Wielka rewolucja francuska 1789
Przyczyny wybuchu rewolucji
System sprawowania rządów absolutnych, który ostatecznie ukształtował się w okresie panowania Ludwika XIV (1643 - 1715) w drugiej połowie XVIII w., w okresie rządów Ludwika XVI (1774 - 1792) zaczął budzić coraz większe niezadowolenie społeczne.
Między innymi system sprawowania władzy nie odpowiadał najbogatszej grupie wchodzącej w skład stanu trzeciego tj. burżuazji handlowej i finansowej, do której zaliczali się bankierzy, dzierżawcy poborcy podatków czy bogaci kupcy. Grupa ta nie posiadała żadnego wpływu na podejmowane decyzje zarówno polityczne jak i gospodarcze.
Z czasem grupa ta pod wpływem haseł Oświecenia, zaczęła coraz wyraźniej domagać się zlikwidowania lub ograniczenia nadal obowiązujących przeżytków systemu feudalnego.
Największe niezadowolenie budziły przede wszystkim prawne i ekonomiczne przywileje stanu szlacheckiego i duchownego, które charakteryzowały się min. odrębnym sądownictwem czy wolnością podatkową. Przywileje ekonomiczne tych grup powodowały, iż cały ciężar utrzymania aparatu administracji państwa spoczywał na barkach stanu trzeciego.
Ponadto w latach 70. XVIII w. Francja zaczęła zmagać się z pierwszymi, poważnymi trudnościami gospodarczymi, które zaczęły stopniowo ale systematycznie destabilizować sytuację gospodarczą kraju.
W 1786 r. Francja zawarła z Anglią traktat handlowy, który spowodował obniżkę ceł, w wyniku czego ułatwił on towarom angielskim konkurencję w stosunku do towarów francuskich. W rezultacie podpisanie traktatu, doprowadziło do upadku szeregu działających na terenie Francji manufaktur i wzrostu bezrobocia.
W dekadzie lat 80. rolnictwo francuskie zaczęło zmagać się z szeregiem klęsk: min. pomór bydła, susza. W 1788 r. francuskich rolników nawiedziły zarówno gwałtowne burze, gradobicia jak i zaraza. W rezultacie automatycznie ceny francuskiego wina jak i zbóż poszybowały w górę. Tak fatalna sytuacja gospodarcza, doprowadziła ogromną rzeszę drobnych chłopów i biedotę miejską do permanentnej nędzy, która została pogłębiona przez wyjątkowo surową zimę przełomu 1788/1789 r.
W rezultacie, najubożsi obywatele, za katastrofalną sytuację, zaczęli obwiniać rząd Ludwika XVI. Tym samym stali się łatwym narzędziem w rękach burżuazji, niechętnej królowi i pozostałym dwóm stanom tj. szlacheckiego i duchownego.
Równocześnie wraz z pojawieniem się problemów społeczno - gospodarczych, wypłynął kryzys finansów publicznych. Zadłużenie państwa pojawiło się jeszcze przed objęciem tronu przez Ludwika XVI, ale to za jego czasów osiągnęło największe rozmiary.
Mimo systematycznego podnoszenia obciążeń podatkowych, na które skazany był tylko stan trzeci, nie udawało się pomniejszyć długu skarbu królewskiego. W dodatku, na skraj bankructwa, Francję doprowadziły ogromne sumy jakie szły na utrzymanie wystawnego dworu, dyplomację oraz armię i flotę wojenną. W dodatku dużym obciążeniem finansowym dla państwa były prowadzone przez Francję działania wojenne min. wojna siedmioletnia (1756 - 1763).
