Współczesne systemy opieki w Polsce i jego elementy.

Od kilku lat przed reformami ludzie praktycznie i teoretycznie zajmujący się opieką i wychowaniem prowadzili ożywione dyskusje – analizowali, oceniali i krytykowali istniejący w Polsce system opiekuńczo-wychowawczy oraz formułowali wnioski i podejmowali różnorodne inicjatywy zmierzające do jego ulepszenia, modernizacji i przekształceń.
Krytycy systemu opieki w Polsce zwracali uwagę m. in. także na niewydolność rodzin zastępczych i niedoinwestowanie placówek opiekuńczo-wychowawczych. W efekcie uporczywego nacisku na ministerstwa i parlament. Doszło do zreformowania systemu pomocy społecznej, aczkolwiek tylko przy okazji reformy administracyjnej. Zrealizowany został podstawowy postulat reformatorów: tworzenie podstaw jednolitego systemu pomocy całej rodzinie w ramach systemu pomocy społecznej.
W 1999 roku rozpoczęto wdrażanie reformy systemu opieki. Rozpoczęto proces tworzenia nowego typu odpowiedzialności w systemie opieki nad dzieckiem. Wykonawcą publicznych zobowiązań na rzecz pomocy dziecku stał się samorząd terytorialny. Administracja rządowa zajmuje się jedynie konstrukcją prawa i nadzorem nad jego stosowaniem. Zadania opieki nad dzieckiem i rodziną włączono do systemu polityki społecznej.
Podstawowym dokumentem regulującym zasady pomocy rodzinie jest Ustawa o Pomocy Społecznej. W niej uwypuklono zasadę pomocniczości, która będzie sprzyjała usamodzielnieniu się rodziny. W ustawie uwypuklono także zasadę własnej aktywności w poszukiwaniu dróg wyjścia z trudnych sytuacji życiowych ze zobowiązaniem ich do konieczności współpracy z instytucjami udzielającymi poparcia pod rygorem odebrania bądź czasowego wstrzymania świadczeń.

Akcentuje także zasadę planowania stałości opieki, chodzi tu o to, aby decyzje wiążące dotyczące przyszłości dziecka i rodziny zapadały w możliwie najkrótszym czasie. Ustawa stara się zapobiegać umieszczaniu dziecka poza rodziną oraz stara się skrócić czas pobytu w opiece zastępczej.

Jeszcze jedna zasada jest uwypuklona w ustawie, a mianowicie zasada personalizmu, z której wynika obowiązek opracowywania przy współudziale dziecka indywidualnego planu usamodzielniania się wychowanka.

Ustawa akcentuje zasadę poszanowania prawa do życia w rodzinie z uwzględnieniem prymatu rodziców oraz z nałożeniem zobowiązania wszystkich uczestników pieczy zastępczej nad dzieckiem, do podejmowania wszelkich starań na rzecz powrotu dziecka do rodziny.

Rodzina w systemie opieki może skorzystać z poradnictwa rodzinnego, z terapii rodziny oraz z pomocy socjalnej. Pomoc ta powinna być świadczona przez specjalistów przygotowanych do pracy z rodziną w środowisku lokalnym. Wsparciem dla rodziny powinno być rozwinięcie placówek wsparcia dziennego oraz innych form pomocy np. sieci placówek kulturalnych oferujących zajęcia opiekuńczo – edukacyjne. W sytuacjach koniecznych umieszczenia dziecka poza rodziną ustawa akcentuje podmiotowość dziecka i rodziny oraz prawo dziecka do wychowania w rodzinie bądź w rodzinnych formach opieki.
Problematykę instytucjonalnych form opieki zastępczej szczegółowo reguluje Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 14. 02. 2005 roku w sprawie placówek opiekuńczo – wychowawczych. Obejmuje ono:

-placówki wielofunkcyjne - Rozporządzenie w miejsce tworzonych dotychczas zespołów placówek wprowadza nowy typ placówki łączącej działania interwencyjne, socjalizacyjne oraz inne działania na rzecz pomocy dziecku i rodzinie, przyjmując formę placówki wielofunkcyjnej.

