Przedwiosnie - opracowanie:

Prace nad „Przedwiośniem” zostały ukończone przez Żeromskiego 21 września 1924 roku w Konstancinie. Po raz pierwszy dzieło zostało wydane w Warszawie tego samego roku. Najogólniej rzecz ujmując, utwór był reakcją na tragiczną sytuację nowoutworzonej II Rzeczpospolitej.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, Polsce udało się ustalić kształt granic, ustabilizować swoją pozycję na arenie międzynarodowej, rozpocząć procesy integracyjne wewnątrz państwa, lecz były to jedyne pozytywne dokonania ówcześnie rządzących. Do największych bolączek kraju w latach 1918 – 1925 należało:

1. rozdrobnienie frakcji politycznych w parlamencie (w pierwszym sejmie, w 1919 roku, znalazło się aż osiemnaście ugrupowań),

2. zawierane koalicje rządowe nie miały szans na przetrwanie,

3. zamach na życie pierwszego wybranego prezydenta Gabriela Narutowicza,

4. ludność kresowa przejawiała tendencje separatystyczne,

5. wielkie bezrobocie i niskie płace robotników,

6. tragiczna sytuacja ekonomiczna (inflacja sięgała kilkuset procent; nastała recesja gospodarcza; zanim wprowadzono polski pieniądz, na rynku panowała tzw. mozaika walutowa; wszędzie obecna była lichwa).

Stefan Żeromski był wielkim patriotą i los ojczyzny leżał mu na sercu. Aktywnie działał w sferach politycznych. Jako aktywista odwiedzał miejscowości plebiscytowe na Warmii i Mazurach, gdzie przemawiał do tamtejszej ludności. Podczas wojny polsko-bolszewickiej dał się poznać jako wytrawny korespondent wojenny. W swojej publicystyce poruszał najistotniejsze dla Polski tematy i namawiał do tworzenia związków zawodowych. Powierzchowne odebranie treści „Przedwiośnia” spowodowało, że autor został posądzony o nawoływanie do rewolucji i podważenie jedności narodowej. Dodatkowo, powieść odniosła sukces w bolszewickiej Rosji, co dodawało kolejnych argumentów jej krytykom.

Żeromski bronił się w jednym ze swoich ostatnich artykułów, zatytułowanym „W odpowiedzi Arcybaszewowi i innym”: “(...) nigdy nie byłem zwolennikiem rewolucji, czyli mordowania ludzi przez ludzi z racji rzeczy, dóbr i pieniędzy - we wszystkich swoich pismach, a w «Przedwiośniu» najdobitniej potępiam rzezie i kaźnie bolszewickie. Nikogo nie wzywałem na drogę komunizmu, lecz za pomocą tego utworu literackiego usiłowałem, o ile jest to możliwe, zabiec drogę komunizmowi, ostrzec, przerazić, odstraszyć”. Utwór ten, obok „Dziejów grzechu” uznawany jest za najbardziej kontrowersyjny w twórczości artysty.

Czas i miejsce akcji w ,,Przedwiośniu"

Zarówno czas, jak i miejsce akcji są uwarunkowane rzeczywistymi wydarzeniami historycznymi.

Czas akcji

Akcja powieści rozpoczyna się w momencie wybuchu pierwszej wojny światowej, a raczej, gdy na ową wojnę został powołany Seweryn Baryka, czyli w roku 1914. Kolejnym wydarzeniem historycznym, mającym zasadniczy wpływ na fabułę „Przedwiośnia” jest powstanie bolszewickie w Rosji, które miało miejsce w 1917 roku. Następnym etapem jest zakończenie działań wojennych, a zatem odzyskanie niepodległości przez Polskę.

Cezary przyjeżdża do ojczyzny swoich rodziców w 1919 roku. Następnym wydarzeniem historycznym jest wojna polsko-bolszewicka z roku 1920, zakończona cudem nad Wisłą. Baryka spędził czas od jesieni tegoż roku do Bożego Narodzenia na wsi. W styczniu 1921 wrócił do Warszawy. Kolejnym wydarzeniem historycznym jest wspomniane przez Cezarego na zebraniu komunistów wysadzenie warszawskiej prochowni, wiadomo, że miało to miejsce w październiku 1923 roku. W marcu 1924 główny bohater spotkał się w Ogrodzie Saskim z Laurą. Powieść kończy się wydarzeniami, które miały miejsce pierwszego dnia przedwiośnia 1924 roku, czyli manifestacji robotników pod Belwederem.