W obliczu narastającego kryzysu, Ludwik XVI podjął decyzję o zwołaniu w 1787 r. tzw. Zgromadzenia Notablów. Zebrane zgromadzenie szlachty i duchowieństwa odmówiło nałożenia nowych podatków. W rezultacie Ludwik XVI w obliczu narastającej fali krytyki, coraz powszechniejszego niezadowolenia, zdecydował się na zwołanie nie zwoływanych od 1614 r. Stanów Generalnych. Wybory do Stanów Generalnych przebiegały w napiętej atmosferze politycznej. Właśnie wtedy szerokie dyskusje wywołała broszura Emanuela Sieyesa pt. "Co to jest stan trzeci". W dodatku deputowani do Zgromadzenia otrzymywali od swoich wyborców tzw. zeszyty skarg, w których powszechnie domagano się ograniczenia władzy królewskiej, sprawiedliwych podatków, skasowania cenzury, wolności słowa.
Pierwsze zmiany
Nadejściem kresu istnienia monarchii absolutnej we Francji stało się uroczyste otwarcie 5 maja 1789 r. w Wersalu Stanów Generalnych. Już na wstępie stan trzeci, który posiadał podwojoną reprezentację, przedstawił propozycję obrad połączonych stanów oraz indywidualnego głosowania. Wysuwane żądania zostały natychmiast odrzucone przez stan szlachecki, mimo to na posiedzenia stanu trzeciego zaczęło przychodzić część niższych duchownych. W tej sytuacji E. Sieyes przedłożył wniosek pod głosowanie, na mocy którego stan trzeci 17 czerwca 1789 r. ogłosił się Zgromadzeniem Narodowym. Ludwik XVI nie uznał tej decyzji i postanowił zamknąć salę obrad stanu trzeciego tłumacząc się potrzebą natychmiastowego remontu sali obrad. Decyzja ta nie wpłynęła zasadniczo na przebieg kolejnych wydarzeń.
W obliczu narastającego przesilenia politycznego do Zgromadzenia Narodowego przystąpiła część szlachty i duchowieństwa. W rezultacie 9 lipca 1789 r. Zgromadzenie Narodowe przekształciło się w Narodowe Zgromadzenie Ustawodawcze tj. Konstytuantę. Nowy twór polityczny podjął decyzję, iż Konstytuanta do czasu uchwalenia nowej konstytucji nie może zostać rozwiązana oraz nie może rozwiązać się sama.
Równocześnie po Paryżu zaczęły krążyć informacje, według których Ludwik XVI przy pomocy wojska, planuje przywrócenie dawnego porządku politycznego i społecznego. W tej sytuacji mieszkańcy Paryża wystąpili zbrojnie w obronie uformowanej kilka dni wcześniej Konstytuanty. Momentem szczytowym tych wystąpień stał się 14 lipca 1789 r. kiedy to tłumy mieszkańców po krótkiej walce zdobyły Bastylię. Fakt ten stał się symbolicznym zakończeniem absolutyzmu królewskiego we Francji a zarazem początkiem rewolucji . W celu zapewnienia ładu i spokoju na ulicach miasta, zostały powołane nowe władze miasta oraz utworzono Gwardię Narodową, na której czele stanął M. J. de La Fayette.
Wydarzenia w stolicy odbiły się szerokim echem w całym kraju i spowodowały całą serię podobnych wydarzeń. Chłopi zaczęli odmawiać wypełniania dotychczasowych powinności feudalnych, zaczęli napadać na majątki szlacheckie oraz siedziby duchowieństwa, niszcząc przy okazji wszelkie zapisy i zobowiązania prawne. Wydarzenia mające miejsce na wsi zostały następnie nazwane okresem "wielkiej trwogi". Ponadto zaniepokoiły samą Konstytuantę, która z 4 na 5 sierpnia 1789 r. podjęła decyzję o zniesieniu szlacheckich przywileji, poddaństwa osobistego, pańszczyzny, monopoli dworskich, sądownictwa patrymonialnego. Te i inne decyzje rozpoczęły okres likwidacji wielkiej własności ziemskiej. Wszystkie zmiany były traktowane przez chłopów jako wielkie dobrodziejstwo. W ten sposób zaczęli popierać w pierwszym okresie rewolucji idee rewolucyjne.
