Jerycha, wyłania się dość wyraźny obraz. W epoce środkowego brązu ubiór mężczyzn i kobiet składał się z kolorowych, wzorzystych, oplecionych wokół ciała chust; najczęściej odsłonięte pozostawało prawe ramię. U mężczyzn ten rodzaj ubioru kończył się na wysokości kolan, z kolei u kobiet przykrywał łydki. Kobiety nosiły ponadto wstążkę na głowie oraz buty.

Charakterystyczne dla ubioru z epoki późnego brązu było to, że noszono szytą, przyciętą, długą aż po kostki szatę z długimi rękawami i okrągłym zakończeniem na szyi. Szwy i brzegi mogły być ozdobione, szczelina w dekolcie umożliwiała ubieranie i rozbieranie się. Oprócz tego z najstarszych czasów zachowały się przepaski na lędźwie i biodra; nowym zjawiskiem były wstążki na głowę dla mężczyzn. Typową modę w epoce późnego brązu tworzyła przepaska na biodra, która nakładana była na koszulę stanowiącą zasadniczy ubiór.

W odzieży zawijanej, znanej z epoki środkowego brązu, wzorzysty materiał biegł wokół ciała w kilku zachodzących na siebie spiralach i tworzył ponad ramionami pewien rodzaj narzuty. Wiele znanych części ubrania, pochodzących z epoki środkowego i późnego brązu, używanych było dalej także w epoce żelaza, jak np. narzuta na ramiona, przepaska na biodra stosowana jako odzienie żołnierskie; natomiast odzież zawijana stopniowo zanikała. Długie koszule z krótkimi rękawami (z pasem i frędzlami lub bez nich) były powszechnie używane przez mężczyzn i kobiety. Nowością w tym czasie był płaszcz (okrycie) bez rękawów, który można porównać do nowoczesnej peleryny; za nakrycie głowy dia mężczyzn służyły różne rodzaje turbanów.

W czasach perskich forma ubioru pozostała raczej podobna (odzienie tworzyły długie aż do łydek koszule z krótszymi o połowę rękawami); moda obuwnicza wskazuje na wysoko wygięte na przedzie, spiczaste buty.

Ubiór na szczególne okazje: Obok modnych strojów ekstrawaganckich (np. Iz 3,18-24)

i przejęcia mód cudzoziemskich (Joz 7,21), istniały także szczególne części ubrania na określone okazje (np. Rdz 37,3.23.32n: szczególne odzienie Józefa; 38,14: odzienie wdów), co można zaobserwować przede wszystkim w przypadku zwyczajów żałobnych - posypywano sobie głowę popiołem, robiono nacięcia w skórze i noszono strój żałobny (hebr. saq), chustę podtrzymywaną pasem, którą nakładano wokół bioder. Opisy płaczek ukazują je z obnażoną górną częścią ciała. Pwt 22,5 zabrania zamiany odzienia pomiędzy mężczyzną a kobietą; z tego przede wszystkim wynika, że pomiędzy odzieniem męskim i żeńskim musiała istnieć jakaś różnica. Z reguły odzienie kobiet było dłuższe, wykrojone bardziej elegancko z delikatnego materiału i miało kolorową barwę. ►Strój kapłański, ►Woal, ►Obuwie, me [ts]

Szatan. W starszych tekstach termin szatan (od hebr. czasownika satan = stawiać opór; sprzeciwiać się) używany jest w znaczeniu przeciwnika (przede wszystkim politycznego), ew. wroga (por. 1 Krl 11,25; 5,18; BT: „przeciwnik”). Religijne znaczenie wówczas nie funkcjonowało; należy całkiem wykluczyć, że termin szatan odnoszono do przeciwnika Boga. Rozwój teologii czasów powygnaniowych przyniósł zmianę, ponieważ termin Szatan stał się imieniem pewnej osoby na niebiańskim dworze (Hi 1,6-12; 2,1-7;

Za 3,1n), której zadaniem było wypróbowanie (sprawdzenie), za pomocą wszelkich możliwych środków, szczerości zachowań żyjących dobrze ludzi (por. dziś rola prokuratora). Podczas gdy początkowo tak wysoko ceniono suwerenność Boga, że wyobrażano sobie, iż także złe działanie może się wiązać z Jego inicjatywą (w celu wypróbowania człowieka), w czasach powygnaniowych Szatan zaczął być przedstawiany jako przeciwnik Boga i człowieka (por. 2 Sm 24,1 z 1 Krn 21,1). W myśleniu tym posunięto się tak daleko, że śmierć przedstawiano jako oddalenie od Boga i jako skutek działania Szatana: „A śmierć weszła na świat przez zawiść diabła [gr. diabolos = hebr. satan] i doświadczają jej ci, którzy do niego należą” (Mdr 2,24). Dzięki temu Szatan jako ten, który kusi/próbuje człowieka, stał się diabłem, który należy do sfery pośredniej między sferą niebiańską a ziemską, i istotą niezwykle potężną.

W pozakanonicznej literaturze międzytestamentalnej rozwinęła się wieloraka nauka

o aniołach, w której zarówno dobrzy, jak i źli aniołowie i przede wszystkim Szatan odgrywają znaczącą rolę. Jednakże nie doprowadziło to do wykształcenia się usystematyzowanej nauki na ten temat.

Na tle takich wyobrażeń powstał NT, w którym Szatan zajmuje znaczące miejsce. Wprawdzie słowo to używane jest także w sensie przenośnym w odniesieniu do ludzi (por. Mt 16,23), jednakże NT ma zwykle na myśli bezpośredniego przeciwnika Boga, ew. Jezusa. On jest tym, który Jezusa prowadzi na pustynię, aby Go wystawić na próbę (Mk 1,13). On jest po prostu wrogiem (Łk 10,18n), tym, który zwodzi (Ap 12,9; por. 1 Kor 7,5; 2 Kor 2,11). On chce przeszkodzić dziełu misyjnemu (1 Tes 2,18). Jego pragnienie zniszczenia człowieka domaga się ciągłej czujności (1 P 5,8).

Kiedy Szatan odnosi sukces, staje się on wykonawcą Bożego sądu (1 Kor 5,5; 1 Tm 1,20). fr [ts]

Szata purpurowa ► Purpura.

Szaul (hebr. uproszony [od Boga]).

1)    Pochodził z ►Rechobot [2] i, jak podaje Rdz 36,37), był on jednym z tych władców, którzy panowali jako królowe w Edomie, zanim jeszcze Izrael był królestwem.

2)    Szósty syn ►Symeona [1], co do którego zostało wyraźnie powiedziane, że miał kananejską matkę (Rdz 46,10); m.in. na podstawie tej wskazówki można przyjąć, że grupy plemienne składające się na „Izrael” były wymieszane z innymi narodami.

3)    Potomek syna Lewiego - Kehata w dziesiątym pokoleniu (1 Krn 6,9). fr [ts]

Szawe (hebr. równina). Dolina, przypuszczalnie położona w pobliżu Jerozolimy, gdzie Abraham spotkał się z królem Sodomy po swoim zwycięstwie nad Kedorlaomerem

(por. Rdz 14,14-17.21-23). fr [ts]

Szaweł (hebr. imię apostoła ► Pawła; ►Saul). Późniejszy Apostoł początkowo nazywany jest w Dziejach Apostolskich Szawłem (Dz 9,4); natomiast od Dz 13,9 (a więc nie od swego nawrócenia) nosi już zawsze imię Paweł, ms [ts]

Szawsza (hebr. mieszkanie). Jak podaje 1 Krn 18,16, był to nadworny pisarz za czasów króla Dawida, a zatem był on bardzo wpływowym urzędnikiem, fr [ts]

Szczepan (gr./łac. wieniec). Członek grupy Siedmiu, który prawd, kierował hell. częścią wspólnoty chrześc. w Jerozolimie (Dz 6,1-6). Jego zdecydowana krytyka wobec świątyni i Prawa, w której próbował podjąć nauczanie orędzia o Jezusie (Dz 7,2-53), jest przykładem tego, jak przepowiadali helleniści. Owa różnica w podejściu do świątyni i Prawa doprowadziła oczywiście do spięć między obydwiema grupami; fakt, że po mowie Szczepana „wszyscy” się rozproszyli, a apostołowie pomimo tego mogli pozostać w Jerozolimie

(Dz 8,1), potwierdza istnienie dwóch grup wewnątrz wspólnoty. Łukasz w swoich Dziejach Apostolskich przedstawia hellenistów jako podległych władzy apostołów (Dz 6,6: nałożenie rąk). W ten sposób sugeruje on odnowienie zerwanych więzi.

Szczepan, który został zlinczowany przez lud żydowski (wg Dz 7,54-60 przez ukamienowanie - w niektórych elementach opisu widać nawiązanie do męki Jezusa), w swojej mowie uprzedza niektóre ważne tematy późniejszego nauczania Pawła, me [ts]

Szczęka. Kość żuchwy; w czasie składania ofiary szczęki zwierząt ofiarnych przypadały kapłanom (Pwt 18,3). W Sdz 15,15-17 znajduje się legenda etiologiczna, która podaje, że

Samson z pomocą szczęki osła pokonał 1000 Filistynów, me [ts]

Szczęście ► Pokój, ► Życie, ► Odpoczynek, ► Bóstwa szczęścia.

Szczur ► Świat zwierząt.

Szczypce. Narzędzie do oczyszczania knotów przy lampach w świątyni (Wj 25,38;

1 Krl 7,49). me [ts]

Szeal (hebr. prośba). Izraelita, który w ramach reformy małżeństw mieszanych odprawił swoją cudzoziemską żonę, poślubioną na wygnaniu w Babilonii (Ezd 10,29). fr [ts]

Szealtiel (hebr. wyprosiłem/wyprosiłam [go] u Boga/Ela). Starszy syn króla Jojakina (597r. przed Chr.), który został zabrany przez Nabuchodonozora do Babilonu podczas pierwszej deportacji (1 Krn 3,17); wg częściej poświadczanej tradycji był on ojcem (wg innej tradycji - wujem; 1 Krn 3,18) Zorobabela, pierwszego znaczniejszego przywódcy ludu po powrocie z wygnania (Ezd 3,2; Ag 1,12.14; Mt 1,12). fr [ts]

Szeariasz (hebr. ceniony przez JHWH). 1 Krn 8,38 podaje, że był potomkiem króla Saula w dwunastym pokoleniu, fr [ts]

Szear-Jaszub (hebr. reszta powróci). Symboliczne imię, które prorok Izajasz nadał na polecenie JHWH swojemu synowi (Iz 7,3). W ten sposób Izajasz chciał unaocznić swojemu ludowi, że tylko niewielka jego część idzie za JHWH, tak jak On tego chce. fr [ts]

Szeba (hebr. siedem, pełnia, przysięga).

1)    Zgodnie ze stosowanym w genealogiach zwyczajem personifikowania nazw krajów i ludów, co pozwalało na wyprowadzanie ich od znaczących praojców, Szeba przedstawiany jest jako wnuk Abrahama (Rdz 25,1-3).

2)    Położenie miejscowości o tej nazwie, należącej do pokolenia Symeona, nie jest dziś znane (Joz 19,2).

3)    Pokolenie Beniamina, z którego pochodził król Saul, nieustannie wysuwało roszczenia dotyczące władzy. Stąd też było zrozumiałe, że ruch powstańczy przeciwko Dawidowi znajdował tam wielu zwolenników (2 Sm 20,1 n). W związku z tym Dawid wysłał specjalny oddział wojska i najemników przeciwko powstańcom (2 Sm 20,7), którzy wycofali się do Abel-Bet-Maaka. Generał Joab polecił usypać jeden wał oblężniczy, aby dzięki temu móc zająć miasto. W miejscu cym jedna z kobiet podjęła negocjacje z Joabem i przekonała rządzących, że będzie rzeczą mądrzejszą odwrócić się od buntownika Szeby. Wskutek tego zamordowano go, a jego głowę wyrzucono przez mury miejskie Joabowi, który w związku z tym odstąpił od oblężenia (2 Sm 20,16-22).

4) Wg 1 Krn 5,13 był to jeden z siedmiu przywódców pokoleń w czasach zajmowania Ziemi Obiecanej w grupie Gada, która zamieszkiwała Zajordanie. fr [ts]

Szebaniasz (hebr. JHWH kazał wychować).

1)    Pierwszy z kapłanów wymieniony pośród trębaczy w czasach Dawida (1 Krn 15,24).

2)    Znaczący lewita, który podczas nabożeństwa pokutnego związanego z odnową po powrocie z wygnania babil. przewodził wznoszeniu lamentacji (Ne 9,4n); zaliczał się on do tych, którzy poprzez podpis na dokumencie zobowiązali się do wierności Prawu (Ne 10,13).

3)    Kapłan, którzy poprzez swój podpis publicznie podporządkował się Prawu (Ne 10,5); wydaje się, że istniał ścisły związek między nim a rodziną kapłańską w drugiej generacji po wygnaniu babil. (BT idzie w przekładzie za LXX i podaje imię Szekaniasz). fr [ts]

Szeber (hebr. wyłom). Był on pierwszym synem (1 Krn 2,48) drugorzędnej żony Kaleba (plemienia, które wyłoniło się w pokoleniu Judy). fr [ts]

Szebna (hebr. czas wzrostu). Sprawował ważny urząd nadwornego pisarza - a trzeba pamiętać, że wówczas niewielu posiadało umiejętność pisania. Kiedy król neoasyr. Sennacheryb w 701 r. przed Chr. oblegał Jerozolimę, Szebna wraz z delegacją, której przewodził zarządca pałacu („minister spraw wewnętrznych”), został wysłany przez Ezechiasza do prowadzenia pertraktacji (2 Krl 18,18).

Inną interesującą i cenną z punktu widzenia historii języka wzmiankę podaje 2 Krl 18,26: podczas innych negocjacji, jakie prowadzili reprezentanci Jerozolimy z kierującym delegacją neoasyr. Rabsakiem, Żydzi poprosili przeciwnika, aby mówić w jego rodzimym języku

(a więc po aram., a nie po hebr.). Z tego wynika, ze językiem dyplomacji owych czasów był aram.; stąd też pisarz Szebna musiał mieć opanowane liczne języki. Być może Szebna został nawet zarządcą pałacu (Iz 22,15). Jednakże bardziej niż o swój urząd troszczył się o reputację, wskutek czego Izajasz zapowiedział mu pozbawienie urzędu i śmierć (Iz 22,16-19). fr [ts]

Szebuel ► Szubael.

Szecharjasz (hebr. JHWH jest jutrzenką). Jeden z sześciu naczelników rodzin, którzy jako swojego ojca podają Jerochama (1 Krn 8,14.26), a poprzez umiejscowienie w genealogii zaliczani są do pokolenia Beniamina. fr [ts]

Szedeur (hebr. Szaddaj jest ogniem/światłością). Ojciec Elisura, zwierzchnika rodziny, który podczas wędrówki przez pustynię prowadził pokolenie Rubena (Lb 2,10) i sprawował również dowództwo militarne (Lb 10,18). fr [ts]

Szeera (hebr. krewna). Była córką Efraima, która przyszła na świat po tym, jak starsi przodkowie zostali zabici przez rdzennych mieszkańców Kanaanu. Uważana jest ona za założycielkę miejscowości niższe Bet-Choron (1 Krn 7,20-24). fr [ts]

Szefam (hebr. pustkowie).

1)    W opisie granic Izraela, tak jak sobie je wyobrażano, Szefam było położone na krańcu płn.-wsch. (Lb 34,1 On). Dokładne położenie miejscowości nie jest pewne; zapewne jednak - jak to można wywnioskować z bliskości Ribla - należy je umiejscowić na pin. od Damaszku.

2)    Miejsce pochodzenia pewnego wysokiego urzędnika za czasów króla Dawida

(1 Krn 27,27); być może należy utożsamić je z ►Szefam [ 1 ]. fr [ts]

Szefatiasz (hebr. JHWH dokonał sądu).

1)    Piąty z kolei syn Dawida, narodzony z jego żony Abitali, który przyszedł na świat w pierwszej rezydencji królewskiej - Hebronie (2 Sm 3,4); potem nie odegrał już żadnej politycznej roli.

2)    Człowiek z pokolenia Beniamina, który przyłączył się do Dawida ściganego przez

Saula; jak na owe czasy, był on bardzo dobrze uzbrojony (1 Krn 12,2.6).

3)    Wg 1 Krn 27,16 człowiek o tym imieniu był wodzem pokolenia Symeona za czasów Dawida.

4)    Jeden z synów judejskiego króla Jozafata (2 Krn 21,2), którzy z żądzy władzy zostali zamordowani przez swojego brata Jorama z Judy (848-841 r. przed Chr.) po jego wstąpieniu na tron.

5)    Jeden z znaczących ludzi w Jerozolimie, którzy za sprawą mów proroka Jeremiasza byli do tego stopnia rozzłoszczeni, że skłonili króla Sedecjasza (597-586 r. przed Chr.), aby wrzucił proroka do cysterny (Jr 38,1-6).

6)    Przodek Judejczyka Atajasza w czwartym pokoleniu, który po wygnaniu babil. zajmował w Jerozolimie jakieś znaczące stanowisko (Ne 11,4).

7)    Ojciec pewnego znaczącego Beniaminity w Jerozolimie po wygnaniu babil. (1 Krn 9,8); liczba powracających z niewoli członków tej rodziny wynosiła 372 (Ezd 2,4; Ne 7,9); potem z tej rodziny miała wrócić jeszcze kolejna grupa ludzi (Ezd 8,8).

8) Jeden ze zwierzchników rodzin spośród sług świątynnych w czasach powygnaniowych, którzy wywodzili się od urzędników dworskich Salomona (Ezd 2,57). fr [ts]

Szefela (hebr. dolina, równina). Pagórkowaty kraj pomiędzy górami Judy oraz Równiną Nadbrzeżną (Sdz 1,9; Jr 17,26; Za 7,7), przy czym czasami włączony jest do owych krain

(Joz 10,40), a w innych miejscach jest wyraźnie oddzielony (Joz 9,1; Pwt 1,7); przy opisie obszarów Judy pojawia się rozróżnienie pomiędzy Negebem, Szefelą oraz krajem górzystym (por. Joz 15,20.33.48). Na terenie żyznej Szefeli rosły drzewa oliwne (1 Krn 27,28), sykomory (1 Krl 10,27); ponadto był to teren upraw rolnych oraz hodowli bydła

(2 Krn 26,10). fr [ts]

Szefi/Szefo (hebr. łysina; znaczący). Wnuk ►Seira [1] Choryty (Rdz 36,23; 1 Krn 1,40). fr [ts]

Szefufam/Szufamici (hebr. żmija).

Zwierzchnik rodu zaliczanego do pokolenia Beniamina (Lb 26,38n). fr [ts]

Szefufan (hebr. żmija). Byl on jednym z wielu wnuków ►Beniamina [1], którzy wywodzili się od jego syna Beli (1 Krn 8,5). fr [ts]

Szeja ► Szewa.

Szekaniasz (hebr. JHWH zamieszkał).

1)    Podczas przypisywanego Dawidowi podziału kapłanów na oddziały Szekaniaszowi zostało drogą losowania przydzielone kierownictwo oddziału dziewiątego (1 Krn 24,11).

