Formy i metody pomocy psychologiczno-pedagogicznej uczniom będącym ofiarom przemocy.
Spis treści :
Przemoc a agresja.
Rodzaje przemocy.
Skutki przemocy.
Mobbing w szkole.
Pomoc ofiarom przemocy.
Metody oddziaływań psychologicznych.
Przemoc a agresja.
Powszechne postrzeganie przemocy opiera się na założeniu że jest to każdy akt godzący w osobistą wolność jednostki, zmuszanie jednostki do zachowań niezgodnych z jej własną wolą. Nie wyjaśnia to jednak wielu problemów istotnych dla omawianego zjawiska. Po pierwsze czy przemoc jest tożsama z aktem agresji ? po drugie , jak określić sytuację, w której jednostka nie przez bezpośrednią napaść, ale za pomocą szantażu, oddziaływania na ucznia lub odpowiednią manipulację otoczenia ofiary dopuszcza się krzywdzącego zachowania wobec drugiego człowieka. Po trzecie, czy przemoc jest zawsze zjawiskiem negatywnym, a jeżeli nie, to jak określić granicę pomiędzy pozytywnym i negatywnym aspektem przemocy.
W literaturze psychologicznej podejmuje się czasem próby oddzielenia aktu przemocy od aktu agresji, zakładając że celem agresji jest zaszkodzenie ofierze, podczas gdy celem przemocy jest wywarcie pewnego rodzaju wpływu. W przemocy cierpienie, zaszkodzenie jest sposobem osiągania innego celu na przykład wymuszenia zachowań pożądanych. Nie musi ona być destruktywna , może kierować się wzniosłymi pobudkami. W agresji zaszkodzenie, cierpienie jest przynajmniej jednym z głównych celów. Chociaż intuicyjnie wyczuwa się różnicę między przemocą a agresją, to jednak kryteria tego podziału nie wydają się uzasadnione.
Różnice pomiędzy agresją a przemocą stają się jeszcze bardziej niejasne, kiedy uświadomimy sobie fakt , że w psychologii funkcjonują również podziały na różne typy agresji w zależności od przyjętego kryterium. Różnią się między innymi pojęcie agresji instrumentalnej , czyli zachowania w którym głównym motywem agresji jest realizacja celu nieagresywnego, a także agresji przemieszczonej czy agresji pośredniej.
Ponadto z przemocą kojarzą się takie pojęcia , jak przymus, presja. Czasami zakłada się nadrzędność przymusu w stosunku do agresji. Przemoc jest tu środkiem realizacji przymusu. Nie jest rzadkością, że przemoc jest zarazem środkiem i celem. Bardziej przekonuje przyjmowanie czasem założenie , że przemoc i przymus należą do tego samego wymiaru, różni je natomiast stopie brutalizacji zachowania.(1)
2.Rodzaje przemocy
Rodzai przemocy jest wiele. Nie wszystkie musza odnosić się do dzieci i uczniów. Wiele z nich dotyczy też osób dorosłych. Warto więc przedstawić te najistotniejsze rodzaje przemocy które dotyczą wszystkich ludzi.
