Zdarzenia wywołujące skutki prawne
Działania prawne – pojęcie i klasyfikacja.
Zdarzenia prawne – takie, które wywołują skutki prawne:
Zależne od ludzkiej woli (działania)
Niezależne od ludzkiej woli
Działania:
Niezgodne z obowiązującym prawem (czyny niedozwolone)
Zgodne z obowiązującym prawem (czynności prawne lub akty prawne)
Czynność prawna – oświadczenie woli zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych.
PODZIAŁ CZYNNOŚCI PRAWNYCH
Czynności formalne i nieformalne
Czynności formalne – oświadczenie woli musiało być złożone w ściśle określonej formie. Uchybienie tej formie powodowało nieważność czynności.
Zwane negotia stricti iuris, wywodziły się z ius civile, do ważności wymagały wypowiedzenie określonych słów, dokonania symbolicznych gestów, powołania i obecności świadków czy współudziału magistratury.
Czynności dokonywane przy użyciu spiżu i wagi (per aes et libram):
Najstarsza forma kupna-sprzedaży: mancipatio
Archaiczna forma pożyczki: nexum
Formalny akt umorzenia zobowiązania: fiducia cum creditore contracta
Czynności in iure cessio – czyli pozorny proces windykacyjny, za pomocą którego przenoszono wobec urzędnika ze zbywcy na nabywcę określone prawa materialne
i niematerialne (np. władzę nad osobą).
Zobowiązania słowne sponsio, a następnie stipulatio – polegały na wypowiedzeniu ściśle określonych słów.
Czynności nieformalne – do swej ważności nie wymagały odpowiedniej formy, ale porozumienia-konsensusu stron.
Uzyskały zaskarżalność dzięki działalności pretora.
W czynnościach nieformalnych oświadczenie woli mogło być złożone w dowolnej formie
(np. kontrakty konsensualne).
Czynności jednostronne i dwustronne
Czynności jednostronne – do dokonania danej czynności wystarczy oświadczenie woli tylko jednej strony.
Przykłady: sporządzenie testamentu, porzucenie rzeczy, zawłaszczenie.
Czynności dwustronne – wymagają zgodnego oświadczenia woli dwóch stron.
Największe znaczenie mają umowy np. stypulacja, kupno-sprzedaż, pożyczka.
Wszystkie umowy są czynnościami dwustronnymi. Mogą one jednak mieć skutek jednostronnie zobowiązujący (np. pożyczka) lub dwustronnie zobowiązujący (np. kupno-sprzedaż).
Czynności między żyjącymi (inter vivos) i na wypadek śmierci (mortis causa)
Czynności między żyjącymi (inter vivos) wywołują skutki za życia stron (np. kupno-sprzedaż, pożyczka).
Czynność na wypadek śmieci (mortis causa) wywołuje skutki dopiero z chwilą śmierci osoby dokonującej czynności (np. legatum).
Czynności rozporządzające i zobowiązujące
Czynności rozporządzające – powodują bezpośrednią, natychmiastową zmianę w majątku osoby dokonującej czynności: zmniejszenie majątku poprzez przeniesienie, obciążenie lub zniesienie istniejącego prawa.
Przykłady: przeniesienie prawa własności, ustanowienie prawa na rzeczy cudzej, zrzeczenie się wierzytelności.
Czynności zobowiązujące – rodzą zobowiązanie do dokonania w przyszłości czynności rozporządzającej (np. dotis promissio, czyli przyrzeczenie posagu w formie stypulacji) lub spełnienia innego świadczenia (np. mandatum, czyli zobowiązanie do dokonania zlecenia).
W klasycznym prawie rzymskim umowa kupna-sprzedaży (emptio venditio) była czynnością zobowiązującą i nie wywierała skutków rozporządzających, czyli nie przenosiła prawa własności – rodziła jedynie zobowiązanie do wydania rzeczy.