2)    Przypuszczalnie był to lewita, który podczas kultycznej i organizacyjnej reformy przeprowadzonej przez króla Ezechiasza (728-699 r. przed Chr.) należał do grupy ludzi, którzy troszczyli się o to, by wszystkim kapłanom przydzielać odpowiedni, a zarazem sprawiedliwy udział z danin (2 Krn 31,15).

3)    W genealogii króla Jojakina (597 r. przed Chr.) wspomniany został Szekaniasz jako

jeden z potomków królewskich w czwartym pokoleniu; on z kolei miał sześciu synów

(1 Krn 3,21 n).

4)    Strażnik przy Bramie Wschodniej, ojciec ►Szemajasza [17], który uczestniczył w powygnaniowej odbudowie murów Jerozolimy (Ne 3,29).

5)    Był to bez wątpienia bardzo wpływowy człowiek w Jerozolimie, którego zięciem był pewien Tobiasz, który zarządzał krajem Ammonitów i knuł intrygi przeciw zarządzonym przez Nehemiasza pracom budowlanym (Ne 6,17n).

6)    Wg Ne 12,3 imię to nosił pewien kapłan, który powrócił z wygnania babil. do Judy razem z Zorobabelem.

7)    Zwierzchnik rodziny, który wraz z trzystoma osobami powrócił do Judy za czasów Ezdrasza (Ezd 8,5).

8)    Bardzo wpływowy Izraelita, który zachęcał Ezdrasza do rozwiązania kwestii małżeństw mieszanych; on także przyrzekł Ezdraszowi, że będzie go wspierał w obliczu spodziewanych trudności (Ezd 10,2-4). fr [ts]

Szekel ► System miar, ► System wag, ► Monety.

Szekina (hebr. mieszkanie). W piśmiennictwie rabinicznym tym wyrażeniem określano zamieszkiwanie Boga pośród Jego ludu, potem słowo to zastępowało także ►imię Boga, które jest zbyt święte, aby można je było wymawiać, me [ts]

Szela / Szelanici (hebr. prośba; późno narodzony). Juda poślubił pewną Kananejkę

(Rdz 38,2). Miał z nią trzech synów; ostatni z nich nazywał się Szela. Po śmierci obu pierwszych synów, którzy jeden po drugim mieli za żonę tę samą kobietę - Tamar

(Rdz 38,6-10), Juda nie chciał, aby Szela poślubił Tamar. Szela był ojcem licznego potomstwa (Lb 26,20; 1 Krn 4,21-23). W czasach powygnaniowych w Jerozolimie osiedlił się Maasejasz [11], który wywodził się od Szeli (Ne 11,5). fr [ts]

Szelach (hebr. posłany; strzelać nadal). Był synem Arpachszada i za sprawą swojego ojca zaliczany był do Semitów (Rdz 10,24; 11,12-15); także w Ewangelii Łukasza pojawia się on w genealogii przodków Jezusa (Łk 3.35). fr [ts]

Szelanici ► Szela.

Szelef (hebr. wyciągnięty). Liczne grono dzieci Joktama - z których drugim synem był Szelef - wskazuje na rejony Arabii (Rdz 10,26); za sprawą przodka o imieniu Sem także te ludy są nazywane Semitami. fr [ts]

Szelemiasz (JHWH uczynił zadość).

1)    Dziadek pisarza Judiego, którego posłano do Barucha, aby przyniósł zwój słów Jeremiasza (Jr 36,14).

2)    Człowiek, który zapewne zajmował wysokie stanowisko militarne i został wraz z innymi wysłany przez króla Jojakima (609-598 r. przed Chr.), aby pojmać Jeremiasza i Barucha

(Jr 36,26).

3)    Ojciec Jukala, pewnego urzędnika króla Sedecjasza (597-586 r. przed Chr.), którego król posłał do Jeremiasza jako pośrednika, aby prorok wstawiał się u Pana za ludem (Jr 37,3;

por. 38,1).

4)    Ojciec dowódcy straży Jirijjasza, który uwięził proroka Jeremiasza (Jr 37,13).

5)    Wg 1 Krn 26,14 był to ustanowiony na drodze losowania przełożony odźwiernych przy Bramie Wschodniej.

6)    Ojciec Chananiasza, który podczas odbudowy murów Jerozolimy w czasach powygnaniowych wybudował część murów od strony wsch. (Ne 3,30).

7)    Kapłan i zwierzchnik pewnej grupy, która na polecenie Nehemiasza miała troszczyć się

o prawidłowe ściąganie i podział dziesięciny (Ne 13,13).

8)    Dwaj Izraelici o tym samym imieniu (Ezd 10,39.41), którzy na wygnaniu w Babilonii poślubili cudzoziemskie żony, ale po powrocie zobowiązali się do ich odprawienia w ramach reformy małżeństw, fr[ts]

Szelesz (hebr. posłuszny, łagodny). Potomek Asera w czwartym pokoleniu (1 Krn 7.35). fr [ts]

Szelomi (hebr. szczęście/pomyślność). Ojciec Achiuda, pewnego zwierzchnika rodu z pokolenia Asera, który miał zorganizować podział kraju na swoim terytorium, fr [ts]

Szelomit (hebr. szczęście/pomyślność). Imię męskie i żeńskie.

1)    W Kpł 24,10 wspomniana została pewna Izraelitka o imieniu Szelomit, której syn

(jego ojciec był Egipcjaninem) z powodu kłótni z innym Izraelitą bluźnił przeciwko JHWH.

2)    W ramach przypisywanego Dawidowi podziału lewitów na klasy pojawia się człowiek

o tym imieniu jako jeden ze zwierzchników rodzin; jako swojego praojca podawał on syna Lewiego - Gerszona (1 Krn 23,7-9).

3)    Także wnuk syna Lewiego Kehata noszący to imię otrzymał w ramach zorganizowanego przez Dawida podziału urzędów stanowisko (1 Krn 23,12.18).

4)    Znaczący przedstawiciel grupy, która odpowiadała za nadzór nad skarbcami świątynnymi oraz poświęconymi darami, które złożyli Dawid i arystokracja; jego genealogia sięga w piątym pokoleniu do Eliezera, krewnego Gerszona (1 Krn 26,25n).

5)    Córka Zorobabela, pochodzącego z dynastii Dawidowej wodza powracających z wygnania babil.; była ona prawnuczką deportowanego do Babilonu króla Jojakina

(1 Krn 3,17-19).

6)    Przywódca klanu, który razem ze 160 mężczyznami powrócił razem z Ezdraszem z Babilonu do Judy (Ezd 8,10). fr [ts]

Szelumiel (hebr. El/Bóg jest moim pokojem). Przy liczeniu ludu podczas wędrówki przez pustynię wymieniony jest on jako zwierzchnik rodziny z pokolenia Symeona (Lb 1,6). Jako głowa rodu (Lb 2,12), był on wojskowym dowódcą swojego pokolenia (Lb 10,19), a jednocześnie zajmował się dostarczaniem darów ofiarnych (Lb 7,36-41). fr [ts]

Szema (hebr. wysłuchał; słuch; dźwięk/ melodia).

1)    Miejscowość o nieznanym położeniu na płd. Judy (Joz 15,26), być może należy ją utożsamić z ►Szeba [2].

2)    Syn Chebrona (1 Krn 2,42n) i prawnuk Kaleba.

3)    Dziadek Beli, który pojawia się (bez dokładniejszych danych) w genealogii Rubena

(1 Krn 5,8).

4)    Człowiek o tym imieniu wymieniony został w genealogii Beniamina jako jeden z naczelników rodów (1 Krn 8,13), którzy sprawowali swą władzę w Ajjalonie, a także zdobyli Gat.

5)    Izraelita, który podczas uroczystego czytania Prawa w czasie po powrocie z wygnania stał wraz z innymi obok podwyższenia, z którego czytano (Ne 8,4). fr[ts]

Szemaa (hebr. wysłuchał). Beniaminita, którego syn przyłączył się do Dawida, kiedy ten był prześladowany (1 Krn 12,3; BT ma w tym miejscu Szemajasz). fr [ts]

Szema Izrael. Modlitwa Izraelity, która odmawiana była każdego dnia rano i wieczorem; jej nazwa wywodzi się od początkowych słów z Pwt 6,4-9: „słuchaj Izraelu”. Do stałych praktyk modlitewnych należało (obok uwielbiania) także powtarzanie wyznania zawartego w Lb 15,37-41 (zwł. w. 41). ►Wyznanie wiary. fr [ts]

Szemajasz (hebr. JHWH wysłuchał).

1)    Znaczący lewicki naczelnik rodu z czasów przeniesienia Arki Przymierza za Dawida

(1 Krn 15,8.11).

2)    Dzielny pierworodny syn Obed-Edoma [2], który otrzymał od Dawida urząd odźwiernego i zarządcy skarbca (1 Krn 26,4.6n.15).

3)    Pisarz lewicki, który spisał ustanowiony przez króla nowy porządek organizacyjny za czasów Dawida (1 Krn 24,6).

4)    Prorok, który działał w Judzie za czasów panowania Roboama (931-914 r. przed Chr.); na temat jego działania miały istnieć dokładne relacje (2 Krn 12,15). Po podziale królestwa udało mu się zapobiec wybuchowi bratobójczej wojny (1 Krl 12,22-24). Kiedy faraon Sziszak (945-924 r. przed Chr.) wyruszył przeciw Jerozolimie, prorok interpretował ten najazd jako karę JHWH, ponieważ lud oddalił się od Boga (1 Krn 12,5).

5)    Przodek Zizy w piątym pokoleniu. Ziza wraz z innymi Symeonitami opanował nowe tereny na płd. (1 Krn 4,37).

6)    Wymieniony jako pierwszy z lewitów, których król Królestwa Południowego - Jozafat (871-848 r. przed Chr.) rozesłał po kraju podczas swojej reformy, aby pouczali lud w kwestiach Prawa (2 Krn 17,8).

7)    Wymieniony jest w genealogii, w szóstym pokoleniu przed Beerą - Rubenitą, który został deportowany przez Tiglat-Pilesera III (745-727 r. przed Chr.).

8)    Lewita, który wspierał kultyczną reformę za czasów króla Ezechiasza (728-699 r. przed Chr.; 2 Krn 29,14n).

9)    Lewita, który podczas reformy kultycz-nej za czasów Ezechiasza troszczył się o to, by wszyscy kapłani otrzymywali odpowiedni (sprawiedliwy) udział z danin (2 Krn 31,15n).

10)    Lewita, który za czasów króla Jozjasza (641-609 r. przed Chr.) wsparł świętowanie Paschy dużym datkiem (2 Krn 35,9).

11)    Ojciec proroka ►Uriasza [3], którego kazał zamordować król Jojakim (609-598 r. przed Chr.; Jr 26,20).

12)    Prorok na wygnaniu w Babilonii i przeciwnik Jeremiasza; polecił on wysłać list do kapłana Sefaniasza, w którym wezwał go, aby wystąpił przeciwko Jeremiaszowi. Jeremiasz zwrócił się do niego ze słowem groźby (Jr 29,24-32).

13)    Ojciec Delajasza, wysokiego urzędnika za czasów króla Jojakima (Jr 36,12).

14)    Naczelnik lewitów wywodzących się od syna Lewiego - Merariego, którzy po powrocie z wygnania babil. zaczęli na nowo organizować sobie życie w Jerozolimie (1 Krn 9,14).

15)    Dziadek ►Zachariasza [23], który uczestniczył w poświęceniu świątyni (Ne 12,35).

16)    Znaczący kapłan, który razem z Zorobabelem powrócił z wygnania babil. (Ne 12,6); publicznie zobowiązał się on do wierności Prawu (Ne 10,9).

17)    Stróż Bramy Wschodniej, który uczestniczył w powygnaniowej odbudowie murów miejskich Jerozolimy (Ne 3,29).

18)    Człowiek, którego uważano za proroka; został on przekupiony przez przeciwników Nehemiasza, aby go przekonał do ukrycia się przed rzekomym zamachem na jego życie w świątyni. W tej sytuacji Nehemiasz, który nie był kapłanem, w sposób nieuprawniony wszedłby do świątyni, a przez to dałby ważny powód do oskarżenia go (Ne 6,10-13).

19)    Kapłan grający na trąbie, który uczestniczył w uroczystym poświęceniu odbudowanych po wygnaniu murów Jerozolimy (Ne 12,34).

20)    Członek uroczystego chóru, być może należący do pokolenia Asafa, który uczestniczył w poświęceniu murów miejskich w Jerozolimie po powrocie z wygnania babil. (Ne 12,36).

21)    Kapłan albo lewita, który podczas poświęcenia murów na dziedzińcu świątynnym stał obok Nehemiasza (Ne 12,42).

22)    Potomek króla Jojakina (597 r. przed Chr.) w piątym pokoleniu (1 Krn 3,22).

23)    Naczelnik rodu, który wraz ze swoimi ludźmi powrócił z wygnania babil., towarzysząc Ezdraszowi (458-428 r. przed Chr.).

24)    Osoba, która została wysłana przez Ezdrasza, aby skłonić lewitów do tego, by razem z Ezdraszem wrócili z Babilonii do Judy (Ezd 8,16).

25)    Kapłan, który w ramach powygnaniowej reformy małżeństw wyraził gotowość odprawienia swojej cudzoziemskiej żony, poślubionej na wygnaniu (Ezd 10,21).

26)    Izraelita, który zdecydował się odprawić swoją cudzoziemską żonę poślubioną na wygnaniu babil. (Ezd 10,31). fr [ts]

27)    Wg Tb 5,14 był to ojciec Natana i Ananiasza; tego ostatniego podawał za swego ojca Azariasz (= anioł Rafał). Przydomek owego człowieka - „wielki” pozwala wysnuć konkluzję, że był on osobą bardzo wpływową. Wydaje się, że podobnie jak Tobit (stary Tobiasz), żył on w diasporze, ponieważ Tobit poznał jego synów w czasie pewnej pielgrzymki do Jerozolimy, fr [ts]

Szemariasz (JHWH ustrzegł).

1)    Dobrze uzbrojony członek pokolenia Beniamina, który przyłączył się do Dawida, kiedy ten był prześladowany przez Saula (1 Krn 12,2.6).

2)    Drugi z synów króla Roboama (931-914 r. przed Chr.), którego urodziła mu jego pierwsza żona; nie wchodził on nigdy w grę przy sprawach następstwa tronu

(2 Krn 11,18-23).

3)    Dwaj Izraelici, którzy wyrazili gotowość odprawienia swoich poślubionych w Babilonii cudzoziemskich żon w ramach reformy małżeństw (Ezd 10,32.41). fr [ts]

Szemebet (znaczenie imienia niepewne, być może skrzydlate imię). Kananejski lokalny król Seboim, który przyłączył się do rewolty w związku z dwunastoletnim okresem ucisku; powstanie zostało stłumione (Rdz 14,1-12). fr [ts]

Szemed (hebr. wykorzenienie, zagłada, ewentualnie błędnie napisane strażnik). Na liście pokoleń w 1 Krn 8,8-12 pojawia się on jako wnuk Szacharaima; za sprawą umiejscowienia w genealogii (a nie za sprawą rzeczywistych powiązań rodowych) jego linia rodowa została zaliczona do potomków Beniamina. Szemed był założycielem miast, fr [ts]

Szemer (hebr. skład; strażnik, wartownik).

1)    W relacji o zorganizowanym przez Dawida podziale śpiewaków Szemer wymieniony jest wraz z potomkami Merariego, ostatniego z synów Lewiego (w trzecim pokoleniu -por.

Rdz 46,11; 1 Krn 6,31).

2)    Wg 1 Krn 7,30-32 był to mający wiele dzieci prawnuk Asera.

3)    Posiadacz pewnej góry, którą król Omri (885-874 r. przed Chr.) kupił, aby tam urządzić swoją nową stolicę; nazwa Samaria miała właśnie przypominać o owym wcześniejszym właścicielu (1 Krl 16,24). fr [ts]

Szemida / Szemidyci (hebr. złożenie imię oraz poznał). Powiązanie zamieszkującego Zajordanie Manassesa z Gileadem wykazuje sprzeczności, które dają się zauważyć także w genealogiach. Szemida wg Lb 26,32 był piątym synem Gileada, natomiast wg Joz 17,2 - szóstym synem Manassesa. Potomkowie Szemidy wymienieni zostali w 1 Krn 7,19. fr [ts]

Szemiramot (akad. imię żeńskie; hebr. chwała na wysokości).

1)    Lewita, który wg podziału dokonanego przez Dawida należał do drugiego stopnia

(1 Krn 15,18); podczas przeniesienia Arki Przymierza grał na harfie (1 Krn 15,20).

2)    Lewita, którego Jozafat - władca Królestwa Południowego (871-848 r. przed Chr.) podczas zarządzonej przez siebie reformy posłał, aby ludność kraju pouczał w sprawach związanych z Prawem Bożym (2 Krn 17,8n). fr [ts]

Szemone esre ► Modlitwa osiemnastu błogosławieństw.

Szemranie. Wyrażenie, które charakteryzuje postawę opozycji, sprzeciwu; w Biblii termin ten określa z reguły odmowę wiary; pojawia się on przede wszystkim w narracji o wędrówce Izraela przez pustynię. Szemranie jest tam działaniem, skierowanym przeciw Mojżeszowi i Aaronowi (por. Wj 14,24; 16,2; 17,3).

W NT zwrot ten występuje np. w Łk 5,30, Mt 20,11, J 6,41 (szemranie przeciw Bogu, wzg. przeciw Jezusowi), a także w 1 Kor 10,10; Flp 2,14; 1 P 4,9, gdzie chrześcijanie przestrzegani są przed postawą szemrania, me [łs]

Szenassar (akad. niech Sin ochrania!). Czwarty syn króla Jojakina, deportowanego przez Nabuchodonozora do Babilonu (1 Krn 3,18). fr [ts]

Szeol ► Piekło.

Szerebiasz (hebr. żar JHWH / uwolnienie JHWH). Wpływowy lewita, który powrócił z wygnania babil. razem z Zorobabelem (Ne 12,1.8); czasowe uwarunkowania w relacjach o nim są niejasne. Kiedy Ezdrasz przed swoją podróżą z Babilonu poszukiwał lewitów wyrażających chęć powrotu, Szerebiasz wraz z rodziną zgłosił swoją gotowość (Ezd 8,18.24). Uczestniczył on w okazałym nabożeństwie pokutnym (Ne 9,4n) oraz publicznie zobowiązał się na piśmie do wierności Prawu (Ne 10,13). Zaliczał się on również do tych, którzy po uroczystym odczytaniu Prawa przez Ezdrasza ludowi wyjaśniali jego znaczenie (Ne 8,7). fr [ts]

Szeresz (hebr. korzeń). Potomek Manassesa w trzecim pokoleniu z bocznej linii

(1 Krn 7,16); genealogia jest tutaj nieprecyzyjna. fr [ts]

Szerszeń ► Świat zwierząt.

