Ruch ludowy wobec niepodległości Polski.

Rodząca się na przełomie XIX – XX w. myśl niepodległościowa ruchu ludowego nawiązywała do powstania kościuszkowskiego – Tadeusz Kościuszko stał się dla ludowców symbolem walki o niepodległość i sprawiedliwą dla chłopów Polskę. Idealizowano atak kosynierów na wojska rosyjskie w trakcie bitwy pod Racławicami oraz znaczenie Uniwersału Połanieckiego. Problematykę kościuszkowską rozwijali ludowcy zaboru austriackiego oraz rosyjskiego, choć ci drudzy musieli się liczyć z cenzurą carską.

Twórcy ruchu ludowego, oprócz kształtowania świadomości narodowej i historycznej chłopów, musieli przekonać masy ludności wiejskiej, że odrodzenie niepodległej Polski przyniesie zwycięstwo sprawy ludowej. Powoływano się na jednego z twórców Konstytucji – Hugona Kołłątaja, który domagał się wolności chłopów oraz poprawy warunków ich bytowania. Tradycję kościuszkowską i trzeciomajową uzupełniały tradycje XIX w. i dorobek czołowych reformatorów i myślicieli tego stulecia – wizję niepodległościową łączono z ideą sprawiedliwości społecznej oraz emancypacji politycznej, gospodarczej i oświatowej włościan. Myśl tę rozwijano, podkreślając silnie egoizm szlachty, który doprowadził do upadku Rzeczpospolitej w XVIII w. na łamach prasy ludowej. Ważnym elementem kształtowania świadomości historycznej i narodowej były także obchody rocznic narodowych, w szczególności zaś bitwy racławickiej. Ugruntowując bowiem tradycje kościuszkowską, trzeciomajową, czy powstaniową, ludowcy nie tylko budzili świadomość narodową i historyczną chłopów, ale też artykułowali postulaty społeczno – ekonomiczne, uświadamiając chłopom ich interesy klasowe. Mimo to, proces kształtowania postaw niepodległościowych wśród chłopów był trudny, gdyż niepodległa Polska kojarzyła się z im z uciskiem oraz pańszczyzną.

Niepodległość w programach i działalności ludowców galicyjskich

Zniesienie pańszczyzny w 1848 r. nie oznaczało przyznania chłopom pełni praw politycznych. Szlachta nadal utrzymała swoją uprzywilejowaną pozycję, za uwłaszczenie wieś galicyjska płaciła podatek pośredni przez 40 lat oraz przerzucono na nią szereg obciążeń. Niski stan higieny i brak opieki lekarskiej powodował ogromną śmiertelność dzieci, rosło poczucie krzywdy społecznej potęgowane biedą, plagą było pijaństwo. I choć w Sejmie Krajowym w 1861 r. znalazło się 35 przedstawicieli chłopskich, walczących o swoje prawa i sprawiedliwy wymiar serwitutów, to już w latach 1876 – 1889 nie znalazł się w nim żaden chłop. Przyczyną tego była nie tylko celowa polityka szlachty, ale też katastrofalny stan oświaty wsi galicyjskiej. Większość mieszkańców wsi uważała się za poddanych cesarza, gdyż to on wyzwolił ich od pańszczyzny i poddaństwa.
Proces kształtowania świadomości narodowej wśród chłopów galicyjskich zapoczątkował dopiero ksiądz Stanisław Stojałowski, urodzony w 1845 r. pod Lwowem w zubożałej rodzinie szlacheckiej. W 1875 r. rozpoczął wydawanie dwóch pism dla wsi „Wieniec” i „Pszczółka”, w których zamieszczał artykuły o treści oświatowej i gospodarczej, ostrożnie zaś podejmując tematy polityczne. Na winietach pism umieścił hasło „Z szlachtą polską – polski lud”, a w kwestiach narodowych opowiadał się przeciwko Niemcom i wzywał do stworzenia frontu słowiańskiego.