Fizyczna – naruszenie nietykalności fizycznej. Przemoc fizyczna jest intencjonalnym zachowaniem powodującym uszkodzenie ciała lub niosącym takie ryzyko, np. : popychanie, szarpanie, ciągnięcie, szturchanie, klepanie, klapsy, ciągnięcie za uszy, włosy, szczypanie, kopanie, bicie ręką, pięścią, uderzenie w twarz – tzw. „policzek”, przypalanie papierosem, duszenie, krępowanie ruchów, itp.;
Psychiczna – naruszenie godności osobistej. Przemoc psychiczna zawiera przymus i groźby np.; obrażanie, wyzywanie, osądzanie, ocenianie, krytykowanie, straszenie, szantażowanie, grożenie, nieliczenie się z uczuciami, krzyczenie, oskarżanie, obwinianie, oczernianie, krzywdzenie zwierząt, czytanie osobistej korespondencji, ujawnianie tajemnic, sekretów, wyśmiewanie, lekceważenie, itp.;
Seksualna – naruszanie intymności. Przemoc seksualna polega na zmuszaniu osoby do aktywności seksualnej wbrew jej woli, kontynuowaniu aktywności seksualnej, gdy osoba nie jest w pełni świadoma, bez pytania jej o zgodę lub gdy na skutek zaistniałych warunków obawia się odmówić. Przymus może polegać na bezpośrednim użyciu siły lub emocjonalnym szantażu, np.; wymuszanie pożycia, obmacywanie, gwałt, zmuszanie do niechcianych praktyk seksualnych, nieliczenie się z życzeniami partnerki/partnera, komentowanie szczegółów anatomicznych, ocenianie sprawności seksualnej, wyglądu, itp.;
Ekonomiczna – naruszenie własności. Przemoc ekonomiczna wiąże się z celowym niszczeniem czyjejś własności, pozbawieniem środków lub stwarzaniem warunków, w których nie są zaspokajane niezbędne dla przeżycia potrzeby. Np.; niszczenie rzeczy, włamanie do osobistego zamkniętego pomieszczenia, kradzież, używanie rzeczy bez pozwolenia, zabieranie pieniędzy, przeglądanie dokumentów, korespondencji, dysponowanie czyjąś własnością, zaciąganie pożyczek „na wspólne konto”, sprzedawanie osobistych lub wspólnych rzeczy bez uzgodnienia , zmuszanie do spłacania długów, itp.;
Zaniedbanie – naruszanie obowiązków do opieki ze strony osób bliskich. Jest formą przemocy ekonomicznej i oznacza np.; nie dawanie środków na utrzymanie , pozbawianie jedzenia, ubrania, schronienia, brak pomocy w chorobie, nie udzielanie pomocy, uniemożliwianie dostępu do miejsc zaspokojenia podstawowych potrzeb: mieszkania, kuchni, łazienki, łóżka, itp. (2)
3.Skutki przemocy
Skutki przemocy mogą być różne, nigdy jednak nie są one pozytywne. Aby wiedzieć jak pomóc uczniowi który doświadczył przemocy musimy zrozumieć jaki rodzaj przemocy go doświadczył ( punkt 2) oraz jaki skutek wywarła na nim owa przemoc. Najważniejszymi rodzajami przemocy w tym punkcie są przemoc fizyczna, psychiczna i seksualna.
Skutki przemocy fizycznej: bezpośrednie: uszkodzenia ciała - urazy, rany, złamania, stłuczenia, zadrapania, siniaki, poparzenia; następujące skutki: choroby w wyniku powikłań i stresu, zespół stresu pourazowego, życie w chronicznym stresie, poczuciu zagrożenia, strachu, lęku, napady paniki, bezsenność, zaburzenia psychosomatyczne, itp.;
Skutki przemocy psychicznej: zniszczenie poczucia mocy sprawczej ofiary, jej poczucia własnej wartości i godności, uniemożliwienie podjęcia jakichkolwiek działań niezgodnych z zasadą posłuszeństwa, osłabienie psychicznych i fizycznych zdolności stawiania oporu oraz wyrobienie przekonania o daremności jego stawiania, odizolowanie od zewnętrznych źródeł wsparcia, całkowite uzależnienie ofiary od prześladowcy, stały strach i utrata nadziei, choroby psychosomatyczne, ciągły stres, zaburzenia snu, itp.
Skutki przemocy seksualnej: obrażenia fizyczne, ból i cierpienie, obniżona samoocena i poczucie własnej wartości, utrata poczucia atrakcyjności i godności, zaburzenia seksualne, oziębłość, zamknięcie się /lęk, strach, unikanie seksu/, uogólniona niechęć i obawa do przedstawicieli płci sprawcy przemocy, itp. (3)
Przemoc w jakiejkolwiek postaci jest niszcząca. Dziecko które doświadcza któregoś z jej rodzaju czuje się gorzej niż inni, ma poczucie że jest gorsze, wstydzi się, zamyka w sobie. Skutkiem bardzo negatywnym może być przekonanie dziecka że to jego wina, że przemoc której doświadcza należała mu się bo coś źle zrobiło albo tak powinno być. Nie wolno więc dopuścić do takiego stanu rzeczy.