Szeszaj (hebr. biały). Jeden z książąt anakickich, których w Hebronie zobaczyli zwiadowcy posłani przez Mojżesza; Anakici byli przedizraelskim, kananejskim ludem (Lb 13,22). Zarówno wg relacji w Joz 15,13n, jak i Sdz 1,10 rodowi Kaleba udało się ich pokonać oraz samemu osiedlić się w Hebronie. fr [ts]

Szeszak. Inna nazwa ►Babel (Jr 25,26). fr [ts]

Szeszan (hebr. [biały] jak lilia). Potomek Judy w dziewiątym pokoleniu. Jak podaje

1 Krn 2,34, synem Szeszana był Achlaj, co wydaje się jednak dziwne, jeśli uwzględnimy

1 Krn 2,34, gdzie wyraźnie zostało powiedziane, że Szeszan nie miał synów, wskutek czego

dał egip. słudze o imieniu Jarcha swoją córkę; z tego związku narodził się syn Attaj, dzięki czemu linia rodowa mogła być kontynuowana. fr [ts]

Szeszbassar (akad. czciciel ognia). Kiedy Cyrus pozwolił Żydom na powrót z wygnania, Szeszbassar był zwierzchnikiem żyd. kolonii w Babilonie. Wg Ezd 1,7-11 Szaszbassarowi wyruszającemu w drogę do ojczyzny zostały dane skarby Świątyni Jerozolimskiej zrabowane w czasie upadku miasta. Szeszbassar był wprawdzie namiestnikiem Jerozolimy i mógł na nowo odbudować świątynię, jednakże nie wyszedł przy dziele odbudowy poza fundamenty (Ezd 5,14-16). Czy należy go utożsamić z ►Szeneassarem, synem Jojakina (1 Krn 3,18), nie jest rzeczą pewną, fr [ts]

Szeszonk ► Sziszak.

Sześć dni Stworzenia ► Heksaemeron.

Sześćdziesiąt ► Liczby. 

Sześćset sześćdziesiąt sześć ► Liczby.

Szetar (pers. blask; gwiazda). Jeden z siedmiu wysokich doradców pers. króla Artakserksesa, z którymi ten rozmawiał, zanim wypędził swoją żonę Waszti (Est 1,14). fr [ts]

Szewa / Szeja (hebr. mieszkanie).

1)    Syn Kaleba, którego miał ze swoją drugą żona Maaką (1 Krn 2,49).

2)    Pisarz, a zatem jeden z ważniejszych urzędników Dawida (2 Sm 20,25; por. 2 Sm 8,17). fr [ts]

Szi

Szibbolet (hebr. kłos). Słowo to pojawia się w kontekście bratobójczej wojny między Efraimem i Gileadem. Stanowi ono interesującą językową wskazówkę (Sdz 12,6), dotyczącą różnic w dialektach. Gileadyci opanowali przejścia przez Jordan i sprawdzali każdego, kto chciał przekroczyć rzekę. Jeśli ktoś potrafił wypowiedzieć prawidłowo „szibbolet”, to było jasne, że jest Gileadytą; jeśli jednak powiedział „sibbolet” (wypowiadano je jak dzisiejsze angielskie bezgłośne th), to był to Efraimita i traktowano go jak przeciwnika. Stąd też słowo to w spolszczonej formie „szybolet” oznacza znak rozpoznawczy, którego cudzoziemiec nie potrafi wymówić, fr [ts]

Szibea (hebr. siedem). Nazwa pewnej studni, którą wykopali ludzie Izaaka (Rdz 26,32n); nazwa wyprowadzona została od hebr. słowa „przysięgać” (por. inne wyjaśnienia, również możliwe z językowego punktu widzenia, w Rdz 21,29-31). fr [ts]

Szichor (egip. sadzawka Horusa). Wody na wsch. granicy Egiptu (Joz 13,3); tereny od tego miejsca 1 Krn 13,5 zalicza do terytorium Izraelitów, fr [ts]

Szifi (hebr. nadmiar; nagość). Ojciec Zizy, jednego z potomków Symeona (1 Krn 5,37). fr [ts]

Szifra (hebr. piękno). Jedna z położnych, które pomagały Izraelitkom w porodach podczas pobytu w Egipcie (Wj 1,15); faraon polecił im pozostawiać przy życiu jedynie dziewczynki, chłopców natomiast miały zabijać. Położne jednak oszukiwały faraona i pozostawiały przy życiu także chłopców, fr [ts]

Sziftan (hebr. rozstrzygnięcie, wyrok). Ojciec Kemuela, naczelnika pokoleń z Efraima. Kemuel kierował podziałem ziemi na terytorium swojego pokolenia (Lb 34,24). fr [ts]

Szikron (hebr. upojenie). Miejscowość przy granicy Judy, która mogła być położona przy przejściu Szefeli ku zach. równinie (Joz 15,11). fr [ts]

Szilchi (hebr. strzała/posłaniec Boga). Dziadek króla Jozafata (871-848 r. przed Chr.) ze strony matki (1 Krl 22,42). fr [ts]

Szilchim (hebr. uzbrojeni; posłańcy). Miejscowość na płd. Judy (Joz 15,32); dokładne położenie nie jest dziś znane, fr [ts]

Szillem / Szillemici (hebr. wynagrodzić). Był uważany za czwartego syna Neftalego

(Rdz 46,24; Lb 26,49), a w 1 Krn 7,13 nosi imię ►Szallum [1]. fr [ts]

Szilo (hebr. zaprowadzający pokój). Miasto leżało nieco więcej niż 30 km na płn. od Jerozolimy. Fakt, że zachowała się w tekście bibl. fraza „Szilo położone w ziemi Kanaan” (Joz 22,9; 21,1), wskazuje na to, że chodzi tu o jakieś przedizraelskie miasto. W kontekście zajęcia Ziemi Obiecanej pojawiają się wzmianki, że znajdowało się tam jakieś znaczące sanktuarium, w którym co roku było wielkie święto (por. Sdz 21,19-21), co pozwala przypuszczać, że miasto to odgrywało ważną rolę. Tam również Jozue miał dokonać podziału części kananejskich obszarów pomiędzy poszczególne pokolenia (Joz 18,1.8-10). Już w czasach przedkrólewskich Szilo stało się miejscem pielgrzymek, gdzie oddawano cześć JHWH (1 Sm 1,3.9; 2,14).Tam działał kapłan Hell (1 Sm 1,9) i jego grzeszni synowie

(1 Sm 2,12-17); także Samuel wzrastał przy tamtejszym sanktuarium (1 Sm 1,21-28). Istnieje tradycja, że w Szilo znajdowała się Arka Przymierza, która została zdobyta przez Filistynów (1 Sm 4,3n.lOn). Pod względem religijnym miasto miało duże znaczenie także we wczesnych czasach królewskich, na co wskazuje działalność proroka ►Achiasza [3] (1 Krl 14,1-18). Zniszczenie Szilo, o czym nie ma żadnych dokładniejszych wzmianek, jawi się potem jako symbol wolnego działania Boga, także co do odrzucenia sanktuarium, w którym On wcześniej odbierał cześć (Jr 7,12.14; 26,6.9; Ps 78,60n). fr [ts]

Szilsza (hebr. trzecia). Potomek Asera w piątym pokoleniu (1 Krn 7,37; BT łączy dwa imiona w jedno: Szamma-Szilsza). fr [ts]

Szimea (znaczenie ►Szamma).

1)    Potomek Lewiego w szóstym pokoleniu (1 Krn 6,15).

2)    Potomek Lewiego w dwunastym pokoleniu, a jednocześnie potomek Asafa (1 Krn 6,24).

fr [ts]

Szimeat / Szimeatyci (hebr. słuchać; wołanie). Ammonicka matka Zabada, który był wysokim urzędnikiem za czasów króla Joasza z Judy (835-796 r. przed Chr.); razem z innymi sprzymierzeńcami Zabad zamordował króla (2 Krn 24,26). Kananejski klan Szimeatytów pojawia się w pokoleniu Judy; por. niejasna genealogia w 1 Krn 2,55. fr [ts]

Szimei (hebr. forma skrócona od Szemajasz/Symeon).

1)    Potomek Symeona w siódmym pokoleniu (1 Krn 4,26); jako ojciec 16 synów i 6 córek był on głównym członkiem rodu, któremu zawdzięcza on trwanie, ponieważ jego rodzeństwo miało niewiele dzieci (1 Krn 4,27).

2)    Drugi z kolei syn Gerszona i wnuk Lewiego (Wj 6,l6n); jego synowie zostali wyliczeni w 1 Krn 23,9n; do jego potomków zaliczani są '►Etan [2] (1 Krn 6,27) i ►Asaf [1]

(1 Krn 6,24).

3)    Został on wymieniony w czwartym pokoleniu przed ►Beerą [1], wodzem Rubenitów, którego Tiglat-Pileser III uprowadził do niewoli (1 Krn 5,4-6). Jego przodkowie poprzez umieszczenie w genealogii, a nie na skutek rzeczywistego pokrewieństwa, powiązani zostali z Rubenitami.

4)    Wg genealogii w 1 Krn 6,14 był to prawnuk Merariego, trzeciego syna Lewiego

(Wj 6,17).

5)    Ojciec dziewięciu synów; ponieważ pojawia się on wśród potomków Beniamina, należy przyjąć, że należał on do tego pokolenia (1 Krn 8,21). Prawd, należy go utożsamić z ►Szemą [4] (1 Krn 8,13).

6)    Zgodnie z przypisywanym Dawidowi podziałem grup śpiewaków i grających na instrumentach, Szimei został losem wyznaczony na zwierzchnika dziesiątego oddziału; przedstawiany jest on jako syn Jedutuna (1 Krn 25,17.3).

7)    Jeden z wyższych urzędników za czasów Dawida, który miał być odpowiedzialny za winnice (1 Krn 27,27).

8)    Kiedy Dawid został wygnany przez swojego syna Absaloma, przechodził w pobliżu Bachurim. Tam szydził z niego niejaki Szimei, syn Gery, który przeklinał znienawidzonego, ale i upokorzonego przeciwnika. Ponieważ Szimei był spokrewniony z Sauiem, dlatego też nosił się z zamiarem zyskania większych wpływów (2 Sm 5-13). Kiedy po śmierci Absaloma - przez co układ sił ponownie się zmienił - kilku Judejczyków wyruszyło naprzeciw Dawida, aby go pozdrowić, przyłączył się do nich także Szimei. Padł na twarz przed Dawidem i błagał o łaskę (2 Sm 19,17-21). Dawid wielkodusznie wydawał się mu przebaczyć, jednakże dokładnie przejrzał on niebezpieczeństwo i radził swojemu synowi, aby nie pozostawił Szimejego bez kary, jednakże należało usunąć go w bardzo roztropny sposób (1 Krl 2,8n).

W związku z tym Salomon umieścił go w swego rodzaju areszcie domowym; Szimei nie mógł opuszczać Jerozolimy (1 Krl 2,36-38). Po trzech latach uciekli niewolnicy Szimejego do filistyńskiego Gat. Stamtąd sprowadził on ich z powrotem. Salomon o tym się dowiedział. Wykorzystał okazję, oskarżył Szimejego i kazał go zabić (1 Krl 2,41n.46). W ten sposób Salomon pozbył się ostatniego wpływowego konkurenta do tronu.

9)    Znaczący arystokrata, który podczas podjętej przez ►Adoniasza [1] próby przejęcia

tronu opowiedział się po stronie Salomona (1 Krl 1,8); jego wierność została wynagrodzona w ten sposób, że został zarządcą jedenastego okręgu adm. (1 Krl 4,18).

10)    Lewita, który wspierał reformę kultyczną za czasów króla Ezechiasza (728-699 r. przed Chr.; 2 Krn 29,14n).

11)    Reprezentant ►Konaniasza [1], jednego ze znaczących urzędników lewickich; obaj na polecenie króla Ezechiasza z pomocą swoich ludzi zanieśli dziesięcinę oraz poświęcone dary do przewidzianych do tego celu miejsc (2 Krn 31,11n).

12)    Wnuk króla Jojakina i brat Zorobabela, który przewodził dużej grupie powracających z wygnania babil. (1 Krn 3,19).

13)    Lewita, który na wygnaniu w Babilonii poślubił cudzoziemską kobietę, ale później wyraził gotowość, aby w ramach reformy małżeństw odprawić ją (Ezd 10,23; BT: Szimi).

14)    Dwaj Izraelici, którzy odprawili swoje cudzoziemskie żony (Ezd 10,33.38; BT; Szimi).

15)    Dziadek Mardocheusza, opiekuna Estery, która później stała się pers. królową (Est 2,5).

16)    Przodek pewnej grupy, która za czasów działalności proroka Zachariasza (ok. 520 r. przed Chr.) wydawała się odgrywać bardzo ważną rolę, ponieważ została wymieniona obok potomków Dawida i Lewiego (Za 12,12n); ponieważ wszystkie grupy opamiętały się i żałowały swoich grzechów, Bóg zapowiedział usunięcie ich win (Za 13,1n).

17)    Wg 1 Krn 8,31-33 był to kuzyn Saula. fr[ts]

Szimeici. Duży klan, który wywodził się od ►Szimeiego [2]. fr [ts]

Szimrat (hebr. strażnik). Syn ►Szimejego [5]; ponieważ został on umieszczony w genealogii Beniamina, można przyjąć, że należał do tego pokolenia (1 Krn 8,21). fr [ts]

Szimri (forma skrócona imienia ►Szemariasz).

1) Ojciec Jediaela, bohatera, który zaliczał się do specjalnego oddziału Trzydziestu

(1 Krn 11,45).

2)    Przywódca (albo nawet i pierworodny) pewnej grupy odźwiernych, którzy wywodzili się od ►Chosy [2] (1 Krn 26,10), potomka Merariego, trzeciego syna Lewiego.

3)    Prapradziadek Zizy, który wraz z innymi członkami pokolenia Symeona zbrojnie zawłaszczył sobie krainę położoną na płd. (1 Krn 4,37-41).

4)    Lewita, który wspierał reformę kultu za czasów króla Ezechiasza (728-699 r. przed Chr.). fr [ts]

Szimron (hebr. wartownia, strażnica).

1)    Czwarty syn Issachara (Rdz 46,13).

2)    Starożytne kananejskie miasto, które leżało prawd. ok. 7 km na wsch. od późniejszego Nazaretu; król Szimronu przyłączył się do kierowanego przez króla Chasoru sojuszu przeciwko wchodzącym do Kanaanu Izraelitom (Joz 11,1). Później tekst bibl. podaje, że miejscowość weszła w skład terytorium Zabulona (Joz 19,15). fr [ts]

Szimronita. Potomek ►Szimrona [1] (Lb 26,24). fr [ts]

Szimron Meron (hebr. strażnica widzenia). Podczas gdy niektórzy utożsamiają tę miejscowość z ►Szimron [2], istnieją uzasadnione podstawy, by przypuszczać, że to przedizraelskie miasto kananejskie leżało ok. 25 km w głąb lądu na wysokości Tyru

(Joz 12,20). fr [ts]

Szimszaj (akad./hebr. małe słońce). Jako pisarz, był wpływowym człowiekiem i przygotował list do Artakserksesa, w którym znalazło się stwierdzenie, że Żydzi odbudowują Jerozolimę tylko w tym celu, aby mieć mocny punkt wyjścia do tego, by szerzyć stamtąd niepokoje i bunty (Ezd 4,8-16). Pers. król rzeczywiście podjął ten tok myślenia (Ezd 4,17-22), tak że natychmiast podjęto zbrojne działania, aby zapobiec odbudowie miasta (Ezd 4,23n). fr [ts]

Szinab (prawd. akad. Sin jest ojcem). Wg Rdz 14,2 imię to nosił król Admy; razem z innymi przyłączył się on do przymierza przeciwko koalicji królów, którzy przez dwanaście lat uciskali kraj. Szinab wraz z sojusznikami przegrał tę walkę, fr [ts]

Szinear (arab. rozdzielić się we wszystkich kierunkach). Była to nazwa (Rdz 10,10; 11,2) określająca cały kraj Babilonu, który odpowiada dzisiejszemu terytorium płd. Iraku, ew. częściowo Iranu, fr [ts]

Szion (znaczenie nazwy nieznane). Miejscowość, która podczas podziału kraju przypadła pokoleniu Issachara (Joz 19,19). fr [ts]

Szisza (hebr. mieszkanie). Ojciec dwóch synów, którzy byli pisarzami za czasów króla Salomona (1 Krl 4,3). fr [ts]

Sziszak (być może od libijskiego „ten, który strajkuje, zawodzi”). Faraon z XXII dynastii (945-924 r. przed Chr.); do niego uciekł ►Jeroboam [1], kiedy zagrażał mu Salomon

(1 Krl 11,40). W pierwszych latach panowania Roboama (931-914 r. przed Chr.) Sziszak podjął wyprawę wojenną przeciwko Judzie i zabrał ze sobą z Jerozolimy różne skarby

(1 Krl 14,25n). W 2 Krn 12,2-9 prorok ►Szemajasz [4] interpretuje ten egip. najazd jako karę Bożą i zapowiada jej koniec w przypadku nawrócenia ludu. fr [ts]

Szitraj (hebr. pisarz Boga). Wysoki urzędnik w czasach Dawida, który odpowiedzialny był za należące do króla bydło, znajdujące się na równinie Szaronu (1 Krn 27,29). fr [ts]

Szittim (hebr. akacje). Miej sce obozowania grupy, która wyruszyła z Egiptu do Kanaanu; tam Izraelici spotkali się z kultami płodności, którym szybko ulegli (Lb 25,1). Stamtąd rozesłał Jozue szpiegów, aby zbadali umocnienia Jerycha (Joz 2,1). Przypuszcza się, że miejsce to położone było w pobliżu Jordanu, ponieważ po wyruszeniu z Szittim Izrael tylko raz nocował przed przekroczeniem Jordanu (Joz 3,1). Stąd też łatwo wyjaśnić, dlaczego miejsce to powiązane jest ściśle z ►Abel-Szittim. fr [ts]

Sziza (hebr. stawać się wielkim; wynosić się). Zaliczał się do pokolenia Rubena; jego syn Adina należał do elitarnego oddziału Dawida; dowodził trzydziestoma osobami (1 Krn 11,42). fr [ts]

Szkarłat. Czerwony barwnik wytworzony z ciał i jaj pewnego robaka żyjącego na dębach kermesowych, który stosowany był m.in. do barwienia tkanin Przybytku (Wj 26,1) oraz szat kapłańskich - efodu (Wj 28,5; kolor ten jako symbol grzechu jest przeciwieństwem snieżnej bieli (Iz 1,18). me [ts]

Szklane morze. Powierzchnia przed tronem Bożym (Ap 4,6), na której zbawieni chwalą czyny Boże (Ap 15,2-4); prawd, chodzi tu o ocean nieba (Rdz 1,7). me [ts]

Szkło. Szkło składa się, podobnie jak fajans (ale w innym stosunku procentowym), z krzemionki i piasku, które dzięki użyciu alkaliów (np. soda) pod wpływem gorąca stają się lepkie i ciągliwe. Najwcześniejszymi produktami ze szkła były perły, których wstępowanie poświadczone jest w III tys. przed Chr. w Egipcie i Mezopotamii, a od średniej epoki brązu także w Palestynie. Wszystkie palestyńskie znaleziska aż do czasów hell. są pochodzenia egip. - są one odlewane i nieprzezroczyste; dopiero potem pojawia się z rzadka przezroczyste szkło. W czasach rzym. wynaleziono wydmuchiwanie szkła. Szkło uchodziło w starożytności za kosztowny materiał i często wymieniane jest wraz ze złotem (Ap 21,18); dlatego też niebiański tron może być także udekorowany szkłem. Poza amuletami, perłami, pierścieniami (biżuterią), ze szkła robiono zwłaszcza miski, kielichy, a później też butelki i wazy (przedmioty luksusowe!), me [ts]

Szkoła. Uczenie się i nauczanie zawsze było popularne we wszystkich kulturach. Już will tys. przed Chr. istniały instytucje szkolne w Mezopotamii. Na starożytnym Bliskim Wschodzie szkoła była instytucją związaną z działalnością pisarzy. W Egipcie starano się dać potomstwu solidne wykształcenie w różnorodnych dziedzinach.