-placówki socjalizacyjne

-placówki interwencyjne

-placówki wsparcia dziennego - kiedyś określane jako świetlice środowiskowe bądź ogniska. Placówki te kiedyś zajmowały się tylko i wyłącznie opieką nad dziećmi, a dziś w myśl ustawy mogą świadczyć działania pomocowe rodzinom. Orientują się one głównie na edukację i poradnictwo.

-rodzinne domy dziecka - nastawione na opiekę długoterminową. Na placówki te nałożono obowiązek współpracy z rodziną naturalną na rzecz powrotu dziecka do rodziny oraz możliwość umieszczenia dzieci w rodzinach zastępczych bądź adopcyjnych.
Wśród zasad działania placówek zgodnie z personalistycznym podejściem do wychowania dominuje idea indywidualizacji. Dla każdego dziecka opracowuje się indywidualny plan pracy, a zasadność pobytu wychowanka w placówce weryfikowana jest poprzez okresowe oceny dokonywane przez zespół specjalistów. Także działania zmierzające do usamodzielnienia wychowanka realizowane są ze wskazaniem osób odpowiedzialnych wybranych przez dziecko (wychowanka).

Placówki mają następujące obowiązki: Poszanowanie i podtrzymywanie emocjonalnych więzi łączących dziecko z rodziną, praca na rzecz reintegracji rodziny,

współpraca ze środowiskiem lokalnym na rzecz reintegracji rodziny, uzgadnianie istotnych decyzji o dziecku z nim samym oraz rodzicami.
Istnieją również rodzinne formy opieki zastępczej. Ustawa wprowadziła początkowo 3 rodzaje rodzin zastępczych: Rodziny spokrewnione z dzieckiem zobowiązane do alimentacji, rodzina zastępcza niespokrewniona, czyli obca nie może być zobowiązana do utrzymywania dziecka

są to rodziny, które uzyskują wsparcie finansowe. Muszą one utrzymywać kontakt z rodziną biologiczną. Każda z tych rodzin otrzymuje częściowy zwrot utrzymania dziecka od 700 do 1000 złotych.(jest to forma najszersza). Rodziny niespokrewnione wypełniające zadania pogotowia opiekuńczego. Taką rodzinę tworzą odpowiednio przeszkolone osoby, z których jedna otrzymuje pieniądze za opiekę nad powierzonymi dziećmi. Taka rodzina jest gotowa przyjąć w trybie interwencyjnym każde dziecko do lat 10. Sprawuje opiekę czasową aż do chwili wyjaśnienia sytuacji dziecka. W rodzinie tego typu dziecko może przebywać nie dłużej niż 12 miesięcy. Czas ten w uzasadnionych okolicznościach może być przedłużony jeszcze o 3 miesiące.

Kolejna nowelizacja Ustawy wprowadziła nowe typy rodzin zastępczych: Rodziny specjalistyczne niespokrewnione. Tworzą ją również osoby odpowiednio przeszkolone. Jedna z osób otrzymuje wynagrodzenie. Rodziny specjalistyczne opiekują się dziećmi niepełnosprawnymi, ale także tymi, które wymagają resocjalizacji i terapii. Rodzice tworzący tę formę opieki muszą cały czas podnosić swoje kompetencje i uzyskują wsparcie ze strony Centrum Pomocy Rodzinie i Dziecku oraz Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie. Oraz wielodzietne rodziny zastępcze niespokrewnione

Rodzina ta to też rodzina zawodowa, w której przebywa od 3 do 6 dzieci

Aby utworzyć rodzinę zastępczą trzeba spełnić następujące wymogi: mieć obywatelstwo polski, zaświadczenie o niekaralności, wykształcenie średnie lub wyższe, mieć mieszkanie, jedno z rodziców musi mieć stałą pracę, do 40 roku życia, nie może być rodzicem zastępczym osoba przewlekle chora lub śmiertelnie, nie musi być oboje rodziców (w adopcji jest to konieczne).

