13. Powieść- Worek

Nazwą „powieść-worek” określamy następujące utwory: Nietotę(1909) i Xiędza Fausta (1913) Tadeusza Micińskiego, „Pożegnanie Jesieni” (1927) i „Nienasycenie”(1930) Ignacego Witkiewicza.

• Jak wiadomo, porównanie powieści do „worka” wprowadził Witkacy, określając w ten sposób wszelkie odmiany gatunku. Utwory te w sposób oczywisty wyłamują się z klasycznych schematów narracyjnych i – dla pierwszych czytelników- są wyrazem przekształcenia dotychczasowych wzorów powieści.

• Są wariantem odchodzenia od XIX-wiecznego wzorca powieści i związanych z nim funkcji literatury.

• „Powieść-worek” uwyrażnia cały dotychczasowy paradygmat norm, konwencji i sposobów czytania. Utwory te, co jest oczywiste dla wszystkich czytelników, nie respektują obowiązujących zasad komunikacji literackiej.

• Spowodowały w sposób drastyczny załamanie się klasycznych wzorów lektury i ich obiektywizacji krytycznej. Ujawniła ponadto, że zjawisko tzw. nowej powieści w Polsce jest przede wszystkim problemem lektury tej powieści.

1.Powieść niezrozumiała, powieść nieczytelna

Najbardziej elementarnym wyznacznikiem tego gatunku jako modelu komunikacji była dostępność: „zrozumiałość” i „czytelność” . Najbardziej skrajną manifestacją tej tendencji było pojawienie się i recepcja „powieści-worka”, tj. powieści Micińskiego oraz-w nowym układzie literackim- wariantu międzywojennego, czyli powiesci Jaworskiego i Witkacego. Spowodowały one konflikt między „wiedzą” a „kompetencją” publiczności literackiej, ujawniając jednocześnie wyznaczniki „gustu” czytelników powieści.

Np. w „Nietocie” atakowano brak „wewnętrznej ewolucji powieści” tzn. trudność określenia reguł spójności między poszczególnymi częściami, niemotywowane załamania sposobu prowadzenia narracji(tempo,styl,konwencje) oraz obecność dygresji narratora nie pozostawiających w żadnym związku z całością utworu. Podobnie w powieściach Jaworskiego i Witkacego- występują takie zjawiska jak deformacja, sztuczność stylu, fabuły i postaci czy „hiperodkształcenie” realiów naruszyły przyjęte reguły komunikacji powieściowej, co oznaczało że nie spełniały podstawowego warunku powieści „zrozumiałej” i akceptowanej. „Nietota znalazła się w nowym typie odbioru, w którym kategorii” wartości artystycznej” przysługiwały jako korelaty „niezrozumiałości” i „niejednoznaczności”

„Nie rozumiem ale akceptuję” – to norma lektury, jakiej nie znała komunikacja literacka projektowana przez konwencję realizmu i naturalizmu.

2. Rola czytelnika.

Za wykładnik nieczytelności „powieści-worka” uznano brak troski autora o odbiorcę powieści a nawet lekceważenie go. Czytelnik oszołomiony i bezradny reagował nieufnością na takie utwory. Twierdzono więc np. że „Nietota” jest książką pisaną przez autora dla siebie. Uważano że język w tych powieściach jest niezrozumiały, że każda postać dla odbiorcy to zagadka i że tekst jako całość wymaga komentarza, w którym by rozszyfrowano znaczenia poszczególnych elementów. Proza ta wymagać miała od czytelnika postawy wyznawczej- całkowitego utożsamiania z dziełem. Nie można było je poznać racjonalnie i empirycznie, lecz wyłącznie emocjonalnie.

3. Naruszenie reguł powieści realistycznej

a) „La totalite” W przypadku powiesci-worka nastąpiło drastyczne naruszenie tej kategorii. Występuje w niej brak „całościowości”, brak autorskiej troski o kompozycję, brak ciągłości opowiadania, autonomizacja poszczególnych zdań i rozpad utworu na pojedyncze cząstki. Np. w prozie Micińskiego nie odnajdziemy konstrukcji, która uzasadniałaby specyfikę poetyki powieści- wytykano brak wykończenia, niejednolitość stylistyczną i gatunkową i, jako konsekwencję- niemożność określania „do czego zmierza” tak napisany utwór.

b) antypowieść

Element nowatorstwa to „rozsadzenie wszelkiej formy”. Przeciwstawienie się formom gotowym, martwym a zarazem rozluźnianie obowiązujących rygorów gatunkowego synkretyzmu. Za prekursorstwo Micińskiego w nowej powiesci powieści uznano synkretyzm gatunkowy : mieszanie realności i egzotyki, wzniosłości i przyziemności, trywialności i patosu oraz rozbicie charakterystycznego świata na części. Istotny był też synkretyzm rodzajowy ( rozbijanie granic między prozą a poezją)

c) pseudopowieść.