Także w Izraelu tradycja ta przyjęła się i w miarę upływu czasu powstawały różnorodne formy nauczania: obok pouczenia dokonywanego przez ojca (Pwt 6,20), znane są np. szkoły podstawowe (Iz 28,7-13), szkoły królewskie (1 Krl 12,8.10) i prorockie (2 Krl 6,1 n) - tam znajdowali się uczniowie proroków (2 Krl 2,3), a także szkoły nauczycieli mądrości

(Prz 1,1-8). Nauczanie odbywało się w różnych miejscach: na publicznych placach, w bramie miejskiej, na placach targowych, przed świątynią, w synagodze. Najważniejsze szkoły dysponowały ponadto skryptoriami i biblioteką.

Jako materiał dydaktyczny służyła literatura mądrościowa: przede wszystkim zbiory mów mądrościowych (por. Prz 1-9), ale także Księgi Koheleta, Syracha i Mądrości są starotestamentalnymi dziełami, w których zawarta została wiedza związana z codziennością, udostępniana w nauczaniu.

W oparciu o te teksty treści nauczania obejmowały solidną wiedzę podstawową, taką jak czytanie, pisanie. Nacisk kładziono na przekazanie żydowskich zwyczajów i praw. Przekazywano wiedzę związaną ze znajomością tradycji historycznych i prawnych. Podkreślano znaczenie Tory jako fundamentu wszelkiego wykształcenia. Historycznie wyróżnia się tutaj przede wszystkim czas hellenizmu, kiedy to różne systemy nauczania i uczenia się uwarunkowywały odpowiednie kształtowanie tożsamości. Na mającą globalny charakter koncepcję edukacji i Greków judaizm zareagował poprzez system nauczania oparty na Prawie i mądrości, bądź też na apokaliptyce i mądrości.

Takie właśnie tło koncepcji edukacyjnych funkcjonowało, kiedy pojawił się Jezus z Nazaretu. Nauczał On w synagogach Galilei, w różnych domach, w świątyni w Jerozolimie (w portyku Salomona) i toczył spory z innymi nauczycielami i innymi szkołami, z faryzeuszami, saduceuszami czy też uczniami Jana Chrzciciela. Odnoszenie Jezusa do Jego uczniów było oparte o relację nauczyciel-uczeń. Po Jego śmierci uczniowie zaczęli nauczać w Jego imię. W Jego ślady wstępuje przede wszystkim Paweł, który podczas swoich podróży misyjnych nauczał w różnorodnych szkołach, w domach mieszkalnych i w ten sposób zaniósł naukę Jezusa na krańce znanego wówczas świata, alw [ts]

Szkoła mitu i rytuału. W związku z odkryciami i analizami starożytnych tekstów z rejonu Bliskiego Wschodu pod koniec XIX w. w centrum zainteresowania uczonych znalazły się obrzędy liturgiczne. Charakterystycznym momentem jest pojawienie się w 1933 r. zbioru zatytułowanego Myth and Ritual, który został wydany przez londyńskiego badacza, zajmującego się ST, Samuela Henry’ego Hooke'a. Wg zamieszczonych tam wniosków badań wszystkie zjawiska kultyczne całego starożytnego Bliskiego Wschodu powinny dać się sprowadzić do pewnego rodzaju podstawowego schematu, mianowicie do schematu umierania i zmartwychwstawania bóstwa, co obchodzono corocznie w czasie święta Nowego Roku, przy czym król miał reprezentować bóstwo. Szczególne miejsce w obrębie tego kierunku badań zajmuje Szkoła Skandynawska. Odkrycie obchodzonego corocznie jesienią „święta intronizacji JHWH”, co wyjaśnione zostało przez Norwega Sigmunda Mowinckela w Psalmenstudien II (1922), wywarło trwały wpływ na egzegezę starotestamentalną. Te badania kontynuowano dalej przede wszystkim w Uppsali, a wnioski z nich płynące wyszły znacznie poza obszar badań Mówi nckela, przy czym decydującą rolę w czasie tego święta, zwłaszcza na skutek wpływu dzieła Myth and Ritual, przypisywano teraz boskiemu królowi. Schemat kultyczny tego święta był we wszystkich starożytnych reli-giach Bliskiego Wschodu podobny. Krytycy tego kierunku badań zwracają uwagę w pierwszej kolejności na różne pojmowanie instytucji króla na samym starożytnym Bliskim Wschodzie (np. Mezopotamia, Egipt) oraz na szczególną specyfikę religii i wyobrażenia dotyczące króla w Izraelu, fg [ts]

Szlaki handlowe ► Handel.

Szmaragd ► Kamienie szlachetne.

Szminka. Makijaż na oczy, brązowa albo czarna szminka zrobiona z antymonitu, nakładana była za pomocą ołówka na powieki i brwi (2 Krl 9,30; Jr 4,30; Ez 23,40). W innych przypadkach kosmetyki były robione z henny albo wodorostów. Zapewne już w dawnych czasach stosowano czerwoną hennę z liści lawsonii (por. Pnp 1,14; 4,13) do malowania paznokci rąk i nóg na kolor czerwono-żółty. Mdr 13,14 wzmiankuje czerwoną szminkę na pewnym posążku bóstwa. Do mieszania i przechowywania szminek stosowano małe czasze, których istnienie poświadczają wykopaliska archeologiczne (w wielorakich formach). Hiob nazwał jedną ze swoich córek Keren-Happuch ►Róg Antymonu (Hi 42,14). me [ts]

Szoa (akad. granica płaskowyżu). Prawd, chodzi o pewien lud, który mieszkał w pobliżu Babilonu i którego żołnierze walczyli w babil. armii (Ez 23,23); proponowane przez niektórych badaczy utożsamienie go z pewnym syryjsko-arabskim plemieniem nomadów jest kwestią sporną, fr [ts]

Szoah (hebr. całkowita zagłada; gr. holokaust - ofiara całopalna). Wymordowanie ogromnej ilości ludzi; w Izraelu termin ten odnosi się do zagłady Żydów, dokonanej przez niemieckich narodowych socjalistów, fr [ts]

Szobab (hebr. powrót).

1)    Wg 1 Krn 2,18 imię to nosił wnuk Kaleba; powiązania genealogiczne z Chesronem

- wnukiem Judy - wskazują na integrację z tym pokoleniem.

2)    Syn Dawida, którego zrodziła mu jedna z drugorzędnych żon w Jerozolimie (2 Sm 5,14). fr [ts]

Szobaj (hebr. więzień JHWH / wynagrodzenie ze strony JHWH). Przodek pewnej grupy odźwiernych, którzy po wygnaniu babil. powrócili do Judy (Ezd 2,42). fr [ts]

Szobak (hebr. odlewać). Naczelny dowódca króla aram. Hadadezera, który prowadził wojnę z Dawidem; został pokonany i poległ w walce (2 Sm 10,16.18). fr [ts]

Szobal (ugaryckie powracać do nas; arab. mały lew; aram. kosz).

1)    Drugi z synów ►Seira [1] Choryty, co oznacza, że należał on do pierwotnej ludności Kanaanu (Rdz 36,29); był on ojcem pięciu synów (Rdz 36,23).

2)    W 1 Krn 4, ln wymieniany jest on jako syn Judy, natomiast w 1 Krn 2,50 jest on wymieniony jako pierwszy syn Chura, pochodzącego od drugorzędnej żony Kaleba. fr [ts]

Szobek (arab. przewyższać, górować; zwycięzca). Znaczący Izraelita, który podczas odbudowy kraju po powrocie z wygnania publicznie, poprzez podpis, zobowiązał się do wierności Prawu (Ne 10,25). fr [ts]

Szobi (hebr. odpłata, szpony). Znacząca postać z położonego po wsch. stronie Jordanu Machanaim; kiedy Dawid uciekał przed Absalomem, Szobi zaopatrzył go w żywność i inne potrzebne rzeczy (2 Sm 17,27-29). fr [ts]

Szoham (hebr. kamień szlachetny, onyks). Niezbyt jasna genealogia przedstawia go (razem z braćmi) jako potomka Lewiego, ew. Merariego (1 Krn 24,27). fr [ts]

Szomer (hebr. strażnik). Moabicka matka Jozabada, urzędnika za czasów króla Joasza z Judy (835-796 r. przed Chr.), który razem z innymi zamordował chorego króla (2 Krl 12,21n; BT podaje, że Szomer był ojcem Jozabada). fr [ts]

Szron. Zamarznięta rosa; jako cud stworzenia wzmiankowany w Hi 38,29; Ps 147,16; w

Wj 16,14n porównuje się do niego mannę, me [msz]

Sztarboznaj (hebr. świecąca gwiazda). Jeden z wiodących urzędników na pewnym terytorium nad Eufratem (Ezd 5,3), którzy chcieli powstrzymać Żydów przed odbudową świątyni jerozolimskiej; prawd, to względy natury gospodarczej były powodem tego działania, ponieważ obawiano się odejścia Żydów (co zresztą potem nastąpiło). Jednakże na wyraźne polecenie króla Dariusza urzędnicy zaprzestali tego typu pytań (Ezd 6,6n.13). fr [ts]

Sztuka. Ze względu na swoje nastawienie religijne (►Zakaz sporządzania wizerunków) nomadzki, pasterski i rolniczy lud Izraela przyjmował względem sztuce postawę raczej powściągliwą. W sztuce w mniejszym stopniu podkreślano jej wymiar estetyczny. Raczej pełniła ona w pierwszej kolejności funkcje magiczne. Proste formy ekspresji artystycznej obejmowały ozdoby ceramiczne, wyroby gliniane, gdzie przedstawiano ludzi i zwierzęta. Także miękki wapień był materiałem, który służył do sporządzania wyrobów rzeźbiarskich; pierwsze próby takiej działalności potwierdzone są już w średniej epoce kamiennej. W epoce brązu sztuka rzeźbiarska znalazła piękny wyraz np. na tzw. plakietce z lwami z Bet Szean, która przedstawia grę miłosną dwóch lwów; w tym samym czasie powstał także szereg dzieł odlewniczych.

Najstarsze rysunki sięgają do wczesnej epoki kamienia i przedstawiają np. gazele i słonie. Przykładem wysoko rozwiniętego malarstwa z IV tys. przed Chr. jest osada z Teleilat Ghassul w Jerychu. Malowanie na wyrobach ceramicznych osiągnęło swój punkt szczytowy w czasach filistyńskich. Na zainteresowanie (prawd, importowanymi) dziełami artystycznymi wskazuje także snycerstwo i intarsja z kości słoniowej z Megiddo i Samarii oraz dekoracja świątyni Salomonowej, me [ts]

Sztylet ► Wojna, ► Zeloci.

Szua (hebr. wytworny, szlachetny).

1)    Kananejczyk (należał zatem do rdzennej ludności Palestyny), ojciec żony Judy

(Rdz 38,2).

2)    Wg 1 Krn 7,30-32 imię to nosiła prawnuczka Asera. fr [ts]

Szuach (hebr. powalenie; bogactwo). Wg genealogii w Rdz 25,ln imię to nosił syn Abrahama i jego drugiej żony Ketury; nie jest rzeczą pewną, czy nie chodzi tutaj

o nazwę jakiegoś ludu albo terytorium; przypuszcza się raczej to drugie: byłby to teren położony na wsch. od Izraela naprzeciwko Półwyspu Arabskiego. Nazwa ta funkcjonuje jako nazwa ojczyzny Bildada, rozmówcy Hioba (Hi 2,11). fr [ts]

Szual (hebr. lis).

1)    Bliżej nieznana miejscowość na terytorium Izraela, którą za czasów Saula napadli Filistyni i splądrowali (1 Sm 13,17).

2)    Potomek Asera w piątym pokoleniu (1 Krn 7,36). fr [ts]

Szubael / Szebliel (hebr. powróć do Ela/Boga! El jest ciszą).

1)    Wg 1 Krn 26,24 był to syn Gerszoma i wnuk Mojżesza; był nadzorcą nad skarbcem świątynnym.

2)    Syn Hemana (1 Krn 25,4), który poprzez los „za czasów Dawida” został wyznaczony na przełożonego trzynastej klasy muzyków i śpiewaków (1 Krn 25,20). fr [ts]

Szubienica ► Kara śmierci.

Szucha (hebr. wąwóz). Wspomniany jest w ramach listy rodów należących do Judy

(1 Krn 4,11). fr [ts]

Szucham (być może hebr. spieszący się; ich otchłań). Wzmiankowany jest jako syn Dana (Rdz 46,23 - BT: Chuszim; Lb 26,42). fr [ts]

Szufamici ► Szefufam.

Szulamitka (być może od hebr. być pełnym). Tak w Pnp 7,1 nazwana została młoda kobieta. Nazwa ta do dziś nie została bliżej wyjaśniona. Proponowano zamianę na „Szunemitkę” - legendarną piękną Abiszag, która pochodziła z Szunem (1 Krl 1,1-3). Jednakże względy językowe nie przemawiają za tym. Tak samo nie są przekonujące próby doszukiwania się tutaj żeńskiej formy od imienia Salomon, nawet jeśli prawdą jest, że oba imiona pochodzą od tego samego rdzenia. Najbardziej prawd, wyjaśnieniem jest to, wg którego miałoby chodzić o imię pieszczotliwe, z którego przebija idea czegoś pełnego radości, fr [ts]

Szumatyci. Grupa zaliczana do pokolenia Judy; genealogia umieszczona w 1 Krn 2,53 wykazuje istnienie wewnętrznych powiązań. fr [ts]

Szunem (być może hebr. ich sen; dwa miejsca odpoczynku). Miasto położone ok. 30 km na płd. zach. od płd. krańca jeziora Genezaret; zaliczano je do pokolenia Issachara (Joz 19,18).

Jak wielkie było niebezpieczeństwo ze strony Filistynów ok. końca panowania Saula

(1012-1000 r. przed Chr.), można rozpoznać po tym, że w tej okolicy - położonej na płn. od terytorium Filistynów - obozowały ich wojska (1 Sm 28,4).

Stamtąd pochodziła także Abiszag, niezwykle piękna kobieta, której obecność dodawała sił Dawidowi - na krótko przed jego śmiercią (1 Krl 1,2-4).

Prorok Elizeusz został życzliwie przyjęty przez pewną kobietę z Szunem. W podzięce obiecał jej (bezdzietnej, mającej starego męża), że w przeciągu roku otrzyma syna. Tak się stało, jednakże dorastające dziecko zmarło. W reakcji na rozpaczliwą prośbę matki Elizeusz wskrzesił chłopca do życia (2 Krl 4,8-37). fr [ts]

Szunemitka. Pewna kobieta z ►Szunem, która przyjęła w gościnę Elizeusza

(por. 2 Krl 4,12.25.36). fr [ts]

Szuni / Szunici (hebr. spokój). Trzeci syn ►Gada [1] (Rdz 46,16; Lb 26,15). fr [ts]

Szuppim (hebr. węże). 1 Krn 7,12 został dodatkowo dołączony do genealogii Beniamina. Wprawdzie Szuppim był synem piątego wnuka Beniamina, jednakże jest niejasne, dlaczego Makir - pierwotnie samodzielne wschodniojordańskie plemię, a potem zintegrowane z pokoleniem Manassesa - szukał dla niego żony (1 Krn 7,1 5). fr [ts]

Szur (hebr. mur). Okolica pustynna pomiędzy Negebem (stepem, ew. pustynią na płd. Judy) a dużą oazą Kadesz, która najczęściej znajdowała się pod wpływami egip. (Rdz 20,1); tam udała się ciężarna Hagar, egip. niewolnica Sary, po tym jak Sara ją upokorzyła (Rdz 16,7).

Aż do tego miejsca w czasach późniejszych rozciągnęli Izraelici swoje wpływy. Zatem okolica ta znajdowała się tak blisko Egiptu, że mówiono o niej, iż jest to na wsch. Egiptu (Rdz 25,18; BT „naprzeciw Egiptu”; 1 Sm 15,7). Wg pewnej starej tradycji leżało ono w pobliżu Morza Sitowia (Wj 15,22). Kiedy Saul wyruszył przeciwko wojowniczemu plemieniu Amalekitów, ścigał ich aż do Szur (1 Sm 15,7; por. 27,8). fr [ts]

Szutelach (hebr. być może głośny upadek).

1)    Pierwszy z wymienionych synów Efraima (1 Krn 7,20).

2)    Jeden z trzech potomków Efraima w siódmym pokoleniu; kiedy bracia znajdowali się na wyprawie łupieskiej, zostali napadnięci i zabici przez rdzennych mieszkańców Kanaanu z miasta Gat (1 Krn 7,21). fr [ts]

Szutlachici. Członkowie rodu ►Szutelacha [1] (Lb 26,35). fr [ts]

Szyderstwo. Poniżające traktowanie kogoś i pogardzanie jego godnością i znaczeniem; w Biblii także opisywane są takie sposoby zachowania (por. Dawid i Goliat,

1 Sm 17,8-10.43-45). Hiob, choć sprawiedliwy, musiał znosić od swoich „pocieszających”

go przyjaciół wzgardę jak niesprawiedliwy - był traktowany jako naznaczony i opuszczony przez Boga. Prorocy z kolei, chcąc przekazać bezsensowność służby bożkom pogańskimi przeciw JHWH, sięgają do drwin i kpin, nieraz w drastyczny sposób (por. 1 Krl 18,27: Eliasz przed 450 kapłanami Baala).

Odwrotnie bezbożni i lekkomyślni; oni odważają się wykpiwać proroków JHWH

(por. Jr 20,7) lub stawiają się pysznie i kpiąco ponad JHWH (por. Iz 28,14n.22). Ostatecznie jednak szydzi z nich Ten, „który króluje na niebie” (por. Ps 2,4; 59,9).

Ironia lub kpina często pojawiają się w listach Pawła, gdy musi się zmierzyć ze swymi przeciwnikami (1 Kor 4,8; Gal 5,12; Fil 3,2.19).

Tak samo jak pobożni w ST (Mdr 2,17), tak też Jezus w swym życiu i przede wszystkim w swym cierpieniu musiał znosić drwiny i wzgardę. Przedstawiają to wyraźnie sceny kpin w opisie męki Chrystusa: jest prowadzony do Heroda Antypasa, który pokpiwa sobie z Niego (Łk 23,11), podobnie wyśmiewają Jezusa rzymscy żołnierze (Mk 5,16-20), także wisząc na krzyżu, Jezus będzie wyśmiewany (Mk 15,29-32). ms [mw]

Szydło. Gruba spiczasta igła, wykonana z kości lub (później) z brązu, którą stosowano przy obróbce skór; przy pomocy szydła można było także przebić ucho niewolnika (na znak „poddaństwa”; Wj 21,6). me [łs]

Szyja ► Kark.