Czynności odpłatne i nieodpłatne (pod tytułem darmym)
Czynności odpłatne – na ich podstawie obie strony uzyskują wzajemne korzyści majątkowe,
np. w umowie kupna-sprzedaży kupujący otrzymuje towar, zaś sprzedawca cenę.
Czynność prawna nieodpłatna – tylko jedna ze stron czynności odnosi korzyści majątkowe,
np. commodatum (bezpłatne korzystanie z cudzej rzeczy), darowizna i inne: bezpłatne przechowywanie cudzej rzeczy (depositium), nieoprocentowana pożyczka (mutuum), bezpłatne wykonywanie zleconej czynności (mandatum), prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gestio).
Prawo rzymskie nie znało specjalnej czynności prawnej, która byłaby przeznaczona do dokonywania darowizny, czyli jednostronnego przysporzenia majątkowego.
Można było obdarować kogoś na różne sposoby np. zwalniając obdarowanego z długu, przenosząc na niego własność rzeczy za pomocą emancypacji itd.
Darowizny między małżonkami były zakazane.
Czynności przyczynowe (kauzalne) i czynności abstrakcyjne (oderwane)
Czynności przyczynowe – ich ważność uzależniona jest od istnienia przyczyny ich dokonania (causa), czyli celu gospodarczego, chronionego przez prawo, odzwierciedlającego istotę gospodarczą danej czynności prawnej.
Cel należy odróżnić od pobudek, czyli wyobrażeń pod wpływem których ktoś dokonuje danej czynności.
Kupujący płaci cenę, aby otrzymać towar (causa), bo jest przekonany, że kupuje okazyjnie tanio (pobudka).
Jeżeli okaże się, że causa nie istnieje lub nie jest zgodna z prawem, to czynność kauzalna jest nieważna.
Typowa czynność kauzalna w prawie rzymskim: traditio.
Czynności abstrakcyjne – są ważne niezależnie od istnienia causa, czyli są oderwane od przyczyny ich zawarcia. Czynnościami abstrakcyjnymi były czynności formalne np. stypulacja.
(UWAGA bo do formuły stypulacji można było włączyć causa czynności i wtedy dana stypulacja przekształcała się z czynności abstrakcyjnej w przyczynową)
Stypulacja abstrakcyjna: „Czy przyrzekasz? Przyrzekam.”
Stypulacja kazualna: „Czy przyrzekasz dać mi sto tytułem posagu? Przyrzekam.”
Czynności fiducjarne
Czynności fiducjarne (powiernicze) oparte na fides (zaufaniu).
Polegały one na tym, że strony przenosząc za pomocą mancipatio lub in iure cessio własność rzeczy, prawo lub władztwo nad osobą dodawały do tej czynności zastrzeżenie (nuncupatio, pactum fiduciae), iż nabywca zachowa się w określony sposób w stosunku do nabytej rzeczy, prawa czy osoby,
np. przeniesie prawo własności na inną osobę lub z powrotem na zbywcę.
Elementy czynności prawnej
Essentialia, naturalia i accidentalia negotii
Prawo rzymskie uznawało tylko czynności typowe. W każdej typowej czynności musiała być zawarta istotna treść danej czynności prawnej (essentialia negotii), która powodowała, że czynność tę zaliczano do tego a nie innego typu. Bez ustalenia essentialia negotii nie można zawrzeć ważnej czynności prawnej.
Np. Przy kontrakcie kupna-sprzedaży należy określić towar i cenę, bez czego kontrakt nie może dojść do skutku.
Inne postanowienia w czynnościach prawnych to naturalia negotii. Wynikały z zasad słusznego, sprawiedliwego obrotu prawnego. Nie muszą być one wyraźnie określone przez strony, gdyż dorozumiewa się, że z określoną czynnością związane są milcząco tego rodzaju elementy, które mogą być ew. przez strony rozszerzone lub wyłączone.
Accidentalia negotii – postanowienia nietypowe, dodatkowe. Najczęściej dodawanymi accidentalia negotii były: warunek (condicio), termin (dies) i polecenie (modus).