4. Mobbing w szkole.
Jeżeli terror psychiczny ze strony większości członków grupy wobec tej samej osoby (lub wobec dwóch czy trzech osób) jest stosowany stale, przez dłuższy czas, wówczas w wypadku miejsca pracy mówimy o wstępowaniu „mobbingu”. Upokarzanie , ranienie, obrażanie, uczniów przez nauczyciela który był tu odpowiednikiem przełożonego. Istotny jest fakt, iż słowem „Mobbing” określamy tylko długotrwałe wykluczenie jednostki z grupy. Nie wchodzi w zakres tego pojęcia konflikt między dwoma uczniami. Od tych którzy stosują terror psychiczny nie należy oczekiwać poczucia winy. Ofiary mobbingu cechuje tu skłonność do nieznośnego spoufalania się, są to osoby, które strasznie się kompromitują, poruszają się niezręcznie lub też należą do typu, odpychających karierowiczów. Słusznie więc spotyka ich los zaprojektowany przez autora ku uciesze publiczności. Nieliczni którym udało się wyzwolić z pozycji wykluczonego, wcale nie okazują empatii, której można by teraz po nich oczekiwać. Pragną raczej spróbować, jak to jest być samemu w pozycji silniejszego. Byłe ofiary rozumują następująco: każdy ma możliwość uwolnienia się od podłości, tak jak mi się to udało.(4)
5.Pomoc ofiarom przemocy.
Pomoc uczniom którzy są ofiarami przemocy powinna przebiegać w takich warunkach aby pokrzywdzony czuł się bezpiecznie, nie bał się że ten koszmar przemocy może powrócić. Bardzo istotnym elementem jest bezpieczeństwo i poczucie zaufania które może zaowocować poprawą zdrowia psychicznego po traumatycznych przeżyciach.
Pomoc psychologiczna obejmuje bardzo szeroki i różnorodny obszar ludzkich działań, wyróżniających się ze względu na specyficzny i określony cel. Od strony osoby pomagającej zawiera on się w intencji zwiększenia kompetencji i mocy osoby, której pomagamy. Od strony osoby przyjmującej efektywność pomocy można mierzyć poprzez zmiany wewnętrzne, które warunkują skuteczne, konstruktywne działanie i pożądane zmiany życiowe. Przemoc rozumiem jako działania takie, które niezależnie od formy upośledzają ostatecznie moc kogoś, kto jest obiektem. Taki jest też cel przemocy, czyniącej z człowieka istotę bezwolną. Akt pomagania możemy traktować jako działanie zmierzające do odbudowania konstruktywnej mocy drugiego człowieka. Dlatego właśnie pomaganie ofiarom przemocy rozumiem jako działania przydające wewnętrznej, konstruktywnej mocy drugiemu człowiekowi. Psychologia nie ma dobrej definicji dla pojęcia moc. Jest to pojęcie pierwotne, podobnie jak miłość, radość czy nieszczęście, które poddaje się rozumieniu głównie przez intuicję zbudowaną na wspólnym wszystkim ludziom doświadczeniu emocjonalnym. W próbie zrozumienia tego, czym jest pomaganie ofiarom przemocy, warto odróżnić moc od wiedzy. Zdarza się nam wszystkim przeżywać gwałtowną frustrację zrodzoną z niezrozumiałej przeszkody: otóż ktoś wszystko już wie! I nic nie robi... Lepszemu zrozumieniu tego i wynikającej z tego rozumienia akceptacji dla pacjenta dobrze służy rozróżnienie wiedzy od mocy. Ileż razy mówimy: Wiem, co powinnam zrobić... wiem, co należy zmienić... wiem, że palenie jest szkodliwe... wiem, że dla swojego zdrowia potrzebuję się z tego wycofać... ale nie potrafię, nie mam siły, nie dam rady, nie uda mi się to, nie jestem gotów. Te ostatnie określenia odnoszą się do poczucia osobistej mocy i sprawczości.
Wiedza często przydaje mocy, lecz bywa, że tak się wcale nie dzieje. Świadomość szkód wywołanych paleniem może obudzić chęć działania, szukania pomocy itd., może jednak przyprowadzić do konstatacji i że i tak wszystko jedno.(5)
6.Metody oddziaływań psychologicznych:
Jest wiele metod oddziaływania psychologicznego jednak najważniejsze z nich to : metody interwencyjne, metody edukacyjne i poradnictwo, wsparcie emocjonalne i społeczne, uczenie zachowań, psychoterapia.