Szymon (por. Symeon). Często spotykane męskie imię, które u Żydów było stosowane jako gr. odpowiednik imienia Symeon; zob. 1 Krn 4,20; Syr 50,1-21; 1 Mch 2,3.65; 13,1-16,24;

2 Mch 3,4-4,6.

1)    Izraelita, który w czasie powygnaniowej reformy małżeństw odprawił swoją cudzoziemską żonę (Ezd 10,31).

2)    Arcykapłan (218-192 r. przed Chr.), który wywarł znaczący wpływ na Jezusa Syracha i po którym spodziewa się on nowego początku (Syr 50,1-21).

3)    Drugi z pięciu synów Matatiasza; nosił on przydomek Tassi i był następcą swojego brata ►Judy [7], który dał nazwę całemu powstaniu machabejskiemu - i Jonatana (1 Mch 2,2-5) na przywództwie nad powstaniem (143-135 r. przed Chr.; 1 Mch 13,1-17), chociaż jego ojciec radził mu, aby ze względu na swoją mądrość już od początku przejął kierowanie walką

(1 Mch 2,65). Podczas gdy Juda organizował walkę, Szymon był dowódcą wojska, np. w drugiej wielkiej bitwie z Nikanorem (2 Mch 8,22). Podobnie też za czasów Jonatana

(161-143 r. przed Chr.) odgrywał on ważną militarną (por. wygnanie Bakchidesa:

1 Mch 9,62-68; zwycięstwo nad Apolloniuszem: 1 Mch 10,74-82) oraz

administracyjno-techniczną rolę: podlegała mu całość straży nadbrzeżnych (1 Mch 11,59), gdzie rozbudowywał twierdze (por. Bet-Sur; 1 Mch ll,65n). Z tego wynika, że Szymon dysponował stosunkowo dużą władzą, co skutkowało tym, że po podstępnym uwięzieniu wodza Jonatana wstąpił w jego ślady (143 r. przed Chr.). Chociaż w Syrii Tryfon zdobył dla siebie panowanie (141-139 r. przed Chr.), Szymon stanął po stronie De-metriusza II

(145-140 r. i 129-125 r. przed Chr.), który również rościł sobie prawo do władzy. Ten ostatni potwierdził uzgodnione już wcześniej z Jonatanem obietnice (1 Mch 11,30-37), które zapewniały Żydom wolność, zarówno religijną, jak i podatkową. W 143 r. przed Chr. Juda cieszyła się wolnością i wraz z Szymonem rozpoczęła nową rachubę czasu, która wskazuje na niego jako na regenta (1 Mch 13,4 ln). Pomimo tego na terenach Judei dalej znajdowały się obce oddziały; przede wszystkim Jerozolima była siedzibą syr. garnizonu, który Szymonowi udało się wypędzić (1 Mch 13,49-53). Poprzez mianowanie swojego syna ►Jana [3] współrządcą i następcą Szymon dał podwaliny pod powstanie dynastii ►Hasmoneuszy, która została uznana także przez Rzymian (1 Mch 14,24). Poprzez publiczną aklamację „Żydzi i kapłani postanowili, iż Szymon będzie ich władcą i arcykapłanem na wieki, tak długo, aż powstanie wiarygodny prorok” (1 Mch 14,41). W międzyczasie doszło w Syrii do zmiany na tronie; panował tam teraz Antioch VII (139-129 r. przed Chr.). Zanim umocnił on swoje panowanie, potwierdził Szymonowi niezależność terytorialną i podatkową (1 Mch 15,5-9). Kiedy jednak w walce ze swoim poprzednikiem Tryfonem zyskał przewagę, ponownie wysunął wobec Judy żądania (1 Mch 15,27-36), jednakże Szymon i jego syn wypędzili ustanowionego przez Antiocha dowódcę Kendebajosa (1 Mch 15,38-16,10). Szymon zginął zabity przez morderców wynajętych przez swojego zięcia Ptolemeusza ►[11], który chciał zdobyć dla siebie panowanie nad Judeą, poczynając od Jerycha (1 Mch 16,11-17).

4)    Wg 2 Mch 3,4 był to przełożony świątyni z pokolenia Beniamina; pokłócił się on z arcykapłanem ►Oniaszem [3] z powodu nadzoru nad miejskim targowiskiem. Aby zemścić się na nim, zwrócił się do syryjskiego dowódcy i dał mu do zrozumienia, że może skonfiskować dla króla potężny skarb świątynny (2 Mch 3,5n), czego ten szybko spróbował (2 Mch 3,8-14). Dalsze oczernianie przez Szymona skłoniło Oniasza do osobistego udania się na dwór królewski. Nieobecność wykorzystał jego brat Jazon i podstępem wyłudził dla siebie urząd arcykapłana (2 Mch 4,1-6).

5)    Błędne tłumaczenie gr. Symeon odnoszącego się do ►Piotra w Dz 15,14; 2 P 1,1.

6)    Prorok i nauczyciel chrześcijan w Antiochii (Dz 13,1); nosił on przydomek Niger (czarny); był to wówczas popularny przydomek, niekoniecznie związany z kolorem skóry.

7)    Szymon Bar Kośba ►Bar Kochba.

8)    Uczeń Jezusa, który przemawiał w imieniu Dwunastu; jemu Jezus nadał imię ►Piotr (►Kefas; por. Łk 6,14; J 1,42).

9)    Inny uczeń Jezusa, który także zaliczał się do grona Dwunastu, z przydomkiem Kananejczyk (Mk 3,18), co Łukasz (Łk 6,15) oddaje za pomocą przydomka „Gorliwy”; zapewne należał on do grona zelotów.

10)    Jeden z ►braci Jezusa (Mk 6,3).

11)    Szymon Trędowaty (Mk 14,3); człowiek, który zaprosił Jezusa do swojego domu w Betanii. Tam Jezus został namaszczony przez nieznaną kobietę; „namaściła Jego ciało na pogrzeb” - jak mówi Jezus (Mk 14,8).

12)    Szymon Cyrenejczyk, ojciec Aleksandra i Rufusa, którego zmuszono, aby dźwigał krzyż Jezusa na Golgotę (Mk 1 5,21).

13)    Faryzeusz, który zaprosił do siebie Jezusa; w jego domu Jezus został namaszczony przez pewną grzesznicę (Łk 7,36-50; imię w w. 40); być może jest to ►Szymon [11].

14)    Ojciec Judasza Iskarioty (J 6,71).

15)    Szymon Mag; prawd, był to hell. cudotwórca i czarownik; w konflikt z nim popadł Piotr i Filip w Samarii i okolicy (Dz 8,9-24); u Ojców Kościoła oraz w apokryficznych Dziejach Apostolskich występuje on jako założycie] gnozy i czyniący cuda konkurent apostołów

(także w Rzymie).

16)    Szymon, garbarz z Jafy, w którego domu nad morzem zatrzymał się Piotr i tam otrzymał wizję utwierdzającą go w misji do pogan (Dz 9,43; 10,6.17.32).

17)    Szymon Bar Giora (Szymon syn Giorasa), przywódca oporu w Jerozolimie w latach

69-70 po Chr. me [ts]

Ś

Ściana. Nie tylko wytycza przestrzeń domu, ale także stanowiła element ołtarza (Wj 30,3). W czasach bibl. ściany domów Izraelitów były wznoszone z niewypalanych cegieł i często tynkowane mieszaniną wapna. Mogło się wydawać, że tynk pełni rolę wzmocnienia niestabilnej ściany lub muru. Dlatego „pobielana ściana” (por. Dz 23,3) stała się obrazem fałszywych pozorów albo niepewnej gwarancji (Ez 13,10-12). ms [msz]

Ściana Płaczu ► Mur Zachodni. 

Ścieżka ► Droga.

Ścięgno. Obok skóry, ciała i kości, starożytna anatomia znała także i ścięgna

(por. Ez 37,6.8); najczęściej chodziło tu po prostu o mięśnie, jak jasno wynika z Rdz 32,33, gdzie pojawia się opowiadanie etiologiczne związane ze zwyczajem nie wzmiankowanym w innych miejscach Biblii, że nie jada się ścięgna zwierząt znajdującego się w stawie biodrowym. Cięciwy łuków (por. Ps 11,2) robione były najczęściej z jelit, me [ts]

Ślaz / Malwa. Niektórzy badacze Biblii tak nazywają rośliny (BT: jarzyny, ►Świat roślin), które w 2 Krl 4,39 zbierano w czasach klęski głodowej; to, co słudzy Elizeusza w tym przypadku faktycznie znaleźli i ugotowali, miało gorzki smak i działało jak trucizna. Dopiero Elizeusz, dodając mąkę, uczynił tę potrawę jadalną (2 Krl 4,40n). ms [łs]

Ślepota. Była to częsta na starożytnym Bliskim Wschodzie ►choroba (Tb 2,10), która za wyjątkiem starzenia się (Rdz 27,1; 1 Krl 14,4 - zaćma) wynikała ze względów klimatycznych i sanitarnych. Leczenie jej przy pomocy żółci ryby (Tb 6,4; 11,4.8.11n) nie było chyba ogólnie znane. Wyzdrowienie następowało niezwykle rzadko i postrzegane było w kategorii wielkiego cudu (J 9,16). Z powodu niemożności podjęcia pracy ślepcom nie pozostawało nic innego, jak żebranie (Mk 10,46). Troska o niewidomego jest Bożym przykazaniem

(Kpł 19,14). Za sprawcę ślepoty uważano Boga (Wj 4, 11) - zarówno bezpośrednio

(Dz 13,11), jak również pośrednio (J 9,1-3). W tle mamy tu do czynienia z przekonaniem, że oślepienie jest karą. W znaczeniu przenośnym mówi się np., że „zaślepieniem” jest łapówka dana sędziemu (Wj 23,8), zaś na płaszczyźnie religijnej to niezdolność rozpoznawania mocy i woli Boga i życia zgodnie z nią (por. Iz 6,9). Z tego punktu widzenia również uzdrowienia ślepców przez Jezusa mają wymiar teologiczny, są znakami inaugurującymi czas zbawienia, me [msz]

Ślina. Oplucie jest znakiem szczególnej pogardy (Lb 12,14; Iz 50,6; Mk 14,65; 15,19); sama ślina może być wykorzystana przy uzdrowieniu (Mk 7,33). me [ts]

Ślub. Obietnica wypowiedziana dobrowolnie wobec Boga, która także (niekiedy publicznie: Ps 116,14) może zostać wykupiona (Pwt 23,22-24); na podstawie tekstów bibl. nie można stwierdzić, czy były jakieś szczególne przypadki, które sprawiały, że składano śluby Jednakże takie właśnie trudne sytuacje dawały impuls do tego, aby poprzez wstrzemięźliwość od czegoś albo wykonanie pewnego czynu zapewnić sobie w nich pomoc Bożą. Znany jest ślub Anny, wedle którego w przypadku poczęcia syna - był nim później Samuel - powierzy go Panu (1 Sm 1,1). Ponadto śluby były składane z powodu niepewności, jakie niesie ze sobą prowadzenie życia koczowniczego (Rdz 28,2-22), w czasie cierpienia wywołanego wojną (Sdz 11,30n), w momencie grożącego niebezpieczeństwa na morzu (Jon 1,16; 2,10n) i - wg Psalmów - w wielu innych niebezpieczeństwach. Interesujące jest to, że śluby miały swoje granice: jeśli np. małżonek nie zgadzał się ze ślubem, który złożyła wcześniej jego żona, wówczas taki ślub przestawał obowiązywać (Lb, 30,7-10). Śluby wydawały się być do tego stopnia popularne (i nie tylko w stosunku do JHWH, lecz także w stosunku do innych bóstw, co można odczytać z prorockiej polemiki: por. Jr 44,25), że przed nadużyciami z nimi związanymi ostrzegali zarówno prorocy (Na 2,1), jak również teksty prawne (Lb 30,3) i mędrcy (Syr 18,22-26); niemniej trzeba zauważyć, że wszyscy oni wzywali do ich zachowywania. Ponieważ w związku ze ślubami często obiecywane były różne dary

(np. Kpł 7,16), dlatego zważano na to, aby to, co składano w ofierze, było wartościowe i przydatne (Ml 1,14). Śluby mogły wywierać wpływ na całe życie człowieka, jak np. u Samuela albo u nazirejczyków (por. Lb 6,1-21; Sdz 13,5). Jezus był jednym z tych, którzy piętnowali nadużycia przy ślubach (Mt 15,5n); jednak generalnie nie wypowiadał się On przeciwko tej praktyce, a Jego słowa w Mt 26,29 przypominają formą złożenie ślubu. Paweł i inni z pierwotnej wspólnoty podporządkowali się osobiście złożonym ślubom (por. Dz 18,18; 21,23n). fr [ts]

Śmiałość (gr. parresia). Na początku historii Kościoła chrześcijanie mówiący po gr. przejęli to słowo, które pierwotnie oznaczało prawo wolnych obywateli do mówienia wszystkiego. Pojęcie to miało widocznie dla pierwszych chrześcijan podstawowe znaczenie. W Ewangeliach tylko okazyjnie wspomina się o otwartym sposobie mówienia Jezusa, gdy przepowiadał swoje cierpienie i zmartwychwstanie (Mk 8,31nn). Z otwartością mówią apostołowie, jak Piotr i Jan (Dz 4,13) albo Paweł (Dz 9,27nn). Również inne znaczące osoby u początków chrześcijaństwa charakteryzowały się taką postawą, a wspólnota w Jerozolimie modliła się o to, by żadne zagrożenia nie odwiodły ich od jawnego głoszenia „Słowa”

(Dz 4,29.31). Paweł jako apostoł uważał taką postawę względem swoich wspólnot za swoje prawo (2 Kor 3,12; Flm 8). Szczególnie w obliczu prześladowań taka otwartość i ufność była niezwykle istotna (1 Tes 2,2). Dzięki Jezusowi Chrystusowi taką postawę ufności posiada każdy wierzący (Ef 3,12). Chrześcijanie stają się rzeczywiście „domem” Jezusa, gdy ufność potraktują z całą powagą. Mogą wtedy z ufnością zbliżyć się do „tronu łaski”, prosząc o miłosierdzie i łaskę (Hbr 4,16; por. 10,19). Taką chrześc. ufność można również zagubić

(Hbr 10,35). Kto z ufnością wygląda dnia powtórnego przyjścia Chrystusa, ten go przetrwa

(1 J 2,28). Chrześcijanin, któremu serce nic nie zarzuca, staje przed Bogiem z ufnością

(1 J 3,21). Kto prosi zgodnie z wolą Boga i będzie wysłuchany, posiada ufność (1 J 5,14) i ostanie się na sądzie (1 J 4,17). Nawet wtedy, gdy gr. słowo parresia (= ufność) szybko wyszło z użycia językowego wśród chrześcijan, pozostało podstawowe doświadczenie z początków Kościoła: wierzący posiada dar i prawo, by powiedzieć wszystko z ufnością przed Bogiem i przed innymi wierzącymi w Kościele. Nie musi niczego ukrywać. Paraliżujący strach został przezwyciężony. To prawo do ufności posiadają nie tylko nieliczne osoby w Kościele, lecz każdy wierzący. Pojęcie ufności świadczy również o dojrzałości chrześcijan, którą osiągnęli dzięki łasce Boga. Ufność chrześcijan nie objawia się w jawności, lecz poszukuje jej, by głosić czyste i nieskazitelne Słowo Boże i świadczyć o Nim. wb [pt]

Śmiech. Tylko w niektórych miejscach Biblii odgrywa on jakąś rolę. Ma on znaczenie przede wszystkim w ludowym wyjaśnieniu znaczenia imienia Izaak (hebr. on się śmieje).

Wg relacji w Rdz 18,12-15 imię to ma swoją genezę w śmiechu Sary, kiedy to usłyszała, że pomimo swojego podeszłego wieku, pocznie i porodzi syna. Z kolei w Rdz 17,17-19 pojawia się inne wyjaśnienie: To Abraham pada przed Bogiem w postawie adoracji, kiedy dowiaduje się, że będzie miał syna. Nie może jednak powstrzymać się od śmiechu, kiedy myśli o wieku swoim i swojej żony. Jeszcze inaczej imię Izaak wyjaśnia Sara w Rdz 21,6n: „Powód do śmiechu dał mi Bóg. Każdy, kto się o tym dowie, śmiać się będzie z mojej przyczyny.

W innych tekstach bibl. śmiech jest jedną z reakcji Boga, który demonstruje swoją wyższość nad przeciwnikami (Ps 2,4; 59,9). Zdolność śmiania się jest także pojmowana jako jeden z darów, które wyobrażają ostateczny stan szczęścia, kiedy człowiek zapomni o wszelkich troskach (por. Łk 6,21). fr [ts]

Śmierć. Dla ludzi Bliskiego Wschodu, a tym samym dla ludzi ST śmierć nie oznacza medycznie ustalonego momentu czy też oddzielenia duszy od ciała (jak w filozofii gr.), ale utratę sił życiowych, witalności i zdolności do poruszania się, utratę życiowego tchnienia, którego Bóg udzielił człowiekowi na czas trwania jego życia (Rdz 2,7; Ps 104,29). A zatem śmierć może się często dokonywać także jako powolne chylenie się człowieka ku upadkowi. Może nastąpić już za życia, np. na skutek ciężkiej choroby czy też publicznego zniesławienia. Ostatecznie śmierć nastąpi wraz z ostatnim tchnieniem albo też gdy wypłynie krew, ponieważ krew i oddech są nośnikami życia. Umrzeć jest przeznaczeniem człowieka, ponieważ ludzkie życie nie jest nieograniczone (Rdz 2,17; 3,3.22); człowiek powraca do ziemi, z której wyszedł (Rdz 3,19) - to jest niezmienne (Koh 12,1-7). Zatem śmierć jest koniecznością.

Dopiero później zostanie dostrzeżony problem sensowności ludzkiej egzystencji (np. u Hioba). Zaostrzając problem, przedstawiano śmierć jako samoistną siłę, która wytworzyła się z Boga i porusza się samodzielnie (Jr 9,20), jako nienasyconego potwora (Prz 27,20), jako ciągłe zagrożenie dla pobożnych (Lm 1,20), a nawet jako osobę (Ps 49,11; Oz 13,14); jednakże w Biblii, w przeciwieństwie do wierzeń religijnych sąsiadów Izraela, nigdy nie przyznawano śmierci boskiej rangi: bezsprzecznie wierzy się w panowanie Boga nad śmiercią (Am 9,2; Iz 7,11; 26,19). Ważną rolę odgrywa również sposób postępowania samego człowieka, stosownie do przekonania o istnieniu związku przyczynowo-skutkowego: grzesznik przez swoje zachowanie sam przygotowuje sobie śmierć, prawy przez swoje postępowanie wybawia się od śmierci wiecznej (Ps 55,24; Prz 10,2). Zmarłemu należał się ►pogrzeb i ►grób. Potem ostatecznie znikał nawet dla swoich bliskich. Wegetował w podziemnym świecie jako cień. Dopiero w II w. przed Chr. pojawiła się nadzieja, że zmarli zostaną wskrzeszeni w dniu ostatecznym i że wówczas ostatecznie zostanie pokonana

(Iz 25,8; Dn 12,1-3). Rozumienie śmierci jako metafory opisującej relację człowieka do Boga znajduje swoje odbicie w wielu tekstach bibl. Śmierć jest oddzieleniem człowieka od Boga, wykluczeniem ze zbawczej wspólnoty z Nim (por. Ps 6,6; 30,10).