Kontynuatorami działalności Stojałowskiego byli Maria i Bolesław Wysłouch, którzy pochodzili wprawdzie z zaboru rosyjskiego, ale w 1885 r. osiedli we Lwowie. Bolesław Wysłouch w 1886 r. zaczął wydawać miesięcznik „Przegląd Społeczny” , na łamach którego formułował swoje podglądy polityczne, będące zarysem zasad ideologii ruchu ludowego. Cykl tych artykułów nazwano „Szkicem programowym”. Odrzucano w nich myśl o wyrzeczeniu się niepodległego bytu państwowego oraz wysuwał postulat Polski etnograficznej, obejmującej swoim zasięgiem Bałtyk i Tatry, a nawet część Pomorza Środkowego i Śląsk Opolski. Po zamknięciu w 1887 r. „Przeglądu Społecznego”, w 1889 r. rozpoczął wydawanie pierwszego politycznego pisma dla wsi – „Przyjaciele Ludu”, z którym związali się m.in. Jakub Bojko, Franciszek Kempa i Franciszek Wójcik.

W 1893 r. powołano natomiast pierwszą partię chłopską – Związek Stronnictwa Chłopskiego, której celem była obrona interesów ludu wiejskiego, ale podkreślano lojalność wobec rządu i monarchii. W 1895 r. natomiast powołano w Rzeszowie Stronnictwo Ludowe (SL). W początkowym okresie działalności galicyjskiego ruchu ludowego dominowały jednak nadal postulaty społeczno – gospodarcze i polityczne, a nie narodowe.
Ogromną rolę w rozbudzeniu świadomości narodowej odegrało Towarzystwo Szkoły Ludowej, które poprzez organizację bibliotek, teatrów ludowych repertuarze patriotycznym, wycieczek do miejsc pamięci narodowej krzewiło polskość. Świadectwem przemian w ideologii ludowców był rzeszowski program Polskiego Stronnictwa Ludowego, uchwalony 27 lutego 1903 r., którego autorem był Bolesław Wysłouch. Jednym z postulatów było hasło niepodległej Polski Ludowej i walka o sprawiedliwość społeczną. W rozwoju społecznym kładziono nacisk na postęp procesu unarodowienia oświaty i uświadomienia narodowego, żądano także zjednoczenia Galicji ze Śląskiem i obrony praw narodowości polskiej na Śląsku i Bukowinie. Wysunięto postulat autonomii dla Galicji na wzór węgierski: rozszerzenia praw krajowych, kompetencji sejmu we Lwowie, ustanowienia polskiego języka urzędowego w miejsce niemieckiego. Na wniosek Bolesława Wysłoucha rocznicę Racławic uznano za Święto Ludowe, a jego pierwsze obchody zorganizowano 4 kwietnia 1904 r. w kilkunastu miejscowościach Galicji.

Intensyfikację działań niepodległościowych ludowców galicyjskich spowodowało zaostrzenie sytuacji międzynarodowej na pocz. XX w. W 1912r. PSL weszło do obozu niepodległościowego tworzonego przez J. Piłsudskiego w oparciu o Austro – Węgry. Głoszono pogląd, ze przyszłe państwo polskie powinno obejmować ziemie zaboru rosyjskiego i austriackiego i związać się z monarchią habsburską. PSL popierała organizacyjnie i politycznie organizacje paramilitarne na terenie Galicji, a w 1914 r. 6 ludowców m.in. W. Witos weszło w skład Naczelnego Komitetu Narodowego. W okresie I wojny światowej pierwszoplanową rolę w galicyjskim ruchu ludowym zaczęło odgrywać PSL „Piast”. Popierali oni Legiony Polskie, ale sceptycznie podchodzili do nadzieli odzyskania niepodległości przy pomocy Austrii. Domagali się natomiast pomocy państwa a odbudowie zniszczonej działaniami wojennymi wsi, walczyli o zasiłki, bronili chłopów przed gwałtami i rekwizycjami. W 1917 r. PSL „Piast wycofało swoich przedstawicieli z NKN, a Włodzimierz Tetmajer domagała się odbudowania niepodległej Polski z dostępem do morza, w skład której weszłyby ziemie zagarnięte przez wszystkich zaborców. Rezolucja ogłoszona przez Tetmajera została uchwalona przez Koło Polskie w Krakowie w 1917 r., choć nie zrywano jeszcze z Austrią.