26 sierpnia 1789 r. Konstytuanta uchwaliła Deklarację praw człowieka i obywatela. W ten sposób zamknięto etap rewolucji, który określał zasady nowego ładu w rewolucyjnej Francji.
Projekt Deklaracji został opracowany przez La Fayette'a. Całość została pomyślana jako wstęp do przyszłej konstytucji. Przyjęty tekst za naturalne i niezbywalne prawa człowieka uznawał: wolność, własność, braterstwo, walkę z uciskiem. Ponadto formułowała ona zasadę suwerenności narodu: prawo, instytucje władzy państwowej, które miały być wyrazem woli narodu a nie monarchy. Ponadto głosiła równość wobec prawa, wolność słowa, prasy, tolerancję religijną.
Obok Deklaracji, Konstytuanta przeprowadziła szereg innych reform min. dokonano nowego podziału administracyjnego - podział na prowincję zastąpiono utworzeniem 83 departamentów, zniesiono ustrój cechowy, ostatecznie zniesiono podział społeczeństwa na stany, wprowadzono jednolity system miar i wag, zlikwidowano cła wewnętrzne. Dokonano także zmian w sądownictwie min. wprowadzono równe dla wszystkich sądy powszechne oraz odrębne instancje sądowe dla spraw cywilnych i karnych.
W 1790 r. wprowadzono w życie tzw. Konstytucję cywilną, czyli ustawę cywilną o duchowieństwie, która min. ograniczała liczbę biskupstw, likwidowała instytucje prowadzone przez kościół min. szkoły prowadzone przez duchownych. Ponadto wszyscy duchowni zostali zobowiązani do złożenia przysięgi na ustawę cywilną. W przeciwnym razie mieli utracić zajmowane stanowiska. Wprowadzenie ustawy cywilnej, doprowadziło do początku ostrego konfliktu i emigracji części duchownych. Zraziła również do Konstytuanty, pozostającego dotychczas w cieniu wydarzeń politycznych Ludwika XVI, który w czerwcu 1791 r. próbował uciec do sąsiedniej Belgii, która wówczas znajdowała się pod panowaniem Habsburgów. Jej niepowodzenie spowodowało wzrost nastrojów antykrólewskich. W lipcu 1791 r. pojawiły się opinie głoszące potrzebę zniesienia monarchii i wprowadzenia ustroju republikańskiego. Ostatecznie siłom burżuazyjnym udało zapanować się nad nastrojami opinii publicznej. W jej interesie, przede wszystkim leżało niedopuszczenie do sterów władzy "elementów" radykalnych i ubogich.
Formalnym zakończeniem przeobrażeń społeczno - polityczno - gospodarczych, stało się uchwalenie przez Konstytuantę 3 września 1791 r. konstytucji, która 14 września uzyskała akceptację Ludwika XVI i w ten sposób weszła w życie.
Francja monarchią konstytucyjną
14 września 1791 r. weszła w życie uchwalona przez Konstytuantę nowa Konsytuacja. Jednocześnie Konstytuanta podjęła decyzje o zakończeniu swojej działalności i postanowiła ogłosić nowe wybory. Nowa ustawa zasadnicza była pierwszą w całej Europie, spisaną konstytucją burżuazyjną. Na mocy jej postanowień, Francja miała stać się monarchią konstytucyjną, w której władza wykonawcza miała należeć do Ludwika XVI, który od tej pory stał się "królem Francuzów"ustawodawcza do Zgromadzenia Prawodawczego tj. Legislatywa. Prawa wyborcze zostały uzależnione od wieku oraz cenzusu majątkowego. Ponadto wszystkich obywateli podzielono na 4 kategorie: czynnych, biernych, elektorów i wybieralnych. Nowa konstytucja gwarantowała przewagę władzy ustawodawczej nad wykonawczą. 1 października 1791 r. odbyły się pierwsze obrady Zgromadzenia Prawodawczego. Pierwszoplanową rolę polityczną w Legislatywie zaczęła odgrywać grupa posłów, która została nazwana mianem "żyrondystów", których przywódcy pochodzili z bogatego departamentu Gironde.