Śmierć traktuje się jako konsekwencję ludzkiego oddalenia się od Boga: przez grzech Adama śmierć weszła na świat (Rz 5,12), nikt nie może od niej uciec, „zapłatą za grzech jest śmierć” (Rz 6,23). Zatem każdego człowieka, który chce żyć, jakby Boga nie było, na własną rękę, uważa się za „umarłego”. W tym sensie niewierzący są „umarłymi” (Ef 2,1.5). me [msz]

Śmietnisko. Dół albo otwarta cysterna, miejsce przed obozem (Kpł 4,12) lub palenisko w domu, gdzie spalano śmieci, me [msz]

Śnieć. Choroba zielonych zbóż wywołana przez grzyby, która powoduje, że ziarno wypełnia się masą zarodników (por. 1 Krl 8,37). W groźbach prorockich (Am 4,9) wymieniona jako skutek sądu Bożego, me [msz]

Śnieg. Zjawisko atmosferyczne rzadkie w Palestynie. Występuje przede wszystkim w górach Liban i na Hermonie (2 Sm 23,20; Jr 18,14); obrazowo śnieg oznacza biel (Iz 1,18; Mt 28,3) oraz czystość (Lm 4,7). me [ts]

Śpiew. Sposób wykonania ►pieśni. ►Muzyka, ►Instrumenty muzyczne, ►Taniec. ►Księga Psalmów, fr [ts]

Śpiewak. Śpiew odgrywał ważną rolę zarówno w życiu codziennym, jak również w kulcie. Stąd też wzmianki o śpiewakach są całkiem naturalne. Jednakże istnieje mało tekstów mówiących o roli śpiewaków w życiu codziennym (por. 2 Sm 19,36). Śpiewak mógł być członkiem chóru; takie istniały często na dworach królewskich (por. 1 Krl 10,12; Am 8,3; Koh 2,8).

Najczęstsze wzmianki o śpiewakach pojawiają się w związku z kultem. Ps 68, który w niektórych częściach wydaje się wskazywać na przedizraelskie kananejskie tradycje, jest świadectwem sięgającym do wczesnych czasów. Bardzo znaczące są informacje pojawiające się w Dziele Kronikarskim. Wyraźnie zostało wspomniane, że potomkowie śpiewaków powrócili z Zorobabelem (Ezd 2,41), a potem z Ezdraszem (Ezd 7,7) z wygnania babil. Podczas poświęcenia odbudowanych pod przewodnictwem Nehemiasza murów Jerozolimy śpiewacy uroczyście zaśpiewali na zakończenie obchodów (Ne 12,42). Wg 1 Krn 15,16-19 już Dawid miał pośród lewitów trzy grupy, które wywodziły się od Hemana, Asafa i Etana

(w kilku miejscach zamiast Etana pojawia się Jedutun; np. 1 Krn 25,1), określane mianem grup śpiewaczych pierwszego stopnia, fr [ts]

Środki płatnicze ► Pieniądz, ► Handel, ► Monety.

Świadectwo. Pierwotnie termin prawniczy, który w Biblii najczęściej używany jest w znaczeniu religijnym. Tak np. Prawo uważa się za „świadectwo”, tzn. znak, który dowodzi określonego stanu rzeczy (tu: w nim manifestuje się i objawia się Bóg; jest znakiem zawarcia przymierza na Synaju). Konsekwentnie tablice przykazań, które wg tradycji kapłańskiej znajdowały się w Arce, określane są mianem „świadectwa” (zob. dosł. w Wj 25,16 zamiast „tablic Świadectwa”). Przenośne sanktuarium, w którym znajdowała się Arka, nazywa się „Przybytkiem Świadectwa” (dosł. w Wj 38,21).

W NT „świadectwo”, występujące przede wszystkim w Pismach Janowych, jest pojęciem pełnym teologicznych treści, którego używa się zamiennie z „Ewangelią” i „przepowiadaniem” (np. J 3,11; 8,18; 15,27; 1 J 4,14; 5,10). me [msz]

Świadek. Z prawnego punktu widzenia osoba, która swoją wypowiedzią może dowieść faktycznego zaistnienia określonego stanu rzeczy. W st. i żyd. postępowaniu sądowym (►Sąd) znane były instytucje świadka zarówno oskarżenia, jak też obrony.

W przeciwieństwie do prawa rzym., gdzie pytania stawiano przede wszystkim oskarżonemu, w sądach żyd. opierano się na pytaniach zadawanych świadkom. Fundamentalna zasada brzmiała, że dla dowiedzenia winy oskarżonemu potrzeba zgodnego świadectwa przynajmniej dwóch świadków (Pwt 19,15; por. Mt 18,16). Świadczyć nie mogły kobiety oraz niewolnicy. W przypadku wykazania fałszywego świadectwa składający je był karany na zasadzie ius talionis (Pwt 19,16-21).

Przy zawieraniu umowy albo składaniu przysięgi można wziąć na świadka Boga, przywołując Go (Rdz 31,50; Rz 1,9). W przenośnym znaczeniu „świadkiem” jest ten, kto z przekonaniem angażuje się w jakąś sprawę (świadczy o niej) - szczególnie dotyczy to tych ludzi, którzy swoje świadectwo przypieczętowali ofiarą życia. ►Męczennik, me [msz]

Świadomość historyczna / Ujęcie historii. Świadomość historyczna powstaje w odpowiedzi na pytania o prawa, reguły, jakim podlega życie poszczególnych jednostek, grup i społeczeństw (w odróżnieniu od życia natury). Ważnymi pytaniami w tym wypadku są: w jakim stopniu człowiek może wpływać na te procesy, w jakim stopniu wpływają one na człowieka i w jakim stopniu zmienia się istota i struktura życia ludzkiego w tym procesie „historycznym”. Wg świadectwa ST słowa i czyny JHWH, Jego Objawienie i dzieła zbawcze realizują się w historii (nie w naturze, jak w Ps 104). Fundamentem dla izraelskiej koncepcji historycznej jest połączenie kultu, teologii i historii; historycznym dowodem na to jest tzw. małe historyczne credo w Pwt 26,5-9. W rozwoju religijnym, obfitującym w wiele zmian, wyeliminowana została przez wiarę w JHWH kananejska religia naturalna, która istniała wcześniej w Palestynie; JHWH jest osobowym, swobodnie i świadomie działającym Bogiem. To personalne i historyczne zapatrywanie zostaje przyjęte nawet w obszarze natury: stworzenie jawi się jako początek historii i na odwrót - historia uchodzi za nieustanne stworzenie. JHWH nie jest jednak jedynie Stworzycielem i Żywicielem, jest On także Sędzią historii. Koncepcja jedności Boga stwarzającego, utrzymującego przy życiu i sądzącego jest fundamentem izraelskiej koncepcji historycznej. Poszczególne stadia świadomości historycznej w Izraelu można wyznaczyć na podstawie rozwoju ►historiografii. me [ts]

Świat. Kultura starożytnego Bliskiego Wschodu określa mianem „świata” przeważnie polarną strukturę składającą się z „nieba i ziemi”. Jako takie zostają stworzone przez Boga (pierwszy opis stworzenia; Rdz 1,1) i jako takie zostaną przez Boga ostatecznie odnowione (Apokalipsa św. Jana 21,1). Na początku, jak również na końcu bibl. kanonu „bezmiar wód / morze” symbolizują chaos, a zarazem są przeciwieństwem świata: z chaosu zostaje stworzony świat. Osiąga swą doskonałość, kiedy nie ma już „morza”. Świat oznacza zatem uporządkowany obszar życia człowieka, który znajduje się w bezpośredniej relacji z Bogiem jako swoim Stwórcą. Wyznanie wiary w Boga, Stworzyciela świata, nieba, ziemi, jest czymś całkowicie oczywistym również dla tekstów NT (np. Dz 17,24). Równocześnie tradycja bibl. mówi o ograniczoności tego świata, w takim razie w obliczu jego grzesznego stanu oczekuje się świata nowego, innego (por. Iż 65,17). W Apokalipsie św. Jana staje się wyraźne, że zmieni się nie tylko przestrzeń, ale również czas nabierze nowego charakteru, ponieważ słońce i księżyc stracą swoje funkcje. Wieczna teraźniejszość przez Bożym obliczem zajmie miejsce linearnej koncepcji czasu (Ap 21,23).

W tym dwubiegunowym sposobie widzenia świata przez człowieka Bóg stoi tak bardzo obok, że „świat” może znaleźć się pod wpływem sił złych i wrogich Bogu, które jako „elementy” zostaną z niego wyrugowane podczas zaprowadzania na nowo panowania Boga

(por. Kol 2,10; Ga 4, 2 P 3). Przestrzeń i czas postrzegane są z perspektywy linearnej: po obecnym wieku, przede wszystkim w mentalności apokaliptycznej w epoce wczesnego judaizmu, nastąpi całkiem inny, który pojawi się za sprawą Bożego aktu. W orędziu chrześc., uznającym Jezusa z Nazaretu za „Pierworodnego wobec każdego stworzenia” (Kol 1,15), widać wyraźnie, że odnowa świata w Nim ma swój początek, ponieważ On jest „Głową wszelkiej zwierzchności i władzy” (Kol 2,10). Przy okazji relacji o pojawieniach się Zmartwychwstałego można zobaczyć trudność tego wnikania rzeczywistości boskiej w świat ludzki: jest to doświadczenie, którego nie da się opisać w zwykłych kategoriach czasu i przestrzeni. Jednocześnie jednak daje możliwość do mówienia o oczekiwanym wejściu wierzących do tej rzeczywistości przy pomocy wizji przemienienia (por. 1 Tes 4,15-17;

1 Kor 15,51-53).

Judaizm hell. przejął z filozofii gr. pojęcie kosmos, które tam tłumaczone jako

„świat-porządek” występowało jako przeciwieństwo słowa chaos. Zawsze także do pojęcia kosmos przynależy termin nomos (prawo), jako zasada porządkująca. W ten kosmos wg Janowego Prologu wkracza „Słowo” i zostaje przezeń odrzucone (J 1,10). Tutaj, podobnie jak w listach Pawła, chodzi też o to, by ostatecznie wszczepić w cały świat, w całe stworzenie zasadę życia Boga, która w osobie Jezusa z Nazaretu na tym świecie stała się ciałem, jmw [msz]

Światłość. Wg Rdz 1,3 stworzenie światłości było pierwszym dziełem stwórczym Boga (►Stworzenie). Traktowana jest ona jako posiadająca własną istotę, niezależnie od słońca.

W świetle możliwe jest życie (Ps 56,14). W nauczaniu proroków światłość przedstawiana jest jako jeden z elementów przyszłego zbawienia (Iz 9,1), w przeciwieństwie do ►ciemności, która należy do sfery wyjętej spod zbawienia (Iz 2,5). Objawieniu się światłości towarzyszą często różne zjawiska (Ps 104,2; Ez 43,2). We wspólnocie w Qumran silnie akcentowano uniwersalne i religijne przeciwieństwo światła i ciemności.

Także w NT, zwłaszcza w pismach Janowych, widać ten element „walki” między światłem i ciemnością, np. przy ukazaniu prawdy o świetle przyniesionym przez Jezusa (J 3,19; por.

2 Kor 4,6; 6,14). Przy tym światłość jest z jednej strony metaforą życia (J 1,9), z drugiej strony - prawdy, jasności i wyznaczania właściwego kierunku (J 8,12). Stąd też światłość może oznaczać sferę Bożą: „Bóg jest światłością” (1 J 1,5). Chrystus jest „Światłością prawdziwą” (J l,8n), a wierzący w Chrystusa znajdują się w tej zbawczej przestrzeni jako „dzieci światłości” (Ef 5,8n; 1 Tes 5,5; 1 P 2,9), podobnie jak „stać się człowiekiem wierzącym” oznacza „stać się oświeconym” (Hbr 6,4). me [ts]

Świat podziemny ► Piekło, ► Otchłań.

Świat roślin

W Biblii znajduje się szereg wzmianek o florze Palestyny.

Rodzaje drzew

Trudno dokładnie ustalić zakres kategorii drzewa leśne w odniesieniu do starożytności. Zapotrzebowanie na drewno (budulec i opał) na gęsto zaludnionym obszarze przyczyniło się do redukcji drzewostanu, począwszy od II tys. przed Chr. W I tys. przed Chr. królowie asyr. prowadzili rabunkową wycinkę lasów porastających góry Liban, które wykorzystywali w budownictwie. Rosnący tam cedr, który obecnie niemal już nie występuje, odgrywał pośród drzew dominującą rolę z powodu swojej dużej wartości gospodarczej, wielkości i piękna. Świątynia i pałac Salomona były wyłożone drewnem cedrowym (1 Krl 6,9n; 7,2n); pień cedrowy był ponadto używany do budowy masztów okrętowych (Ez 27,5). W języku poetyckim cedry symbolizują potęgę imperium asyr. (Ez 31,3).

Równie dużą wartość przedstawiały palmy (Pnp 7,8), dęby (Am 2,9) oraz podobne do cyprysów i stosowane w budownictwie janowce (często w tłumaczeniach mylnie przekładane jako „cedr”: 1 Krl 6,15; Iz 14,8).

Względnie rzadko wspominane są rosnące w górach Liban cyprysy (Iz 41,19), które również używane były jako budulec (Rdz 6,14; tłumaczenia mówią tutaj o drzewach żywicznych, bukszpanach lub jodłach). Hodowano osobliwie wiecznie zielone drzewo tamaryszkowe

(Rdz 21,33). Jako przykład drzewa świętego podaje się terebint, który w tłumaczeniach często błędnie nazywany jest „dębem” (Rdz 18,1). Istniało wiele gatunków terebintów, z których oleistej kory pozyskiwano żywicę, a ich orzechy uchodziły za smakołyki.

Szeroko rozpowszechniona była akacja, co m.in. potwierdzają nazwy miejscowości; jak podaje Wj 25-27 oraz 36-38, drewno akacjowe posłużyło do produkcji drewnianych części Namiotu Spotkania i znajdujących się w nim sprzętów kultycznych. W budownictwie wykorzystywano również drewno migdałowe. Przy ciekach wodnych, jak też nad brzegiem Jordanu rośnie topola (Ps 137,2; Iz 44,4 BT: „wierzba”).

Sporadycznie spotkać można wysoki platan (Ez 31,8).

1 Krl 10,11n wymienia „drzewo sandałowe” jako rodzaj drzewa importowanego z Ofiru (prawd. Indie), z którego sporządzano instrumenty muzyczne i wyroby snycerskie. Większość z wymienionych drzew była ścinana w celach użytkowych; dębinę wykorzystywano np. do produkcji wioseł okrętowych (Ez 27,6). Znaleziska archeologiczne z Jerycha wskazują, że sprzęty codziennego użytku wykonywano z tamaryszku, drzewa migdałowego, topoli, dzikiej wiśni oraz chmielograbu.

Od III tys. przed Chr. mieszkańcy Palestyny trudnili się, oprócz uprawy roli, także hodowlą drzew owocowych oraz uprawą warzyw i roślin korzennych. Na polach, z których usunięto kamienie i które ogrodzono w celach ochronnych wałami kamiennymi, sadzono i uprawiano winna latorośl (Iz 5,1-7). Wolno rosnąca, drzewiasta winorośl (Rdz 49,11) wymagała dużej i intensywnej pielęgnacji; często pozwalano jej rosnąć w sąsiedztwie innych drzew, zwłaszcza przy figowcu. Drzewo to obradzało dwa razy: przynosiło ono figi wczesne i figi letnie

(Oz 9,10; por. Mk 11,13); drzewo to również wymagało dużej pielęgnacji (Prz 27,18). Drzewo oliwne dostarczało zarówno substancji na maść, jak również niezbędnego dla wyżywienia tłuszczu (oliwy). W pierwszych latach sadzonka musiała być troskliwie pielęgnowana; jeśli drzewo było wystarczająco mocne, to mogło rosnąć przez wieki; gaje oliwne najczęściej zakładano na terasach górskich.

Owoce drzewa granatu ceniono na całym Bliskim Wschodzie ze względu na fakt, że są orzeźwiająco kwaśne. Owoce zrywano, zanim dojrzały, aby nie pękły; wyrabiano z nich także sok (Pnp 8,2). Wyobrażenia drzewa granatu pojawiały się często jako ornament, było ono także obrazem kobiecej urody, a ze względu na wiele nasion - traktowano je jako symbol płodności i urodzajności (Pnp 4,3). Sykomora albo figowiec charakteryzuje się szerokimi, dającymi dużo cienia gałęziami, na których rosną małe owoce, które jednak nie są zbyt smaczne; drewno sykomorowe było cenionym budulcem. 1 Krn 27,28 przytacza imię leśnika Baal-Chanana z Geder, który sprawował nadzór nad oliwkami i sykomorami w ogrodzie królewskim. Daktylowce (Pnp 7,8) - osławione z powodu ich wielkiego wzrostu - dojrzewają jedynie na terenach podzwrotnikowych; w czasach bibl. w okolicach Jordanu stały lasy palmowe i dlatego w tradycji Jerycho nazwane jest „Miastem Palm” (Sdz 1,16). Gałęzie daktylowca używane były podczas Święta Namiotów (Kpł 23,40). Sdz 4,5 podaje, że na płd. od Betel zlokalizowana jest Palma Debory - drzewo o charakterze sakralnym. Ornamenty palmowe tworzyły wystrój wnętrza w Świątyni Salomona (1 Krl 6,29).

Jabłoń można spotkać w Asyrii o wiele częściej niż w Palestynie, gdzie występuje rzadko i wspomina się o niej dopiero w późniejszych czasach (Jl 1,12; Pnp 2,3.5).

Innymi drzewami rodzącymi jadalne owoce są: drzewo migdałowe (Rdz 30,37), którego owoce uchodziły za delikates (Rdz 43,11), jak również pistacja (orzech z drzewa z tej samej rodziny co terebint), drzewo orzechowe (Pnp 6,11), morwa (Łk 17,6) oraz drzewo świętojańskie.

Krzewy

W języku hebr. występuje wiele różnych terminów na określenie roślin kolczastych i podobnych do ostu (rośliny charakterystycznej dla ziemi nieurodzajnej i wyludnionej), których często nie da się już jednoznacznie zidentyfikować. Jak podaje Rdz 3,18, ziemia miała rodzić ludziom „cierń i oset”; za pomocą takiego obrazu prorocy zapowiadają zagładę Izraelowi i jego sąsiadom (Iz 7,23-25; Oz 9,6; 10,8).

Do roślin krzewiastych zalicza się także cierń (Wj 3,2; Sdz 9,14n) oraz lotos (Hi 40,21), mirt (Za 1,8-11) oraz drzewo balsamowe (2 Sm 5,23n), które prawd, jest tożsame z lentyszkiem (drzewem mastyksowym), janowiec (1 Krl 19,4n) oraz krzew rycynusowy (Jon 4,6-10), hizop, który stosowany był jako kropidło (Ps 51,9), pokrzywę (Iz 34,13; 55,13) i oleander (odkryty podczas wykopalisk, niewzmiankowany w Biblii).

Trawy

Także w odniesieniu do tej części flory w języku hebrajskim występuje wiele różnych nazw, które stanowią określenia traw nadbrzeżnych (trzcina, sitowie, szuwary); ponieważ najczęściej jest o nich mowa w kontekście Egiptu, nie można wykluczyć, że chodzi tu o krzew papirusowy (Wj 2,3; Iz 19,6).