Miejsce akcji

W pierwszej części zatytułowanej „Szklane domy” akcja toczy się w trzech rosyjskich miastach. Pierwszym z nich jest Baku, dzisiejsza stolica Azerbejdżanu. „W najpiękniejszej miejscowości - oazie naftowej pustyni, Baku – kędyś na tak zwanym Zychu, w zatoce Półwyspu Apszerońskiego, woniejącej od kwiatów i roślinności Południa, gdzie przejrzyste morze szmerem napełniało cienie nadbrzeżnych gajów (…)” wychował się Cezary Baryka.

Drugim miastem jest Moskwa. W stolicy Rosji bolszewickiej, bohaterowie nie zagościli długo. Trzecim i ostatnim miastem, w którym toczyła się akcja pierwszej części „Przedwiośnia” jest Charków, należąca dziś do Ukrainy aglomeracja.

W drugiej części, zatytułowanej „Nawłoć” akcja przenosi się do Rzeczpospolitej. Cezary dociera do „najrdzenniejszej Polski, bo do stolicy – Warszawy”. Podczas wojny z Rosjanami, Cezary przemierza ze swoim oddziałem Mazowsze. Maszerując za wycofującymi się wojskami nieprzyjaciela, bohater doszedł między innymi do Radzymina, „małego miasta ze zgliszczami, które się jeszcze żarzyły i dymiły, z domami poprzewiercanymi na wylot od pocisków”. Po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej, bohater udał się wraz ze swoim przyjacielem do majątku Nawłoć, pod Częstochową. Wydarzenia toczą się również w pobliskim Leńcu, gdzie swój pałac ma pani Laura, a także w Odolanach, rezydencji pana Storzana, w której odbył się piknik charytatywny. Akcja toczy się także w folwarku Chłodek, w którym Cezary przez kilka tygodni pracuje.

W ostatniej, trzeciej części „Przedwiośnia”, zatytułowanej „Wiatr od wschodu”, akcja na dobre przenosi się powrotem do Warszawy.

Plan Wydarzeń - ,,Przedwiośnie"

Rodowód

1. Przedstawienie postaci Seweryna Baryki – ojca głównego bohatera.
2. Przedstawienie postaci Jadwigi Baryki z domu Dąbrowskiej – matki głównego bohatera.
3. Historia poznania przez Seweryna Jadwigi w Polsce, ich przyjazd do Rosji.
4. Narodziny Cezarego.
5. Życie rodziny w kolejnych miastach Rosji.
6. Stosunek Seweryna do pamiętnika, zawierającego wzmiankę o dziadku Kalikście.
7. Osiedlenie się w Baku.
8. Wychowanie młodego Cezarego, myśli pani Jadwigi o powrocie do Polski.