Jednocześnie wraz z biegiem czasu doszło wewnątrz samego Zgromadzenia do politycznych walk i podziałów. Ich przyczyną stała się działalność szeregu paryskich klubów politycznych, które głosiły bardziej niż Zgromadzenie, radykalne hasła. Wśród nich, na czoło zaczęła wysuwać się grupa tzw. "jakobinów" tj. Stowarzyszenie Przyjaciół Konstytuanty. Na ich czele stał François Maximilien M. Robespiere.
W obliczu napiętej sytuacji politycznej i trudnościom wewnętrznych, żyrondyści stali na straży stanowiska, iż najlepszym wyjściem z problemów stanie się wojna z Austrią, do której wyemigrowała znaczna część francuskiego duchowieństwa. Ideę wojny z Austrią poparł Ludwik XVI, który liczył na szybką klęskę militarną wojsk francuskich, dzięki której przy pomocy oddziałów austriackich mógłby odzyskać utraconą pozycję. Pierwsze działania wojenne rozpoczęły się w kwietniu 1792 r. Szybko okazało się, iż wojska francuskie nie są w stanie wygrać kolejnych militarnych potyczek. W dodatku szereg dowódców oraz żołnierzy zaczęło przechodzić na stronę austriacką.
Początek Republiki i dyktatura jakobinów
Niepowodzenia żyrondystów doprowadziły do znacznego pomniejszenia ich roli politycznej. Równocześnie w Paryżu, w rezultacie akcji agitacyjnej M. Robesspierrea zaczęło dojrzewać przekonanie, iż odpowiedzialność za klęski militarne Francuzów ponosi przede wszystkim Ludwik XVI.
9/10 sierpnia 1792 r. Paryż ogarnęła fala rewolty, w efekcie której Ludwik XVI został aresztowany i osadzony w więzieniu. W następstwie wydarzeń, władzę tymczasowo objęła Rada Wykonawcza, na czele której stanął Georges Danton. We wrześniu 1792 r. odbyły się wybory do nowego zgromadzenia - Konwentu Narodowego. Jego pierwszym aktem prawnym było wydanie 22 września 1792 r. uchwały, na mocy której zniesiono monarchię, w miejsce której proklamowano republikę. Pod koniec 1792 r. w efekcie nacisków jakobinów rozpoczął się proces Ludwika XVI zakończony już w styczniu 1793 r. Ludwik XVI uznany za winnego zamachu na wolność narodu i bezpieczeństwo Francji, został skazany na karę śmierci, którą wykonano 21 stycznia 1793 poprzez ścięcie na gilotynie. Śmierć monarchy wywołała oburzenie wielu europejskich dworów, które zawiązały koalicję przeciwko rewolucyjnej Francji. Tymczasem, w kraju pogłębiły się trudności wewnętrzne, które charakteryzowały się min. wzrostem cen, brakiem żywności. Jednocześnie wybuchło kontrrewolucyjne powstanie w Wandeii.
Ponadto przez cały okres roku 1793 r. w Konwencie trwał zażarty konflikt o władzę między jakobinami a żyrondystami, który ostatecznie przyniósł zwycięstwo jakobinom. To właśnie oni, 2 czerwca 1793 r. dokonali przewrotu politycznego, w efekcie którego większość żyrondystów została aresztowana i skazana na śmierć.