Warzywa

W ST jarzyny - w odróżnieniu od potraw mięsnych - uchodzą za synonim skromnego pożywienia (por. Prz 15,17). Z warzyw wymienia się: soczewicę (por. Rdz 25,34;

2 Sm 17,28; 23,11; Ez 4,9), fasolę (2 Sm 17,28), dynię, ogórki (w Lb 11,5 wymienione jako pożywienie typowo egipskie), pory (Lb 11,5), cebulę (w Egipcie uchodziła za główny składnik diety robotników, pracujących przy budowie piramid; wg Talmudu i Miszna widzą w niej podstawę wyżywienia prostego ludu), czosnek (Lb 11,5; był on bardzo ceniony ze względu na swoją wartość odżywczą i działanie zdrowotne) i melony (prawd, czerwone arbuzy, które uprawiano w Egipcie już przed 2100 r. przed Chr.; por. Lb 11,5); ogrody warzywne (►Ogród) również były znane (por. 1 Krl 21,2).

Pozostałe rośliny

Do świata roślinnego w Biblii należą również ►kwiaty, różne rodzaje ►zbóż i lnu

(do produkcji sznurów; Joz 2,6), jak również szereg owoców, żywic (roślinne substancje zapachowe do produkcji perfum) i przypraw. Spośród przypraw (poza octem i solą) wymienione są: piołun, który z powodu swojego gorzkiego smaku symbolizuje ból i niesprawiedliwość (Am 6,12), ruta i mięta (Łk 11,42), koper i kminek (Mt 23,23; Iz 28,25), cynamon i szafran (Pnp 4,14: wonna trzcina), kapary (Koh 12,5) i kolendra (Wj 16,31);

Łk 17,6 zakłada istnienie upraw krzewów gorczycy. Pnp 4,13n wylicza kilka roślin, z których pozyskiwano perfumy: „kwiaty henny i nardu, nard, szafran, wonna trzcina i cynamon, drzewa żywiczne, mirra i aloes, najprzedniejsze balsamy”. me [łs]

Świat zwierząt

Oczywiste jest, że Biblia nie zna zoologicznej systematyki. Zaobserwowane zwierzęta klasyfikuje się na podstawie łatwych do zauważenia cech charakterystycznych; odnośna terminologia ma proweniencję ludową i często jest nieostra. W Biblii świat zwierząt dzieli się z grubsza na następujące zbiory: zwierzęta wodne, większe zwierzęta skrzydlate, zwierzęta lądowe i gady. Z religijnej perspektywy wyróżnia się zwierzęta czyste i nieczyste; prawie

1/3 z ok. 130 wymienianych w Biblii gatunków zwierząt występuje w katalogach zwierząt czystych i nieczystych (Kpł 11; Pwt 14), niektóre tylko tu. Zwierzęta (z wyjątkiem domowych) pojawiają się przede wszystkim przy okazji unaoczniających porównań. Przy wielu hebr. nazwach zwierząt trzeba pamiętać że mogą być one różnie tłumaczone na język polski. Poniższy przegląd bibl. świata zwierząt opiera się zasadniczo na klasyfikacji przyjętej w zoologii.

Ssaki

Ze względu na ich znaczenie dla ludzi, Biblia najczęściej wymienia zwierzęta domowe: woła, owcę, kozę i osła (►Hodowla zwierząt). Wartość pierwszej trójki wynikała z uzyskiwanych produktów: mięsa, mleka, skór, wełny; one także w pierwszej kolejności stanowiły zwierzęta ofiarne. Osiadła ludność wykorzystywała woły jako zwierzęta do wszelkiego rodzaju prac: przy orce, do transportu, przy młócce. Hebrajski zna wiele synonimów słowa byk - krowa wspominana jest rzadko. Te synonimy bardzo często stosowane są zamiennie. Niekiedy w przekładach dość dowolnie nazywa się byka „wołem” (np. Iz 1,3), przy czym nigdy nie może tu być mowy o wykastrowanym byku. Cała starożytność uznawała byka za symbol siły

i płodności; stąd też był wyobrażeniem bożka Baala. Wyobrażenia byka w Betel i Dan

(1 Krl 12,28n; por. Wj 32) - Biblia z pogardą określa je mianem „cielców” - były przypuszczalnie uważane za trony i przedstawienia niewidzialnego JHWH. Symbolami siły były również baran i kozioł (np. w Dn 8 jako obrazy Persji, wzg. imperium Aleksandra Wielkiego). Owca i baranek symbolizowały niezawinione cierpienie (Iz 53,7). Osła

i muła wykorzystywano jako zwierzęta juczne, pociągowe i wierzchowe; koń od czasów Salomona służył jako zwierzę pociągowe dla rydwanów, a w odosobnionych przypadkach jako wierzchowiec dla wojowników (1 Krl 5,6; 2 Krl 9,18). Kiedy Biblia mówi

o wielbłądzie, zawsze chodzi o jednogarbnego dromadera; był on szczególnie ważny dla mieszkańców pustyni ze względu na jego wytrzymałość i szybkość.

Spośród zwierząt dziko żyjących Biblia bardzo często mówi o Iwach (które w jęz. hebr. nazywane są rozmaicie); lew jest symbolem siły i odwagi (2 Sm 17,10), drapieżności

(Ez 22,25), a z powodu stwarzanego niebezpieczeństwa - także wroga (Ps 10,9; 1 P 5,8); posługiwano się obrazem lwa, by opisać działanie JHWTl (Iz 31,4). Innymi groźnymi drapieżnikami są pantera, leopard, niedźwiedź i wilk (2 Krl 2,24; Iz 11,6n; Jr 5,6). Szakal, którego w niektórych tłumaczeniach określa się także mianem hieny lub lisa, ukazany jest jako mieszkaniec pustynnych i odludnych miejsc (Iz 34,13n; Lm 5,18). Lis w Biblii to symbol przebiegłości i podstępu (Łk 13,32). Psy to z jednej strony towarzysze pasterzy (Hi 30,1), przede wszystkim jednak zwierzęta wałęsające się bezpańsko. Dlatego psy służyły również jako obraz podrzędnych kreatur (Koh 9,4), a samo słowo „pies” uchodziło za obelżywe

(por. 2 Sm 3,8). Kot, czczony w Egipcie jako zwierzę święte, w Biblii wzmiankowany jest tylko w Ba 6,21. Ze zwierząt rogatych można znaleźć jelenia i gazelę, symbolizującą szybkość (Pnp 2,9). Poza nimi (por. Pwt 14,5) wymienione są także: daniel, koziorożec, antylopa i kozica (Ps 104,18) oraz żubr albo tur. Poza tym ST wspomina bawoła, uważanego za symbol siły (Ps 22,22).

Wśród wymienianych w ST ssaków są jeszcze: małpa (1 Krl 10,22: egzotyczne zwierzę importowane), żyjący na stepie onager (Hi 24,5), dzik leśny (Ps 80,14), hipopotam (opisywany w Hi 40,15-24), królik i zając (Kpł 11,6: zaliczany do przeżuwaczy, gdyż stale porusza żuchwą), góralik, kopytne, żyjące w skałach zwierzę podobne do świstaka

(Ps 104,18), kret (Kpł 11,29; Iz 2,20), jeż (Iz 34,11), mysz (Kpł 11,29; 1 Sm 6,4n), nietoperz (Kpł 11,19; Iz 2,20) jak też w późniejszych tekstach ST słoń, który, jako budzący postrach, używany był w działaniach wojennych na zasadzie współczesnego czołgu (np. 2 Mch 13,2).

Ptaki

Najczęściej wzmiankowanym ze wszystkich gatunków ptaków jest w Biblii orzeł, który gnieździ się na wysokich skałach (Hi 39,27); jest symbolem potężnego władcy (Ez 17,3), szybkości (Pwt 28,49), ale także troskliwości o swoje młode (Pwt 32,11). Hebr. i gr. słowo oznaczające orła może też odnosić się do sępa (Mi 1,16; Mt 24,28). Listy zam ieszczone w Kpł 11 i Pwt 14 podają następujące ptaki drapieżne: poza rybołowem takie gatunki sępów jak ścierwnik, sęp czarny, orłosęp brodaty, potem kania i rozmaite gatunki myszołowów oraz jastrzębi (różne starsze tłumaczenia podają tutaj, jak i poniżej zupełnie odmienne nazwy, jak choćby jastrząb, krogulec, puchacz, sójka, wrona, mewa, bąk, kukułka, kawka). Następnie wylicza się niektóre gatunki sów, z których w Palestynie żyje ponad dziesięć: m.in. sowa krótkoucha, długoucha, puszczyk, sowa biała; w przypadku tych ptaków chodzi o mieszkańców terenów bezludnych (Iz 34,11; Ps 102,7), podobnie w przypadku strusia

(Iz 13,21) i kruka (Kpł 11,15; Iz 34,11), który służy za przykład Bożej opatrzności (Hi 38,41).

Jr 8,7 stawia niektóre ptaki wędrowne za wzór posłuszeństwa z powodu ich punktualnych przylotów: bocian, synogarlica, jaskółka, żuraw. Z bocianem spokrewniony są ibis oraz jedynie raz wymieniona - obok dudka -czapla (Kpł 11,19; Pwt 14,18).

Oprócz synogarlicy także gołąb był zwierzęciem ofiarnym (Kpł 1,14); uważano go za wcielenie delikatności, wzg. prostoduszności (Mt 10,16), ukochaną nazywano „gołąbką”

(Pnp 2,14). Gołąb odgrywa rolę w opowiadaniu o potopie (Rdz 8,8-12), a w Łk 3,22 symbolizuje Ducha Świętego. Za przykład bezwartościowego towaru Jezus podaje wróbla (Mt 10,29).

Poza tymi ptakami Biblia zna jeszcze inne kurowate, wśród nich: kuropatwa (1 Sm 26,20), przepiórka, które służyły Izraelitom za pożywienie podczas wędrówki przez pustynię

(Wj 16,13; Lb 11,31n), kogut (Mt 26,34.74) oraz paw, towar importowany z Afryki

(1 Krl 10,22). W Hi 29,18 znajduje się wzmianka o legendarnym ptaku ►feniksie [1] (zob. wersja LXX).

Gady (płazy)

Najczęściej wymienianym w Biblii gadem jest wąż; ST zna poza tym ogólnym pojęciem sześć gatunków węży, które nie są dokładnie określone i dlatego w przekładach oddaje się ich nazwy dość dowolnie; mówi się o wężu właściwym albo żmii (niegdyś używano też terminu bazyliszek). Wszystkie są zapewne jadowite (Rdz 49,17; Pwt 32,33; Hi 20,16). Wąż żyje na pustyni (Pwt 8,15), na skałach (Prz 30,19) i na murach (Am 5,19); wyobraża w Biblii mądrość (Mt 10,16), podstęp (Rdz 3,1) oraz obłudę (Mt 23,33). Umieszczony w Jerozolimie wąż miedziany (►Nechusztan; 2 Krl 18,4, por. Lb 21,4-9) wskazuje, że aż do czasów Ezechiasza - podobnie jak u sąsiadów Izraela - wąż czczony był jako symbol płodności. W Lb 21,4-9 wąż miedziany jest obrazem zaufania względem JHWH, a w J 3,14n wiary w wywyższonego Zbawcę Jezusa.

Poza wężami ST wymienia wśród płazów rozmaite jaszczurki, ponadto gekony, salamandry, żółwie, kameleony (Kpł 11,29n). Wreszcie w Hi 40,25-1,26 mamy do czynienia z wyczerpującym opisem obserwacji krokodyla, który aż do XIX w. po Chr. żył w Palestynie.

Z płazów Biblia wymienia tylko żabę (Wj 7,26-8,10).

Owady

Wymieniane są w Biblii często, przede wszystkim szarańcza. W ST pojawia się dziewięć gatunków szarańczy, przy czym dla badaczy nie jest jasne, czy chodzi o różne rodzaje czy stadia rozwojowe. Również i w tym przypadku tłumaczenie nazw w przekładach jest zupełnie dowolne. Przykładowo w Jl 1,4 oraz 2,25 mowa jest o gąsienicach, larwach i liszkach, podczas gdy w Kpł 11,22 transkrybuje się jedynie hebr. nazwy: sole‘am, hargol oraz hagab. Żarłoczna szarańcza wyrządza wielkie szkody (por. Wj 10,4-19); ponieważ żeruje w chmarach - jest w Biblii symbolem mnóstwa ludzi (Na 3,15-17) oraz żądzy łupów (Iz 33,4), ale także ludzkiej małości w relacji z Bogiem (Iz 40,22).

Innymi wyrządzającymi szkody wzg. uciążliwymi owadami są moskity i komary

(Wj 8,12-14; Mt 23,24), muchy (Wj 8,17-27), pchła (1 Sm 24,15), bąk (Jr 46,20), mól i karaluch (Iz 51,8: tekst ma tu na myśli dwa gatunki moli) oraz szerszenie (Mdr 12,8). Pszczoły wytwarzały nie tylko miód, lecz mogły być także groźne (Ps 118,12; Iz 7,18). Wreszcie Biblia sławi mrówkę z powodu jej pracowitości (Prz 6,6; 30,25).

Zwierzęta bezkręgowe

Obok owadów, innymi znanymi Biblii bezkręgowcami są pająk (Hi 8,14), skorpion

(Pwt 8,15), pijawka (Prz 30,15), ślimak (Ps 58,9) oraz robak, na którego oznaczenie hebr. ma dwa słowa, które np. w Hi 25,6 występują obok siebie i dlatego jedno z nich tłumaczy się często przy pomocy wyrazu „czerw”. Z powodu swojej bezbronności wyobraża bezsilność człowieka (Ps 22,7), z powodu swojej siły niszczycielskiej (Wj 16,20; Mk 9,48) jest symbolem śmierci (Iż 14,11).

Biblia nie wyszczególnia gatunków ryb (por. Rdz 1,21.28; Ps 8,9). ►Hybrydy, me [msz]

Świątynia

Na całym obszarze Żyznego Półksiężyca świątynie poświęcone rozmaitym bóstwom były budowlami trwałymi, większymi w stosunku do pozostałych zabudowań. W zależności od tego, w jakim kręgu kulturowym się one znajdują, można odróżnić ich formy architektoniczne. W Kanaanie i późniejszym Izraelu poświadczone archeologicznie są różne typy świątyń: budowle na planie prostokąta z wejściem w węższej lub dłuższej ścianie, przede wszystkim zaś budowle sakralne otoczone obmurowanym dziedzińcem.

Świątynie w Izraelu

Najstarszy kompleks świątynny w Izraelu znajduje się w Jerychu i miałby pochodzić z VIII tys. przed Chr. Od końca XVI w. przed Chr., kiedy osiedlają się plemiona izraelskie i zaczynają łączyć się, tworząc większe społeczności, również na pozostałym obszarze Kanaanu powstają kompleksy świątynne (w trakcie wykopalisk archeologicznych odkryto ważne sanktuaria m.in. w Lakisz, Bet-Szean, Chazor). Jak się wydaje, przyjął się trójpodział, który miał stać się istotny dla Świątyni Salomona. Przez całą historię Izraela na terytorium państwa świątynie istniały od zawsze, nawet jeśli nie wszystkie z nich były wznoszone i utrzymywane przez wyznawców JHWH. Wspomnieć należy świątynię JHWH w Szilo z XI w. przed Chr. (1 Sm 1,9), w Gilgal (Sdz 3,19; Oz 12,12; Am 4,4; 5,5), w Beer-Szebie

(Am 5,5) i Betel. Podczas gdy sanktuaria w Gilgal i w Beer-Szebie uległy synkretyzmowi religijnemu, przez co stały się obiektem ataków ze strony proroków, Betel i Dan

(1 Krl 12,27-29) zostały podniesione do godności królewskich sanktuariów JHWH przez Jeroboama I (931-910 r. przed Chr.), ażeby powstrzymać wierzących przed udawaniem się do Jerozolimy. Wyraźnie wymienia się także świątynie pogańskie, jak choćby w okresie sędziów tę „Baal-Berita” w Sychem (Sdz 9,4); z 2 Krl 10,21 wynika, że w Królestwie Północnym za panowania Jehu (841-813 r. przed Chr.) istniało bardzo wiele świątyń ku czci Baala. Zwłoki króla Saula zostały zbezczeszczone przez to, że jego głowę zawieszono w świątyni filistyńskiego bóstwa, Dagona (1 Krn 10,10). W epoce hell. widoczny staje się wpływ gr. kultów świątynnych. Największą doznaną przez Żydów zniewagą była przemiana świątyni JHWH w świątynię Zeusa (por. 1 Mch 1,54); Machabeusze wyprawili się przeciwko świątyni bogini Atargatis (2 Mch 12,26); Nikanor groził, że wybuduje w Jerozolimie świątynię ku czci Dionizosa (2 Mch 14,33).

Świątynia Salomona

Chociaż zapewne w każdej większej miejscowości zarówno w Izraelu czy też w Judzie istniały świątynie, jednak ta wybudowana przez króla Salomona (961-931 r. przed Chr.) w Jerozolimie przyćmiewała wszystkie i zajmowała najwyższą pozycję. Ta świątynia składała się z trzech pomieszczeń: przedsionka (ok. 5 x 10x 15 m), przed którym stały słynne kolumny Jakin i Boaz, potem znajdowała się główna sala (ok. 20 x 10 x 15 m) z ołtarzem kadzenia, stołem na chleby pokładne i świecznikami; następnie najbardziej wewnątrz Miejsce Najświętsze, oddzielone od sali głównej przypuszczalnie zasłoną, a potem drewnianą przegrodą (1 Krl 6,16). Wokół kompleksu świątynnego wybudowany był system izb, służących za składy i przechowalnie oraz dziedziniec. Na dziedzińcu przed świątynią stał ołtarz całopalenia. Układ i wystrój świątyni zdradzają wpływy kananejskie jak też fenickie (por. 1 Krl 6-7).