W czerwcu 1918 r. na zjeździe delegatów z PSL „Piast”, PSL „Wyzwolenie” i PSL – Lewica w Krakowie potępiono władze austriackie i niemieckie za ich politykę wobec Polski, wypowiedziano się przeciwko Radzie Regencyjnej w Warszawie, wezwano do poparcia ruchu niepodległościowego i poparto J. Piłsudskiego. W październiku 1918 r. powstała w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna - działający na terenie Galicji polski rząd dzielnicowy, na czele którego stanął Wincenty Witos z PSL „Piast”. Przystąpiono wówczas do odbudowy państwowości polskiej.

Niepodległość w myśli politycznej i działalności ludowców zaboru rosyjskiego.

Wieś Królestwa Polskiego wkroczyła na drogę emancypacji politycznej, ekonomicznej i kulturalno – oświatowej najpóźniej ze wszystkich zaborów. Wiązało się to z nielegalnością wszelkich ruchów politycznych w zaborze rosyjskim oraz ze zniesieniem pańszczyzny i wprowadzeniem uwłaszczenia dopiero w 1864 r. Proces kształtowania tożsamości narodowej hamowany był przez poczucie krzywdy wyrządzone przez szlachtę chłopom oraz politykę rusyfikacyjną zaborcy. Sytuacja uległa zmianie z chwilą wprowadzania z życie haseł pozytywistycznych, zwłaszcza oświaty dla ludu. Ogromne zasługi na tym polu przypisuje się Konradowi Pruszyńskiemu, wydawcy „Gazety Świątecznej”. Na przełomie XIX/XX w. zaczęły powstawać chłopak sie spółdzielnie, kasy pożyczkowe, spółki rolne, a ogromną rolę w uświadamianiu narodowym i społecznym chłopów odegrały wiejskie ochotnicze straże pożarne, teatry amatorskie i chóry ludowe. Chłopi zaczynali czuć się współobywatelami i współgospodarzami wsi, powiatu czy guberni. Przygotowało to grunt pod powstanie pierwszych samodzielnych ośrodków ludowych w Królestwie Polskim.

W 1904 r. z inicjatywy Stefana Juliana Brzezińskiego na tajnym zebraniu pod Warszawą powołano Polski Związek Ludowy. Prowadził on ożywioną działalność wydawniczą (początkowo nielegalną), a obok haseł emancypacji i samodzielności wsi, pojawiły się także niepodległościowe. Cele polityczne PZL w wielu punktach zbiegały się z linią polityczną PPS – liczono na zwycięstwo trwającej od 1905 r. rewolucji i rychły upadek caratu. Pod wpływem agitacji PZL chłopi domagali się polonizacji szkolnictwa i administracji, organizowali tajne nauczanie, zrywali carskie godła. Jednak działalność PZL została zahamowana represjami władz: konfiskatą majątków i zsyłkami na Sybir.

We wrześniu 1906 r. powołano natomiast Związek Młodej Polski Ludowej, którego organem prasowym było legalne pismo „Siewba”, wydawane pod redakcją chłopa Jana Kielaka. ZMPL na pierwsze miejsce wysunęło postulat walki o niepodległość Polski, wiązany z hasłami walki o równouprawnienie społeczne. Przyszłość Polski wiązano z federacja Litwy i Ukrainy. Akcentowano stosowanie wobec Litwinów i Rusinów zasady równości, wolności i pomagania w zdobyciu przez nich samodzielności narodowej, zaś Żydom gwarantowano równouprawnienie polityczne. Radykalny ton „Siewby” zaniepokoił władze rosyjskie, które w 1908 r. zamknęły pismo.
Kolejnym pismem, które umacniało ruch ludowy w Królestwie Polskim, było wydawane od 1907 r. „Zaranie” pod redakcją Maksymiliana Malinowskiego. Zwalczało ono wpływy kleru i endecji na wsi, aktywnie zaangażowało się w podnoszenie stanu świadomości narodowej i społeczno – politycznej chłopów. Pismo informowało czytelników o walce Polaków w zaborze pruskim z germanizacją oraz stawało w obronie polskości w Wielkopolsce. Przyspieszyło to proces uświadomienia społecznego na wsi. Ruch taraniarski wychował liczna rzeszę działaczy ludowych, stał się ożywionym ogniskiem poczynań niepodległościowych, podjął również nielegalną działalność wydawniczą.

Oprócz ruchu taraniarskiego w Królestwie Polskim działały dwie nieludowcowe organizacje polityczne – utworzony w 1912 r. przez socjalistów Związek Chłopski oraz związany piłsudczykowskim obozem niepodległościowym Narodowy Związek Chłopski. Obie organizacje dążyły do rozbudzeni świadomości narodowej chłopów.