Eliminując dotychczasową główną siłę polityczną, jakobini przystąpili do intensywnych prac nad nową konstytucją. Prace nad nią zostały zakończone juz w 1793 r. 24 czerwca 1794 r. została uchwalona nowa konstytucja. W swojej treści zawierała nowe postanowienia o wyraźnym charakterze demokratycznym. Jej podstawowym postanowieniem był zapis o równości wszystkich obywateli, którzy mieli otrzymać od państwa min. pracę, dostęp do edukacji, gwarancję nienaruszalność posiadanej własności. Za najświętsze prawo, konstytucja z 24 czerwca uznawała prawo oporu wobec niesprawiedliwych rządów.
Opracowana przez jakobinów nowa konstytucja nie zawierała tzw. trójpodziału władzy. Pełnię władzy prawodawczej otrzymało tzw. Ciało Prawodawcze, które miało być wybierane na 1 rok w wyborach powszechnych, równych bezpośrednich oraz jawnych. Czynne i bierne prawo wyborcze uzyskali wszyscy Francuzi, którzy ukończyli 21 lat. Najwyższa władza wykonawcza miała należeć do tzw. Rady Wykonawczej, która miała się składać z 24 członków wybieranych przez Ciało Prawodawcze.
W celu uspokojenia nastrojów społecznych zdecydowano się na taki styl rządów, gdzie władza miała być skupiona w reku ścisłej grupy oraz zastosowania środków wykonawczych. W rezultacie rzeczywistą władzę zaczął sprawować 10 - osobowy Komitet Ocalenia Narodowego, który nadzorował politykę wewnętrzną i zagraniczną. Obok niego ważna pozycję odgrywał Komitet Bezpieczeństwa Powszechnego, który kierował tajną policją. Wszystkich przestępców politycznych miał sądzić Trybunał Rewolucyjny.
Stworzony w ten sposób aparat władzy, swoje rządy zaczął opierać na coraz powszechniejszym terrorze, który wzmógł się kiedy na czele Komitetu Ocalenia Narodowego stanął M. Robespierre, który był autorem koncepcji rządu rewolucyjnego, zgodnie z którą w momencie zagrożenia państwa i narodu należy bezzwłocznie zastosować wszelkie dostępne środki mające na celu ratowanie ojczyzny. W tym przypadku zastosowany terror miał być systemem rządzenia, a rząd - rządem rewolucyjnym.
Równocześnie przywódca jakobinów, musiał stawić czoła szeregu radykalnym prądom politycznym, a także atakom politycznym w Konwencie. Opozycja polityczna proponowała porzucenie dotychczasowej polityki terroru i zmianę polityki gospodarczej.
Mimo początkowej, powszechnej akceptacji tego stylu rządów, jakobini zaczęli tracić zaufanie opinii publicznej, które wynikały z trudnej sytuacji wewnętrznej min. utrzymywanie niskich plac, obowiązkowe dostawy na rzecz państwa, braki w zaopatrzeniu. Sukcesy, które za czasów dyktatury jakobinów zaczęto odnosić na wojnie z Austrią, potwierdziły tezę o możliwości zastąpienia polityki terroru rządami parlamentarnymi. Jednak M. Robespierre stał na straży innego stanowiska. 27 lipca 1794 r. został on odsunięty od władzy, aresztowany i skazany wraz innymi współpracownikami na śmierć.
Wydarzenia te symbolicznie oraz formalnie kończą okres wielkiej rewolucji francuskiej. Po usunięciu jakobinów z Konwentu i uchwaleniu nowej konstytucji rozpoczął się okres Dyrektoriatu, który stał się okresem, w którym burżuazja w zamian za spokojne korzystanie z osiągniętych zdobyczy ekonomicznych, stała się gotowa na podjęcie decyzji o przekazaniu władzy osobie, która zarówno cieszyła się autorytetem wśród opinii publicznej jak i w kręgach wojskowych. Taką osoba stał się generał Napoleon Bonaparte, nie związany wcześniej z żadnym ugrupowaniem politycznym, co umożliwiło mu 9 listopada 1799 r. (18 brumairea) dokonać zamachu stanu i objąć władzę.