Szklane domy

1. Wybuch pierwszej wojny światowej w roku 1914, wezwanie Seweryna do armii rosyjskiej. Cezary ma 14 lat.
2. Cezary odczuwa swobodę i zaczyna się buntować przeciwko matce.
3. Po trzech latach nieobecności do Baku nie dochodziły żadne wiadomości o losach Seweryna. Zrozpaczona pani Jadwiga widzi w swoim synu jedyną pociechę, ale ten pozostaje niezmiennie niegrzeczny.
4. Wybuch rewolucji październikowej w 1917 roku. Z czasem dochodzi ona do Baku. Zafascynowany nową ideą Cezary bierze czynny udział w licznych wiecach, manifestacjach, a nawet egzekucjach.
5. Pani Jadwiga, z powodu zamknięcia wszystkich sklepów w mieście musi przemycać jedzenie ze wsi. Syn dostrzega jej trud, co powoduje, że wreszcie dostrzega jej miłość.
6. Pani Jadwiga zostaje aresztowana za pomoc księżnej Szczerbatow-Mamajew.
7. Śmierć matki głównego bohatera.
8. Na pogrzebie Cezary spostrzega, że ktoś zdarł obrączkę ślubną z palca matki.
9. Cezary otrzymuje wiadomość o śmierci ojca. Coraz bardziej tęskni za matką i odwiedza jej grób.
10. Rzeź Tatarów i Ormian sparaliżowała Baku. Cezary został wcielony najpierw do wojsk ormiańskich, a po kapitulacji wstąpił do armii tureckiej. Został wyznaczony do zbierania zwłok z ulic miasta i zwożenia ich do zbiorowej mogiły.
11. Widok zwłok pięknej Ormianki powoduje, że bohater zaczyna wątpić w ideę rewolucji.
12. W obozie pracy spotyka ojca, który udając psychicznie chorego, próbował zbliżyć się do syna. Podejmują decyzję o podróży do Polski.
13. W pociągu do Moskwy, Seweryn roztacza przed synem wizję szklanych domów. Mężczyzna narzeka na zły stan zdrowia.
14. W Moskwie odbierają od pana Jastruna, przyjaciela Seweryna, walizkę pełną czystych ubrań. Ponadto znajdowały się w niej leki oraz pamiętnik.
15. Uciążliwa podróż koleją do Charkowa.
16. Przymusowy pobyt w Charkowie. Utrata bagażu w przechowalni dworcowej.
17. Nielegalna podróż do Polski pociągiem repatriacyjnym. W ostatnim wagonie, pełnym kożuchów; umiera Seweryn.
18. Cezary dociera do Polski i jest rozczarowany tym, co zastał.

Nawłoć

1. Wizyta u Szymona Gajowca, dawnego adoratora matki bohatera. Mężczyzna pomógł Cezaremu dostać się na studia medyczne.
2. Wybuch wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku. Baryka walczy na froncie, gdzie zaprzyjaźnia się z Hipolitem Wielosławskim, który po wojnie zaprosił go na wypoczynek do rodzinnego majątku – wsi Nawłoć.
3. Cezary zapoznaje się z domownikami i stosunkami panującymi na polskiej wsi.
4. Bohater zakochuje się w Laurze Kościenieckiej, właścicielce pałacu w Leńcu, co nie przeszkadza mu uwodzić panny Karoliny, kuzynki Hipolita. Panna Wanda Okszyńska, pensjonariuszka, zakochuje się w Baryce.
5. Wybucha płomienny romans pomiędzy Cezarym, a dwa lata od niego starszą Laurą.
6. Podczas charytatywnego pikniku w Odolanach, bohater został nakryty przez Karolinę z Kościeniecką.
7. Tragiczna śmierć Karoliny. Podejrzenia o zatrucie padają na Wandę. Ksiądz Anastazy udzielił pannie Szarłatowićzównie ostatniej spowiedzi, a także, na łożu śmierci, symbolicznego ślubu z Cezarym.
8. Baryka został nakryty przez Włodzimierza Barwickiego, narzeczonego Laury, na zakradaniu się do jej sypialni. Między mężczyznami dochodzi do bójki, w którą wtrąciła się pani Kościeniecka. Rozjuszony bohater uderza kobietę w twarz, gdy ta staje w obronie Barwickiego.
9. Na lokalnym cmentarzyku ksiądz Anastazy próbuje zmusić Cezarego do spowiedzi; bohater nie czuje się odpowiedzialny za śmierć Karoliny.
10. Na własną prośbę, Cezary zamieszkuje w folwarku Chłodek, gdzie z bliska przygląda się życiu chłopów. Po spędzonych tam świętach Bożego Narodzenia, bohater podejmuje decyzję o powrocie do Warszawy.

Wiatr od wschodu

1. Cezary zamieszkuje w żydowskiej dzielnicy, gdzie na co dzień przygląda się nędzy najuboższych mieszkańców Warszawy.
2. Powrót do pana Gajowca, gdzie dostał pracę pomocnika przy pisaniu książki.
3. Cezary spotyka Antoniego Lulka, młodego prawnika - komunistę. Prowadzi z nim długie rozmowy na temat poglądów politycznych.
4. Baryka, za namową Lulka, udaje się na spotkanie polskich komunistów. Po pewnym czasie wychodzi z niego oburzony tym, że nie chciano wysłuchać jego poglądów.
5. Bohater zapoznaje się z poglądami pana Szymona na temat ewolucyjnej koncepcji odbudowy państwa i sprzeciwia się jej.
6. Cezary otrzymał list od Laury, która prosiła o spotkanie. W Ogrodzie Saskim dawni kochankowie rozstali się na zawsze.
7. Pierwszego dnia przedwiośnia Baryka stanął na czele strajkujących robotników, maszerujących na Belweder.