W grudniu 1915 r. ludowcy powołali w Warszawie Polskie stronnictwo Ludowe w Królestwie Polskim, zwane PSL „Wyzwolenie”. Dążyło ono do uzyskania zupełnej niepodległości Polski i zorganizowania Wojska Polskiego, deklarowało poparcie dla państw centralnych w ich walce z Rosją i protestowało przeciwko podziałowy zaboru rosyjskiego na dwie okupacje – niemiecką i austriacką. Protestowali jednak przeciwko wystąpieniu NKN w roli przedstawiciela całego narodu polskiego. Ogłoszenie Aktu 5 Listopada 1916 r. przyjęto początkowo z dużym zadowoleniem, a przedstawiciele PSL „Wyzwolenie” weszli w skład Tymczasowej rady Stanu (TRS), jednak werbunek do armii okupanta oraz wywożenie ludności polskiej na przymusowe roboty do Niemiec spowodowały wystąpienie PSL z TRS w marcu 1917 r. Z pozostałego przy TRS Związku Narodowego Chłopskiego i grup katolickich utworzono w 1917 r. Zjednoczenie Ludowe, którego celem było utworzenie silnego, niepodległego państwa polskiego z dziedziczną władzą królewską.

W 1918 r. PSL przeszło do opozycji wobec państw centralnych. Powodem tego było wydzielenie z ziem polskich Chełmszczyzny i Podlasia i przekazanie ich republice ukraińskiej oraz rewolucje lutowa i październikowa w Rosji. Wzywano chłopów do organizowania biernego oporu, uchylania się od wykonywania rozporządzeń, piętnowania donosicieli. Również ZL domagało się utworzenia Polski z nienaruszonych ziem Królestwa Polskiego, Litwy, Białorusi i Wołynia oraz dostępem do morza, a także uznało państwa centralne za wrogów państwa polskiego. Zaś 7 listopada 1918 r. PSL „Wyzwolenie”, PPS i POW utworzyli Tymczasowy Rząd Ludowy Rep. Polskiej. Wydarzenie to zamyka okres walki o granice odrodzonego państwa i jego kształt ustrojowy.

Ludowcy zaboru pruskiego wobec idei niepodległości

Ludowcy zaboru pruskiego nie utworzyli własnych, w pełni samodzielnych struktur politycznych, co było skutkiem walki z germanizacją oraz wyższym poziomem rozwoju gospodarczego. Niektórzy działacze, jak Roman Szymański, Augustyn Szamarzewski i Piotr Wawrzyniak, koncentrowali się na szerzeniu oświaty i polskiego ducha narodowego, zakładaniu organizacji gospodarczych, spółdzielczych, banków polskich. Ogromną rolę w obronie polskości odegrała prasa, a w szczególności wychodzący od 1871 r. w Poznaniu pod red. Szymańskiego „Orędownik”. Przyczynił się on do wzrostu stanu świadomości narodowej klasy chłopskiej oraz liczby polskich placówek gospodarczych i spółdzielczych. Walkę z germanizacją, obronę polskości i piętnowanie sprzedawania ziemi Niemcom propagowała także założona w 1894 r. przez Wiktora Kulerskiego „Gazeta Grudziądzka”. W okresie I wojny światowej popierała państwa centralistyczne. W 1896 r. natomiast Karol Barke w Ełku zaczął wydawać „Gazetę Ludową” – broniono języka polskiego, krytykowano kler ewangelicki za jego udział w germanizacji Mazurów, podkreślano nierównomierne rozłożenie podatków, obciążające zwłaszcza chłopów. W 1896 r. założono Mazurską Partię Ludową, której pierwszym prezesem został Barke. Propagowała ona utrzymanie polskości Mazurów oraz potrzebę nauki języka polskiego. W 1912 r. zaś powstała Polsko – Katolicka Parta Ludowa z inicjatywy Wiktora Kurelskiego, stanowiąca przeciwwagę endecji. Za cele priorytetowe stawiała obronę swobód Kościoła katolickiego, zachowanie odrębności narodowej, obronę przed germanizacją i socjalizmem, a w czasie wojny wspierała państwa centralne, co stało się przyczyną spadku jej popularności po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.