Konflikt między „światem przedstawionym” w powieści a ujawnieniem się obok niego tzw. narratora autorskiego, jest jednym z najważniejszych składników odczytań prozy Micińskiego i Witkacego oraz Gombrowicza i Schulza. „Pożegnanie jesieni „ Witkacego zostanie z tego powodu określone jako „pseudopowieść” . Charakteryzuje się ujawnieniem takich elementów jak: bezpośrednie zwroty do czytelnika, podsumowujące zdarzenia i wypowiedzi komentarze narratora, streszczenia akcji i pojawienie się w tekście osoby autora .

d) erudycja

Jednym z najczęściej dyskutowanych wykładników „bezpośredniej” , „osobistej” obecności autora w powieści-worku była erudycja narratora. Nazwą tą obejmuję te wszystkie elementy powieści, które dla czytelnika były synonimem eksponowanej wiedzy narratora-autora, a więc: obce nazwy i nazwiska postaci, daty historyczne, dygresje na temat aktualnych spraw politycznych, problemów filozoficznych, zagadnień literackich i makrospołecznych. W powieści Witkacego funkcję erudycji przejmowała dyskursywność wypowiedzi narratora i postaci. Przedmiotem ataku było zatarcie granic między dyskursywnością a fikcyjnością .

e) fantastyka a realizm. Konflikt konwencji

Relacje między „fantastyką a „realizmem” stąd też częste oksymoroniczne określenia, np. mistyczny realizm, realizm metafizyczny etc. Sposób traktowania realiów w prozie Micińskiego, Jaworskiego i Witkacego budziły najwięcej zastrzeżeń. Obie te konwencje realizowały odmienne reguły komunikacji literackiej – dla wielu czytelników niemożliwe do pogodzenia w jednej powiesci. Twierdzono że relacje fantastyki i realności są w tych powieściach rażąco sprzeczne i ujawniają że autorowi brak umiejętności stałego wypowiadania się w jednej z nich lub że autor niepotrzebnie udowadnia, że może posługiwać się dowolną konwencją. Powieść-worek była bowiem workiem konwencji

f) postacie- kukiełki.

Uważano że postaci skonstruowane są z nieodpowiedzialnym brakiem logiki a więc z pominięciem ich jakiegokolwiek prawdopodobieństwa psychofizycznej. Ich zachowania mają niewiele wspólnego z akcją. Wytykano Witkacemu zatarcie odrębności postaci i narratora i brak dystansu w relacji narrator-postać. Autor traktuje bohaterów jako pretekst do swych wynurzeń . To marionetki poruszane wedle autorskiego kaprysu.

g) styl powieści

Styl uznano za główną przyczynę trudności w czytaniu . Jego cechą miałą być niezrozumiałość i nieprzejrzystość myśli, spowodowane brakiem językowej ścisłości i nieostrością znaczeniową pojedynczych jednostek leksykalnych i całych zdań.

- syntetyczność: operowanie wyrazami z różnych słowników specjalistycznych

-wielostylowość- różne konwencje leksykalne

Witkacemu wytykano: nieporadność stylistyczną, budowę składniową, gadulstwo narratora, używanie cudzysłowów. Wielostylowość prowadziła do językowego niechlujstwa.

4. Zapis procesu twórczego.

Wszystkie wykroczenia : niechlujstwo kompozycji, nadmiar leksykalny, dygresje, mieszanie perspektyw narracyjnych, brak wykończenia zdarzeń, podobieństwo osobistych wypowiedzi narratora do konwencji narracji prywatnej w pamiętniku- wszystko to projektowało taki sposób czytania, wedle którego powieść-worek to gigantyczny brulion twórczy.

Źródło: Włodzimierz Bolecki „Poetycki Model Prozy W Dwudziestoleciu Międzywojennym”