Wizje Polski w ,,Przedwiośniu"

Ważnym problemem „Przedwiośnia” jest sprawa narodowa, czyli koncepcje odbudowy polskiej państwowości. W przekroju powieści pojawiają się trzy koncepcje zapewnienia obywatelom dobrobytu:

Koncepcja Szymona Gajowca

Można ją nazwać ewolucyjną w opozycji do rewolucji, lub państwową. Oparta jest na autorytetach Mariana Bohusza, Stanisława Krzemińskiego i Edwarda Abramowskiego. Do podstawowych założeń tej koncepcji należało umocnienie „Polski złożonej z trzech nierównych połówek”, poprzez gruntowne, wprowadzane powoli i stopniowo, reformy. Przede wszystkim ekonomiczne, takie jak wprowadzenie polskiej waluty – złotego. Poza tym istotne były reformy rolne, które miały zmienić strukturę własnościową na wsi.

Gajowiec wierzył we współpracę ponad podziałami w imię budowy młodego państwa, które przez sto dwadzieścia trzy lata nie istniało na mapie Europy. Droga ta jest powolna, ale racjonalna. Pan Szymon wyraźnie zaznacza, że Polska jest dopiero „na starcie”, a jej obywatele muszą cierpliwie znosić wyrzeczenia i biedę. W niedalekiej perspektywie wszystko zostanie im wynagrodzone. Koncepcja ta jest także przesiąknięta wiarą w modlitwę i opatrzność boską nad ojczyzną.

Cezary krytycznie odnosił się do myśli Gajowca: „Polsce trzeba na gwałt wielkiej idei! Niech to będzie reforma rolna, stworzenie nowych przemysłów, jakikolwiek czyn wielki, którym ludzie mogliby oddychać jak powietrzem. Tu jest zaduch. Byt tego wielkiego państwa, tej złotej ojczyzny, tego świętego słowa, za które umierali męczennicy, byt Polski - za ideę! Waszą ideą jest stare hasło niedołęgów, którzy Polskę przełajdaczyli: «jakoś to będzie»!”. Zarzucał rządzącym brak odwagi do „wielkiego czynu”.

Koncepcja komunistyczna Antoniego Lulka

To koncepcja przeciwstawna do państwowej. Młody prawnik nienawidził wszystkiego, co Polskie. Uważał, że klasa robotnicza powinna się zorganizować przeciwko posiadaczom. Za naczelne zło świata uznawał kapitalizm, wyzysk i bogactwo nielicznych. W imieniu najuboższych, ale i najciężej pracujących robotników, konieczne jest przeprowadzenie rewolucji, ponieważ burżuazja nigdy nie odda władzy dobrowolnie. Gdy proletariat osiągnie pełnię władzy możliwe będzie utworzenie społeczeństwa bezklasowego. Takie społeczeństwo jest najwyższym celem ideologii komunistycznej. Nie ma w nim wyzysku, niesprawiedliwości, panuje równość. Lulek cieszy się z każdego niepowodzenia rządu, ma nadzieje na jak najszybszy upadek Polski, by jej terytoria stały się częścią Rosji – państwa komunistycznego.

Cezary sympatyzował z tą koncepcją, ale wytykał jej największe błędy: „Klasa przeżarta nędzą i chorobami może być tylko obiektem czyjejś akcji odrodzeńczej, lecz w żadnym razie nie czynnikiem odradzającym. Chory dotknięty klęską braku kultury nie może przecie ani sam siebie, ani nikogo innego skutecznie leczyć. Tego chorego musi leczyć ktoś świadomy – lekarz”. Otwarcie podważał zdolność klasy robotniczej do przejęcia i sprawowania władzy sprawiedliwej i mądrej. Postulował, by tym, co zjednoczy społeczeństwo była „odrodzona i odradzająca się Polska”, co było sprzeczne z ideologią komunizmu, w której brak było haseł patriotycznych i narodowych.