Druga Świątynia

Dzieje świątyni były burzliwe. Po okresie świetności za rządów Salomona zachowała swoją uprzywilejowaną pozycję, jednak, o czym świadczą nie tylko teksty biblijne, ale także wyniki wykopalisk archeologicznych, musiała o nią walczyć ze świątyniami w innych miejscach. Jedynym sanktuarium w Judzie stała się dopiero po wprowadzeniu reformy Jozjasza

(2 Krl 23,4-20; 626-622 r. przed Chr.), kiedy to jedyne dozwolone miejsce do sprawowania kultu, niewzmiankowane jednak z nazwy, zostało przez króla odniesione do Jerozolimy

(por. Pwt 12,4-7; 2 Krl 22,15-21). Tej wyłącznej pozycji świątynia nie utrzymała długo, gdyż podczas zajęcia Jerozolimy przez Neobabilończyków (586 r. przed Chr.) padła ofiarą płomieni (por. 2 Krl 25,9). W okresie powygnaniowym (między 520 a 515 r. przed Chr.) za rządów Zorobabela została odbudowana (Ezd 3-6), jednak przepychem nie dorównywała swej poprzedniczce. W 169 r. przed Chr. została splądrowana przez Antiocha IV; walczono o nią podczas kolejnych powstań Machabeuszy. Herod Wielki (37-4 r. przed Chr.) z rozmachem rozbudował kompleks świątynny. W czasie powstania w 70 r. po Chr. świątynia została zniszczona przez rzym. generała Tytusa. Od tamtej pory nie została odbudowana. W judaizmie okresy jej istnienia uważane są za na tyle znaczące, że wyznaczają przedziały czasowe w dziejach Izraela: epoka Świątyni Salomona i okres Drugiej Świątyni (wzniesionej przez Zorobabela). Oprócz niej istniały również świątynie w Aradzie, na Elefantynie, w Leontopolis oraz na górze Garizim. fr [msz]

Świecznik. Podstawa, na której umieszczano jedną bądź wiele pochodni/świec, dzięki czemu otrzymywano lepsze oświetlenie (Mt 5,15); w Świątyni Salomona znajdowało się dziesięć złotych świeczników (hebr. menorah, 1 Krl 7,49). W świątyni odbudowanej po wygnaniu była tylko jedna menora, która została zabrana przez Antiocha IV, co przyczyniło się do wybuchu powstania Machabeuszy (1 Mch 1,21). W związku z tym Juda Machabeusz polecił sporządzić nowy świecznik (1 Mch 4,49), który potem, w Świątyni Heroda Wielkiego, został zastąpiony większym i okazalszym. Ten z kolei został zabrany przez Rzymian w 70 r. po Chr., co przedstawiono na Łuku Tytusa w Rzymie. Także w innych miejscach spotykamy ciekawe przedstawienia menory (Bet-Alfa; Dura-Europos; Jerycho; nagrobki). W odróżnieniu od reliefu na Łuku Tytusa, we wszystkich żydowskich przedstawieniach menora stoi na trzech nogach. Kosmiczną interpretację siedmiu lamp świecznika przedstawia Za 4. Dziś menora jest symbolem Izraela i znajduje się w godle tego państwa, me [ts]

Świerzb (choroba skóry) ► Choroba.

Święcenia/Ordynacja (łac. ordo = porządek, stan). Wprowadzenie w określony stan, oficjalne wręczenie urzędu publicznego; ST zna przekazanie przez Mojżesza funkcji Jozuemu poprzez nałożenie rąk (Lb 27,18n) i wyświęcenie, czyli wprowadzenie na urząd kapłanów (Wj 29; Kpł 8). Mniej więcej w I w. przed Chr. rozwinęła się ordynacja uczonych w Piśmie: poprzez nałożenie rąk kandydatowi przekazywane były prawa i obowiązki rabbiego; dzięki temu kandydat stawał w szereg uczonych w Piśmie, którzy sięgają wstecz do czasów Mojżesza. Także w późniejszych Pismach NT (np. Listy Pasterskie) mowa jest o ►nałożeniu rąk jako znaku przekazania funkcji i znaku udzielenia Ducha Świętego (1 Tm 4,14; 5,22;

2 Tm 1,6; 2,2). Nałożenie rąk wspomniane jest także w Hbr 6,2; Dzieje Apostolskie (6,6;13,3) przedstawiają taki właśnie znak jako gest błogosławieństwa i zlecenia misji w czasie ustanowienia Siedmiu oraz podczas wysłania apostołów Pawła i Barnaby. ►Urząd. ms [łs]

Święta / Uroczystości

Święta i uroczystości zakorzenione są w powtarzających się w naturze albo życiu wspólnotowym wydarzeniach (zmiana pór roku, strzyżenie i ubój zwierząt, żniwa) albo też nawiązują do decydujących (a więc wciąż żywych) wydarzeń z historii oraz

duchowo-religijnego doświadczenia (ukonstytuowanie się narodu, doświadczenie ratunku, wstąpienie na tron, zwycięstwa): i tak na przykład w Izraelu obchodzi się wyjście z Egiptu (Exodus), poświęcenie świątyni, ale też wydarzenia rodzinne, jak choćby ►obrzezanie, ►zaślubiny, ►pogrzeb. Święto w Izraelu powinno być przede wszystkim przypomnieniem

i ►dziękczynieniem składanym JHWH za opiekę i wierność przymierzu. Świętym dniem każdego tygodnia był już od czasów Mojżesza szabat (nasza sobota wzg. dzień siódmy) jako ostatni dzień tygodnia oraz przypomnienie ukończonego dzieła stworzenia świata i wypowiedzianego nad nim błogosławieństwa JHWH (Rdz 2,1-3; Wj 20,8-11), oraz jako wspomnienie uwolnienia z Egiptu (Pwt 5,12-15). Nakazu świętowania w ten dzień przestrzegano niezwykle pilnie, co było jednocześnie znakiem przynależności do wspólnoty ludu Bożego, szczególnie od czasów wygnania babil. po 538 r. przed Chr. Każdego miesiąca obchodzono też święto nowiu księżyca (Rosz Chodesz). Należy też pamiętać, że Żydzi posługiwali się kalendarzem księżycowym. Najważniejszymi świętami w ciągu roku były: Święto Nowego Roku (Rosz ha-Szana, por. Kpł 23,23-25), święto Paschy albo Święto Niekwaszonych Chlebów (►Przaśniki), ►Święto Tygodni (obchodzone siedem tygodni po Święcie Przaśników, później również ►Pięćdziesiątnica gr. pentekoste, ►Święto Namiotów (Kuczek) oraz wielki ►Dzień Przebłagania. Święto Przaśników, Święto Tygodni oraz Święto Namiotów były świętami związanymi z pielgrzymką; każdy dorosły mężczyzna żyd. pochodzenia musiał pielgrzymować do Świątyni Jerozolimskiej (por. Łk 2,41-52). Z biegiem czasu święta te doświadczyły znaczących przemian. I tak Święto Przaśników zostało połączone ze świętem ►Paschy (pasah albo pesah); źródłem tego święta mogło być jakieś święto nomadów (baranek!) albo też obchodzone przez rolników Święto Dziękczynienia (►Święto Żniw) i służyło przede wszystkim wdzięcznemu wspomnieniu szczęśliwego wyjścia z Egiptu (pasah/ pesah = przejście; dlatego też recytowano tzw. haggadę paschalną, czyli historię uwolnienia z niewoli egip.; por. chrześc. wieczerzę jako wspomnienie cierpienia Chrystusa z wyraźnym i świadomym wskazaniem na baranka paschalnego). Święto Tygodni było pierwotnie świętem dziękczynienia za pomyślne żniwa (pszenicy), później jednak zostało połączone z wydarzeniem przekazania prawa na górze Synaj. Obchodzone jesieńią święto dziękczynienia za zbiory (wina, być może również oliwy) to Święto Namiotów: podczas tego święta obozowano w szałasach z gałęzi, wspominając w ten sposób opiekę JHWH, jakiej Izraelici doświadczali podczas wędrówki przez pustynię, gdy nie mieli stałego miejsca zamieszkania. Wiele świąt zostało przejętych ze świata pozaizraelskiego, jednak nadano im nowe znaczenie, odwołujące się do własnej historii zbawienia. Po wygnaniu babil. wprowadzono dwa nowe święta: Purim ok. 300 r. przed Chr. jako wspomnienie uratowania Żydów w czasach per. króla Kserksesa (486-465 r. przed Chr.; por. Księgę Estery) oraz ►Święto Poświęcenia Świątyni (Chanuka), nawiązujące do wyzwolenia Jerozolimy przez Judę Machabeusza oraz ponowne poświęcenie Świątyni Jerozolimskiej (164 r. przed Chr.;

por. 2 Mch 10,1-8). Nowe znaczenie otrzymał również Dzień Przebłagania i od 161 r. przed Chr. Dzień Nikanora (jako przypomnienie zwycięstwa Judy Machabeusza nad ►Nikanorem [1]); por. 1 Mch 7,43-49). Wspólnota żyjąca w Qumran obchodziła święta wg tego kalendarza (z wyjątkiem święta Purim oraz innego terminu dla święta Paschy). Do wspomnianych tu świąt należy dołączyć jeszcze przede wszystkim ►szabatowy rok (obchodzony co siedem lat) oraz rok jubileuszowy (obchodzony co pięćdziesiąt lat; por. Kpł 25,1-21).

Święta w Nowym Testamencie

W NT święta żydowskie były akceptowane przez Jezusa i Jego uczniów i w zasadzie przestrzegane; powoli jednak pierwsza wspólnota chrześcijan odchodzi od żyd. zwyczajów (szczególnie po zburzeniu świątyni w 70 r. po Chr.). Większość świąt żydowskich (Starego Testamentu) miała również swoje wspomnienia: i tak na przykład szabat (często), święto Paschy (szczególnie na początku Męki Pańskiej), Pięćdziesiątnica (Święto Tygodni, por.

Dz 2,1; 20,16; 1 Kor 16,8), Święto Namiotów (J 7,2), Święto Poświęcenia Świątyni (J 10,2)

i jeszcze wiele innych świąt. Obserwując praktyki związane ze świętami oraz postem, ich powierzchowność oraz zaniedbania względem miłości bliźniego, Chrystus (jak również pierwsza wspólnota chrześcijan) dystansował się od nich. Pierwsza wspólnota chrześcijan wprowadziła wkrótce wspólne zgromadzenia w domach prywatnych, tam uroczyście świętowała wspólnotę stołu (łamanie chleba, Eucharystię; np. Dz 2,46; 20,7; 1 Kor 11,17-2), szczególnie „pierwszego dnia tygodnia”; dzień ten stał się dla nich dniem świętym (►Niedziela; ►Dzień Pański), świętem Zmartwychwstania Pana („mała Wielkanoc”). Dzień Pięćdziesiątnicy przerodził się w święto Zesłania Ducha Świętego (por. Dz 2,1-13). Zwyczaje związane z dniami świętymi były rozmaite: powstrzymanie się od pracy (szabat!), wspólne gromadzenie się, by uwielbiać JHWH i dziękować Mu (chrześcijanie również Jezusowi Chrystusowi), czytanie „Prawa i Proroków” oraz nauczanie. Święta te służyły podtrzymaniu pamięci o „wielkich dziełach Boga” (Dz 2,1) oraz podnoszeniu świadomości religijnej, wspólnotowej i narodowej.

Żydowski kalendarz świąteczny

Żydowski kalendarz świąteczny (Katechizm Żydów) związany jest z rokiem księżycowym. Dzień liczony był od wieczoru do wieczoru. Żydzi rozpoczynali rachubę czasu w 3761 r. przed Chr.: rok ten rozpoczyna się stworzeniem świata. Wg kalendarza żydowskiego 2011 jest rokiem 5772. ms [pt]

Święta wojna ► Wojna.

Święte gody (gr. hieros gamos). W starożytności szeroko rozpowszechnione było przekonanie, że urodzaj ziemi zależy od seksualnego połączenia boga nieba z boginią ziemi (płodności). Te boskie gody, składające życie w ofierze, przeprowadzane były corocznie w wielu miejscach podczas wielkiego święta. W zastępstwie, realnie albo symbolicznie były wykonywane przez kapłana boga i kapłankę bogini po to, aby zapewnić krajowi urodzaj. Dla Izraela, który wierzył w JHWH jako jedynego sprawcę żyzności gleby, wyobrażenia te były wykluczone i miały być zwalczane (►Kult płodności). me [łs]

Święte miejsce ► Miejsce święte.

Święte pisma. Dla wielu religii święte pisma, które zawierają ważne dogmaty i zasady życiowe, są fundamentem. Pisma te pochodzą albo od założyciela religii, albo powstają w ciągu długiego okresu kształtowania się wspólnoty wyznaniowej. ►Biblia, ► Kanon, ms [łs]

Święto ► Szabat, ► Niedziela.

Święto Dziękczynienia ► Święto Żniw.

Święto intronizacji. Na początku XX w. część badaczy wyraziła przekonanie, że wielkie święto jesienne trzeba uznać za święto intronizacji. Problem polega na właściwej interpretacji hebr. zwrotu malak JHWH (Pan jest królem) w Psalmach o królowaniu JHWH (Ps 47; 93;

96-99). Te psalmy można także uważać za pieśni intronizacyjne wykonywane na część króla, ponieważ to on reprezentuje JHWH. Nie wydaje się bowiem prawd., ażeby takie święto obchodzono ku czci samego JHWH. Zbyt mocno sprzeciwia się temu wizja Boga poświadczona w ST. Poza tym takie święto nie jest nigdzie bezpośrednio wzmiankowane. ms [msz]

Święto Namiotów (Kuczek) (hebr. hag hassukkot). Żydowskie święto dziękczynienia za zbiory, które obok Paschy i Pięćdziesiątnicy było jednym z trzech głównych świąt pielgrzymkowych Żydów. Podczas święta mieszkano w namiotach (szałasach - stąd nazwa święta) i składano Bogu dziękczynienie za żniwa („Święto zbiorów”), za zboże, oliwę i wino. Czasami nazywane jest ono po prostu „Świętem” (Kpł 23,39; 1 Krl 8,2; Ne 8,14). Niektórzy badacze próbują łączyć je z babil. świętem nowego roku, a w ten sposób ze świętem odnowienia przymierza. Po wygnaniu babilońskim Święto Namiotów obchodzone jest od 15. do 22. dnia (siódmego) miesiąca tiszri, pięć dni po wielkim jesiennym Dniu Pojednania (wg starszych źródeł, jesienią na przełomie roku).

W czasach nowotestamentalnych, ew. rabinicznych, w każdym dniu świątecznego tygodnia kapłani czerpali wodę z sadzawki Siloe (por. w związku z tym wypowiedź Jezusa w ostatnim dniu święta w J 7,37). Kalendarz świąteczny z Qumran podaje, że to święto było ostatnim świętem roku (obecnie początek roku ma miejsce jesienią 1 miesiąca tiszri). ms [ts]

Święto Nowego Roku ► Nowy Rok. 

Święto Paschy ► Pascha. 

Święto Poświęcenia Świątyni (Chanuka). Obchodzone przez tydzień po 25 kislew (w grudniu) zostało ustanowione dla upamiętnienia oczyszczenia Świątyni Jerozolimskiej w 165 r. przed Chr. Zbezczeszczona niegdyś przez syr. władcę Antiocha IV Epifanesa została ponownie dedykowana przez zwycięskiego wodza powstania Machabeuszy, Judę

(por. 1 Mch 4; 2 Mch 1,9; 10). Odnowienie kultu dokonuje się w trakcie tzw. święta świateł poprzez sukcesywne zapalanie lampek specjalnego ośmioramiennego świecznika. J 10,22 podejmuje motyw odnowienia świątyni i wskazuje na Święto Poświęcenia Świątyni, wzg. na Salomona, budowniczego pierwszej świątyni, jmw [msz]

Święto Przaśników ► Przaśniki. 

Świętość ► Święty.

Święto Tygodni. W starożytnym Izraelu podczas tego święta dziękczynienia za plony pól składano w świątyni pierwociny pszenicy (Wj 34,22). Tradycja rabiniczna łączy Święto Tygodni z nadaniem Prawa na Synaju. Znane później jako Pięćdziesiątnica, nazywa się je dlatego Świętem Tygodni, że obchodzono je siedem tygodni (tj. tydzień tygodni) po święcie Paschy (Wj 34,22; Lb 28,26; Kpł 23,15-22). Księga Jubileuszów nazywa Święto Tygodni odnowieniem przymierza (Jub 6,17-22). W judaizmie (Talmudzie) nazywane także „świątecznym zgromadzeniem” lub „czasem nadania naszej Tory”. Z tej okazji uroczyście odczytywano Księgę Rut (►Zwoje świąteczne), ms/rew [msz]

Święto Żniw. Od Kananejczyków przejął Izrael święta dziękczynienia za zbiory. Ważnymi świętami związanymi ze żniwami były: Święto Przaśników (=Maccot; na początku żniw jęczmienia), Święto Tygodni (= Szawuot, na zakończenie żniw jęczmienia), Święto Namiotów (= Sukkot, na zakończenie zbioru oliwek oraz winobrania). Grupa, która wyszła z Egiptu, powiązała to święto, w którym dziękowano Stwórcy za dary ziemi, ze wspomnieniem wielkich dzieł JHWH, dokonanych przez Niego podczas wyjścia z Egiptu (wybawienie - nadanie Prawa - wędrówka przez pustynię). ►Święta, ru [ts]

Święty / Świętość. „Święty” to pojęcie w religioznawstwie, które określa Boga i to, co do Boga należy, jako całkowicie odseparowane i oddzielone od tego, co zwykłe, normalne, codzienne; hebr. termin prawd, wywodzi się od „oddzielać”. Bóg jest święty jako wielki i potężny. Jego świętość ukazuje się w Jego cudownych czynach, przede wszystkim w tym, że z jednej strony chroni swój lud Izraela przed jego wrogami, z drugiej zaś, że także zważa na świętość Izraela. Wg powszechnego na starożytnym Bliskim Wschodzie, czyli także w Izraelu, wyobrażenia za święte na ziemi uchodzi wszystko to, co należy do sfery Boga: miejsca, w których Bóg jest czczony, szczególnie ►świątynia; dalej sprzęty przeznaczone do ►kultu, materia ofiarnicza i zarezerwowane dla Boga „święte” czasy (►Święta), przede wszystkim szabat; wreszcie kapłani, a także ci wszyscy, którzy „uświęcają się” wtedy, gdy biorą udział w kulcie.

W szerszym znaczeniu świętym nazywany jest lud Izraela, tzn. jest on wybrany przez Boga i oddzielony od wszystkich innych ludów. Jest wezwany, przede wszystkim w ►Kodeksie Świętości (Kpł 17-26), aby pozostał święty poprzez stosowanie się do przykazań Bożych. Zatem pojęcie „święty” zaczyna zawierać oprócz aspektu rytualnego także walor

obyczajowo-etyczny (►Etyka).

Wg st. obrazu świata wszystko, co jest święte, stanowi punkt wyjścia dla oddziaływania Boga na ludzi i świat. To, co święte, obecne jest w określonych miejscach, u określonych ludzi, w określonych czasach. Sprawia i domaga się wokół siebie sfery czystości. A to dlatego, że tylko to, co nieskazitelne, może pozostać w pobliżu świętego. Stąd też warunkiem pełnej świętości życia jest czystość. Sfera czystości jest jednak w stałym niebezpieczeństwie, ponieważ może zostać skażona przez sferę nieczystości. Wszystko, co nieczyste, jest przeciwieństwem świętego i wykazuje tendencje do opanowywania przestrzeni świętej. Nieczyste pozostają: obce kraje, określone zwierzęta, zwłoki. Nieczysty stać się może każdy człowiek (np. wskutek choroby lub poprzez kontakt z nieczystym). Aby ponownie powrócić do sfery świętości, człowiek musi się najpierw oczyścić. Ten sposób postrzegania w ST zostaje w NT przezwyciężony przez Chrystusa: On jako „Święty Boga” sprawia, że obecność Boga na ziemi widoczna jest w Jego osobie. Dzięki temu każde kultowe czy rytualne poświęcenie staje się zbędne. Członkowie Kościoła nazywani są „świętymi” jako połączeni w wierze z Chrystusem (por. np. 1 Kor 1,2). Ponadto termin zyskuje mocny aspekt etyczny (współczesny punkt widzenia): Członkowie wspólnoty nazywają się „świętymi”, ponieważ (o ile to czynią!) poprzez prowadzenie swojego życia pokazują, że należą do Chrystusa, me [łs]

Święty Grób ► Grób Jezusa.

Świnia ► Świat zwierząt.