Działania interwencyjne : Chodzi o grupę takich działań, których istotą jest wniknięcie z zewnątrz do środowiska rodziny w celu spowodowania zmiany zachowań i reguł rządzących życiem rodzinnym. Działania interwencyjne są w Polsce domeną Policji. Drugą poza policjantami kategorią pracowników powołanych do działań interwencyjnych są pracownicy sądownictwa (kuratorzy) i służb pomocy społecznej. Incydentalnie zdarza się interweniować pracownikom szkoły, do której uczęszczają dzieci, albo służbom medycznym (pielęgniarka środowiskowa). Brakuje pracowników umiejących przeprowadzać rozmowy konfrontacyjno-interwencyjne ze sprawcami przemocy oraz rozmowy informacyjno-konfrontacyjne z całymi rodzinami. Bywa tak, że sprawca przemocy wraca z więzienia do rodziny, w której zastaje niezmieniony stan reguł rządzących życiem rodzinnym, jak też poddańcze zachowania swoich ofiar - oparte o niezmieniony stan przekonań na temat przemocy i możliwości obrony. Z tego punktu widzenia czas, który sprawca spędza w więzieniu, jest przeważnie stracony, szanse obronne rodziny nie zmieniły się. Jest to wielka strata. Do tego jednak, by stan ten uległ zmianie, potrzebujemy ludzi umiejących aktywnie wnikać do rodziny, inspirując istotne zmiany w obrębie przekonań i działań przeciwko przemocy. Aktywność animatora tych zmian musi naturalnie być oparta o współpracę z rodziną, konieczny jest jednak talent i profesjonalne przygotowanie.
Mimo że opisane powyżej działania nie są ściśle psychologiczne, ich walor psychologiczny zawiera się w tym, iż ofiara przemocy dowodnie i konkretnie dowiaduje się i przekonuje o możliwości i skuteczności przeciwdziałania przemocy i o tym, że nie jest pozostawiona sobie samej w rozpaczliwej często sytuacji. Częścią profesjonalnych działań interwencyjnych jest zorganizowanie ofiarom przemocy czasowego pobytu w miejscu wolnym od przemocy i sprzyjającym działaniom zaradczym.
Metody edukacyjne i poradnictwo: Informacje i wiedza ważne dla pracy z ofiarami przemocy dotyczą trzech podstawowych dziedzin: psychologii, prawa i zasad działania pomocy społecznej. Aby pomagać ofiarom przemocy, niezbędna jest znajomość podstawowych aktów i reguł prawnych oraz orientacja w zasadach pracy pomocy społecznej. Jest zaskakujące, jak wiele kobiet po prostu nie wie, że alimenty może uzyskać z funduszu alimentacyjnego, że rozwód nie jest potrzebny dla uzyskania alimentów, że rozprawa sądowa odbywa się przy drzwiach zamkniętych, że dziecko może zeznawać w sądzie. Nie wie też, jak pozyskiwać dowody przemocy.
Psychoedukacja dotyczy zwykle takich dziedzin jak: złość / agresja a przemoc, cykle i fazy przemocy, destrukcyjne i konstruktywne sposoby radzenia sobie w sytuacji zagrażającej i trudnej emocjonalnie, stosunek do siebie samej (samego), kształt relacji z dziećmi, pojmowanie miłości, roli i przeznaczenia kobiety, przeciwdziałanie mitom dotyczącym przemocy, czasem przekonaniom na temat wartości cierpienia wynikającym z destrukcyjnie pojmowanych zasad wiary.
Faza pracy z ofiarami przemocy mająca na celu zatrzymanie przemocy ma zdecydowanie charakter edukacyjno-doradczy.
Wsparcie emocjonalne i społeczne: Umiejętność oferowania wsparcia jest podstawową, umiejętnością pomocy psychologicznej, profesjonalnej również.
Istotą wsparcia jest intencja, by drugi człowiek nie przeżywał swojej sytuacji jako całkowicie beznadziejnej, dramatycznej, pełnej rozpaczy. Wiemy, że takie uczucia mogą doprowadzić do skrajnej desperacji i prób targnięcia się na swoje lub cudze życie.