Koncepcja Seweryna Baryki

Zwana jest także wizją szklanych domów. Nie jest to realny pomysł na Polskę, ale jedynie fantastyczna wizja ojczyzny - arkadyjskiej krainy dobrobytu, opartej na myśli technicznej wielkiego przodka Baryków. Wyobrażenie szklanych domów, wsi miast, a nawet koryt rzek miało zachęcić Cezarego do przyłączenia się do wielkiego zadania - odbudowy państwa polskiego. Fikcyjny Baryka z opowiadania Seweryna, to właśnie Cezary. Wizja ta pełni funkcję symboliczną, ponieważ odzwierciedla marzenia pokoleń Polaków żyjących w niewoli o wspaniałym nowoczesnym państwie, w którym panuje dobrobyt i sprawiedliwość. Także budulec, z którego powstały domy, jest symbolem. Szkło jest czymś czystym i doskonałym, a z drugiej strony jest niezwykle delikatne i kruche. W ostateczności Cezary mając w pamięci wspaniałą wizję przekazaną przez ojca, czuje rozgoryczenie i zawód, gdy na własne oczy przekonuje się, jak wygląda Polska.

Przedstawienie tak licznych idei i koncepcji odbudowy polskiej państwowości sprawia, że „Przedwiośnie” jest odbierane jako dyskusja autora na temat przyszłego kształtu ojczyzny. Można powiedzieć, że powieść stawia same pytanie, a nie odpowiedzi na ten temat.

Znaczenie tytułu - ,,Przedwiośnie"

1. Dosłownie: jako pora roku pojawia się kilkakrotnie w powieści. Po raz pierwszy pada, gdy Cezary stoi nad grobem matki: „Posyłał jej do zimnej głębi grobu wiadomość tamtymi słowy, iż wiosna przyszła znowu - iż ptaszek złotopióry, wiwilga boża-wola, którego tak lubili pokazywać sobie za dni szczęśliwych, upłynionych, którego śpiewu słuchać lubili w poranki wiosny, zjawił się skądsiś znowu i wśród gałęzi samotnego cedru niezrozumiałą mową swoją ogłasza niebiosom, morzu i ziemi szczęście powrotu przedwiośnia”.

Po raz drugi, słowo to pojawia się w bardzo wymownym momencie, a mianowicie, gdy Cezary wkracza do Polski: „Przedwiośnie zdmuchnęło już z dachów bud najbliższych lód i śnieg – ogrzało już naturalnym powiewem południa wnętrza, które długa i ciężka zima, wróg biedaków, przejmowała śmiercionośnym tchnieniem”. Ten widok spowodował rozgoryczenie bohatera.

Po raz ostatni pora roku pojawia się w ostatniej scenie, w której Baryka idzie na czele marszu robotników: „Był pierwszy dzień przedwiośnia. Powiał wiatr południowy i w płynne błoto zamienił stosy śniegu uzgarniane wzdłuż chodników”. Słowo „przedwiośnie” pada więc w bardzo znaczących momentach, ale bardziej trafna wydaje się interpretacja metaforyczna.

2. Metaforycznie: pierwszym jest rozumienie „przedwiośnia” jako okresu w życiu każdego z nas, czyli dojrzewania. Wtedy też nie panujemy nad buchającymi uczuciami. Namiętność pcha Cezarego do płomiennego romansu z Laurą Kościeniecką.

Drugim, metaforycznym rozumieniem jest to, które wydaje się być najbardziej trafne. Symbolizuje ono etap, w którym znajdowała się ówczesna Polska na drodze do odbudowy swojej państwowości. Jak mówił pan Gajowiec: „To dopiero przedwiośnie nasze”. Widać w tym zdaniu nadzieję, że już niedługo nadejdzie pełen rozkwit ojczyzny, czyli „wiosna”. Przedwiośnie charakteryzuje się także tym, że wszystko jest szare i wydaje się brudne, lecz czuć w powietrzu zbliżającą się porę życia.