Dziady

„Dziady” cz.III to jeden z najwybitniejszych polskich dramatów romantycznych, utwór o niezwykłej sile oddziaływania, zadziwiający różnorodnością zastosowanych środków artystycznych. Konrad jest typowym bohaterem romantycznym, jak Prometeusz skłócony z Bogiem, człowiek o wybitnej indywidualności, pełnym tragizmu, którego źródłem jest nieszczęście jego narodu. Typowo romantycznym jest również celowe nieprzestrzeganie klasycznych jedności miejsca, czasu i akcji, a także łączenie w ramach formy dramatycznej elementów epickich i lirycznych. Charakter epicki mają opowiadania Sobolewskiego i Adolfa o męczeństwie polskiej młodzieży, wiersze zamieszczone w „Ustępie”, natomiast „Wielka Improwizacja” to fragment o charakterze lirycznym, choć nie pozbawiony cech dramatycznych, o silnym napięciu emocjonalnym (bunt przeciw Bogu, walka o duszę Konrada). Wybitnym osiągnięciem poety jest również umiejętne wprowadzanie scen realistycznych i fantastycznych, w zależności od tematu. Sceny realistyczne dotyczą zazwyczaj niedawnej przeszłości Polski, ukazują martyrologię społeczeństwa czy też jego charakterystykę. Sceny fantastyczne to przede wszystkim dramat Konrada oraz sceny wizyjne dotyczące przyszłości Polski, ukazane w widzeniu księdza Piotra. W scenach tych mamy do czynienia z działaniem sił nadprzyrodzonych, egzorcyzmami, złymi i dobrymi mocami, prowadzącymi walkę o duszę człowieka. „Dziady” to dramat o luźnej kompozycji, w którym poszczególne sceny łączy wspólna idea dramatu - problem niewoli narodowej i towarzysząca mu wiara w odzyskanie niepodległości. Mickiewicz starał się również zastosować w dramacie efekty muzyczne - w klasztornej celi więźniowie śpiewają patriotyczne pieśni. Konrad przedstawia siebie jako orła walczącego z czarnym krukiem przy akompaniamencie fletu. Natomiast po „Improwizacji” dochodzą do jego celi odgłosy pieśni bożonarodzeniowych, a chór aniołów śpiewa na nutę „Anioł pasterzom mówił”. Na balu u senatora menuet zastąpiony został po wtargnięciu pani Rollison arią komandora z opery „Don Juan”. A więc występuje tu: zerwanie z klasyczną formułą trzech jedności: miejsca - akcja rozgrywa się w kaplicy cmentarnej, w celi więziennej, na Litwie, w Warszawie, w domu senatora Nowosilcowa.

W dramacie klasycznym przenoszenie akcji utworu z miejsca na miejsce było niemożliwe; czasu - część II odbywa się w Zaduszki, scena więzienna Części III w wigilię Bożego Narodzenia; akcji - występuje wiele wątków, często w ogóle nie związanych ze sobą (noc dziadów, miłość Gustawa, scena więzienna). Nie ma jedności akcji. Występuje synkretyzm utworu - oprócz cech dramatu w „Dziadach” występują fragmenty o charakterze epickim (np. opowieść o Cichowskim, opisowe rozdziały „Ustępu”) i lirycznym (np. „Wielka Improwizacja”). Występowanie zdarzeń nadprzyrodzonych i fantastyki - podobnie jak w dramatach Szekspira, pojawiają się postacie fantastyczne: duchy w II części, diabły w III części, sceny mistyczne, widzenia. Otwarta kompozycja utworu - wątki, sceny i zdarzenia utworu są ze sobą luźno powiązane. Nie są połączone związkami przyczynowo-skutkowymi. Między scenami brak jest związku, występuje wiele luk czasowych, akcja pokazywana jest fragmentarycznie, zakończenie nie przynosi jasnego rozwiązania. Numeracja poszczególnych części jest nie uporządkowana, I część utworu jest nie dokończona. Jego cechą charakterystyczną jest przemiana, która zazwyczaj zachodzi u niego pod wpływem rozczarowań związanych z nieszczęśliwą miłością. Podobnie Gustaw z III części „Dziadów”, szalony z miłości do Maryli, która go porzuciła dla bogatszego, traci zmysły (w części IV), popełnia samobójstwo lecz żyje. W części III przeistacza się w Konrada - bojownika o wyzwolenie.