Warunek
Warunek (condicio) to zdarzenie przyszłe i niepewne, od którego zależy skuteczność (powstanie lub ustanie) czynności prawnej.
Warunkami, w sensie właściwym, nie były:
- zdarzenia przeszłe i teraźniejsze
- warunki niemożliwe do spełnienia (condicio impossiblis)
- warunki sprzeczne z prawem (condicio contra leges) lub o niemoralnej treści (condicio
contra bonos mores)
Warunki zawieszające i rozwiązujące
Dodanie warunku zawieszającego powoduje, iż skutki czynności prawnej powstają dopiero po ziszczeniu się przyszłego niepewnego zdarzenia np. jeśli szczęśliwie powrócisz z podróży morskiej.
Dodanie warunku rozwiązującego powoduje, iż czynność prawna jest od razu skuteczna, ale jej skuteczność ustaje po spełnieniu przyszłego niepewnego zdarzenia np. możesz korzystać z pracy niewolnika, dopóki moja córka nie wyjdzie za mąż.
Warunki potestatywne, kazualne i mieszane
Potestatywne – kiedy spełnienie się przyszłego niepewnego zdarzenia zależy od woli warunkowo uprawnionego np. dostaniesz pierścień jeśli pojedziesz do Rzymu.
Kazualne – czyli przypadkowe, gdy spełnienie się przyszłego niepewnego zdarzenia nie zależy
w ogóle od woli warunkowo uprawnionego np. sprzedam ci plony, jeśli będzie urodzaj.
Mieszane – częściowo zależne od woli warunkowo uprawnionego, a częściowo nie np. dostaniesz dom jeśli się ożenisz.
Przedstawiony podział nie jest sztywny, gdyż w zależności od interpretacji jakiegoś zdarzenia można je uważać za zależne bądź nie, od woli warunkowo uprawnionego.
Warunki dodatnie i ujemne
Warunki dodatnie polegają na zmianie dotychczasowego stanu rzeczy np. dostaniesz niewolnika, jeśli wyjdziesz za mąż.
Warunki ujemne polegają na utrzymaniu dotychczasowego stanu rzeczy np. dostaniesz niewolnika, jeśli nie wyjdziesz za mąż.
Termin (dies)
Termin to zdarzenie przyszłe, ale zawsze pewne, od którego uzależniona jest skuteczność czynności prawnej.
Termin zawieszający (początkowy – dies a quo) – skutki prawne powstają dopiero po ziszczeniu się przyszłego pewnego zdarzenia.
Termin rozwiązujący (końcowy – dies ad quem) – skuteczność czynności prawnej ustaje po upływie tego terminu.
Termin określano albo ścisłą datą kalendarzową (np. 15 maja), albo przyszłym pewnym zdarzeniem (np. opady deszczu, śmierć osoby). Bardzo często do czynności prawnej dodawany był zarówno termin zawieszający, jak i rozwiązujący (wynajmuję niewolnika od 1 do 15 marca).
Polecenie (modus)
- nakłada obowiązek (tylko moralny) określonego zachowania się np. wyzwolenie niewolnika
- był dodawany do czynności nieodpłatnych (darowizna, rozporządzenie ostatniej woli)
- nie powodował ograniczenia skuteczności czynności prawnej
- czynność prawna z modus była od razu ważna i skuteczna
Oświadczenie woli i jego wady
Najstarsze prawo:
- o ważności czynności prawnej decydowała jedynie forma,
- element subiektywny (wola nieuzewnętrzniona) – nie uwzględniany przy ocenie ważności czynności prawnej.
Koniec republiki:
Przy ocenie ważności czynności prawnej uwzględniano:
- wolę formalnie wyrażoną w słowach (verba) i gestach,
- domniemaną intencję dokonującego czynność (voluntas)
Symulacja (simulatio) – czynność pozorowana, ma miejsce wówczas, gdy strony umawiają się między sobą, że dokonana czynność prawna nie będzie wywoływać dla nich skutków prawnych. Służyła najczęściej do obejścia obowiązującego prawa (np. pozorowany rozwód, aby obejść zakaz darowizn między małżonkami).