W pomaganiu ofiarom przemocy mamy do czynienia z dwoma rodzajami wsparcia: osobistym wsparciem oferowanym w kontakcie indywidualnym i budowanym dodatkowo wsparciem innych ludzi i instytucji.
Wsparcie osobiste polega przede wszystkim na okazaniu empatii, zrozumienia, aktywnej akceptacji i solidarności. Doradztwo, w odróżnieniu od psychoterapii, posługuje się sugestią, poradą i oceną. Warto zdawać sobie sprawę, że wszędzie tam, gdzie w pomaganiu drugiemu człowiekowi używamy mentalnych standardów pozytywnych, a więc odróżniamy to, co normalne, od tego, co nienormalne, to, co zdrowe, od tego, co niezdrowe, to, co zgodne z prawem, od niezgodnego z prawem, nie uchronimy się od zdań aprobujących, kwestionujących lub negatywnie oceniających stany i zachowania ludzkie.. Aktywna akceptacja oznacza zawsze podkreślanie praw ofiary, negatywną ocenę zachowań sprawcy oraz wzmacnianie konstruktywnych zmian w zachowaniu i myśleniu osoby, której pomagamy.
Uczenie zachowań: Ofiary wieloletniej przemocy, mają poważne deficyty w zakresie umiejętności podejmowania różnego rodzaju aktywności. Część z nich odcięta jest od kontaktu ze światem przez działania sprawcy. Niektóre z tych osób są słabe i niepełnosprawne. Znaczna ich część to ofiary wtórnego zranienia, gdy ktoś nie dał wiary ich zwierzeniom, dał do zrozumienia, że sytuacja ta powstała z ich winy i są za nią odpowiedzialne, lub podtrzymał powszechne mity o przemocy.
Nauka nowych zachowań dokonuje się naturalnie we współpracy i w porozumieniu z osobą, której pomagamy. W planowaniu zmian tego rodzaju użyteczne jest podejście behawioralne, w którym na etapie zaawansowanym udaje się tworzyć listy zadań będących przedmiotem uczenia się.
Psychoterapia: Przez psychoterapię rozumiem system spójnych oddziaływań psychologicznych znajdujących uzasadnienie w psychologicznej koncepcji człowieka, koncepcji rozwoju człowieka oraz koncepcji zaburzeń i leczenia. Psychoterapia znajduje zastosowanie w dalszych fazach pomagania ofiarom przemocy. Ocenia się, że przeciętnie po roku działań o charakterze edukacji i wsparcia (często też grupowych) ofiary przemocy domowej są gotowe do głębszej pracy psychologicznej. Nie wszystkim psychoterapia jest jednakowo potrzebna. Są osoby, u których zdrowe mechanizmy przystosowawcze nie uległy głębokiemu uszkodzeniu i w stosunku, do których oddziaływania podstawowe okazują się wystarczające dla pozytywnej zmiany ich myślenia i działania.
W psychoterapii ofiar przemocy owocne okazuje się podejście eklektyczne, w którym swoje miejsce znajdują psychologia humanistyczna i psychodynamiczna wraz z racjonalną terapią zachowań.(6)
Bibliografia:
Pospiszyl Irena, Przemoc w rodzinie, WSiP, Warszawa 1994
red. Sztander W.; czasopismo Niebieska Linia, nr 5/1999
http://boleslawiec.eu/przemoc/index.php/pelnomocnik-ds-uzaleznien/9-przemoc/16-rodzaje-przemocy
K.E .Dambach; Mobbing w szkole; Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne; Gdańsk 2003
Pospiszyl Irena, Przemoc w rodzinie, WSiP, Warszawa 1994, str. 10-12, 16↩
http://boleslawiec.eu/przemoc/index.php/pelnomocnik-ds-uzaleznien/9-przemoc/16-rodzaje-przemocy↩
http://boleslawiec.eu/przemoc/index.php/pelnomocnik-ds-uzaleznien/9-przemoc/16-rodzaje-przemocy↩
K.E .Dambach, Mobbing w szkole, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne; Gdańsk 2003, str11-13↩
red. Sztander W.; czasopismo Niebieska Linia, nr 5/1999 , str. 30-31↩
red. Sztander W.; czasopismo Niebieska Linia, nr 5/1999 , str. 32-34↩