Reservatio mentalis – jednostronnie zamierzona, nieujawniona jednak na zewnątrz niezgodność woli z oświadczeniem, polegająca na złożeniu tego oświadczenia bez zamiaru wywoływania skutków prawnych. Nie miała żadnego znaczenia prawnego, dokonana czynność prawna była ważna.
Błąd (error) – mylne wyobrażenie o istniejącej rzeczywistości:
Mylne wyobrażenie co do obowiązującego prawa (error iuris)
Nieznajomość prawa (ignorantia iuris)
Ignorantia iuris nocet – w zasadzie nie można było uchylić się od skutków czynności prawnej dokonanej pod wpływem nieznajomości prawa.
Na ignorantia iuris mogli się powołać:
- minores
- kobiety
- żołnierze
- rustici (osoby, które ze względu na miejsce zamieszkania lub rodzaj zajęcia nie mogły znać prawa).
Error facti – błąd dotyczący okoliczności faktycznych.
Nieznajomość faktu nie może powodować niekorzystnych skutków dla osoby oświadczającej swoją wolę (ignorantia facti non nocet).
Podstęp (dolus) – gdy strona dokonywała czynności prawnej pod wpływem podstępnych zachowań i fałszywych informacji strony przeciwnej.
Czynność prawna zawarta pod wpływem dolus była w świetle ius civile ważna, natomiast prawo pretorskie dawało poszkodowanemu ochronę przed niekorzystnymi skutkami takiej czynności.
Groźba (metus) – gdy ktoś dokonywał czynności prawnej pod wpływem uzasadnionej obawy spowodowanej bezprawną groźbą innej osoby.
Czynność prawna zawarta pod wpływem metus była w świetle ius civile ważna, ale poszkodowany otrzymywał ochronę pretora.
Modyfikacja nieważnej czynności prawnej
Czynność prawna powinna odpowiadać stawianym jej wymogom, w przeciwnym razie była nieważna (nieważność bezwzględna). Czynność prawna nieważna nie rodzi żadnych skutków prawnych.
Czasem jednak na wniosek stron można było:
Dokonać konwersji aktu prawnego (poprawienia czynności przez zmianę na inną poprawną prawnie czynność) np. traktowanie nieważnego testamentu jako kodycylu.
Dokonać konwalidacji/konwalescencji czynności prawnej np. zabroniona między małżonkami darowizna stawała się skuteczna po śmierci darczyńcy.
Dokonać ratihabitio (zatwierdzenia czynność prawna staje się skuteczna dopiero po zatwierdzeniu jej przez samego działającego lub inną osobę) np. zatwierdzenie czynności przez pupila, który doszedł do dojrzałości.
Skutki zdarzeń prawnych
Skutkiem zdarzeń prawnych (zwłaszcza czynności prawnych) jest powstanie, zmiana lub wygaśnięcie stosunku prawnego.
Czynności prawne mogą m. in. prowadzić do nabycia praw.
Zastępstwo
W prawie rzymskim konstrukcja zastępstwa nie była rozwinięta, gdyż naturalnymi zastępcami pater familias byli jego niewolnicy i osoby podległe jego władzy (alieni iuris). Czynności prawne przysparzające dokonane przez niewolników i osoby alieni iuris wywoływały skutki bezpośrednio dla ich zwierzchnika (- dzisiejsze zastępstwo bezpośrednie).
Od II w. p.n.e.:
Posługiwano się osobami spoza familia, które dokonywały określonych czynności we własnym imieniu i dopiero w drodze nowej czynności przenosiły skutki swych działań na osobę zastępowaną
(- dzisiejsze zastępstwo pośrednie).
Zastępcy pośredni to np.:
Mandatariusz, który na zlecenie nabywał określoną rzecz, a następnie przenosił ją do majątku mandanta w drodze odrębnej czynności.
Negotiorum gestor
Procurator
Za osoby, które nie mogły w swoim imieniu podejmować czynności prawnych, działał tutor bądź curator.