PCPR-y działają na terenie powiatu, czyli podlegają pod samorządy lokalne. Ich zadaniem jest koordynowanie działalności systemu opieki nad dzieckiem, inicjowanie nowych rozwiązań na rzecz dzieci i rodzin, zwłaszcza rodzin ryzyka. Jednym z naczelnych zadań jest reintegracja rodzin.

Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie – ogólne zadania: Organizują szkolenia dla kandydatów na rodziców zastępczych, zapoznają się z sytuacją rodzinną i ekonomiczną rodzin zastępczych w celu oceny zasadności umieszczenia w nich dzieci oraz przygotowania tych rodzin do pełnienia opieki w odniesieniu do konkretnego dziecka, diagnozują stan zdrowia i rozwoju psychospołecznego oraz stopnia demoralizacji rodziny, pomoc rodzicom zastępczym w określaniu stopnia trudności opiekuńczo – wychowawczych, zaznajamianie się z sytuacją socjalno – bytową rodzin biologicznych, ewaluacja rodzaju dysfunkcji i podejmowanie działań na rzecz kontaktów pomiędzy rodziną naturalną, a rodziną zastępczą, informowanie sądu o zawieraniu umów z rodzinami zastępczymi i częściowe pokrywanie kosztów utrzymania dziecka, a także informowanie o okolicznościach zagrażających dobru dziecka. PCPR realizuje także zadania z zakresu pomocy społecznej, z zakresu administracji rządowej, rehabilitacji zawodowej, społecznej i zatrudnienia niepełnosprawnych.

W skład Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie wchodzą 3 sekcje:

- Sekcja placówek stacjonarnych i rodzin zastępczych

- Sekcja pomocy rodzinie

- Sekcja rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych

Tworzy się obecnie inne Centrum Pomocy Rodzinie, które jest tworzone przy kuratorium oświaty. Ta placówka to Centrum Pomocy Dziecku i Rodzinie. W skład centrum wchodzi:

- pogotowie opiekuńcze

- ośrodek adopcyjno – opiekuńczy

- poradnia psychologiczno – pedagogiczna

- ośrodek interwencji kryzysowej

Cele Centrum Pomocy Dziecku i Rodzinie to: inicjowanie i wspomaganie prorodzinnego systemu opieki w tym doradztwa psychologiczno – pedagogicznego, terapii psychologiczno – pedagogicznej dla dzieci i rodziców, udzielanie pomocy specjalistycznej rodzinie w realizacji zadań wychowawczych, inicjowanie i wspomaganie zastępczych form opieki i wychowania rodzinnego.

Zadania Centrum Pomocy Dziecku i Rodzinie:

- diagnoza występujących zjawisk i problemów

- sporządzanie diagnoz indywidualnych i społecznych

- wyodrębnianie czynników mających wpływ na agresję i przemoc wśród młodzieży

- systemowa terapia rodzin

- terapia indywidualna przy współudziale poradni rodziny i poradni psychologiczno – pedagogicznej

- rozwiązywanie problemów związanych z uzależnieniami

- niesienie pomocy ofiarom przemocy w rodzinie

- realizacja programów profilaktycznych w formie warsztatów dla uczniów szkół podstawowych i średnich

- prowadzenie warsztatów dla pracowników pedagogicznych placówek opiekuńczo – wychowawczych

- prowadzenie szkoleń dla nauczycieli, kuratorów sądowych oraz pielęgniarek szkolnych

- współpraca z rodzinami dysfunkcyjnymi

- udzielanie bezpośredniej pomocy dzieciom np. psychiatrycznej, pedagogicznej, psychologicznej, terapeutycznej.
Podsumowując nasunęło mi się kilka wniosków. Po pierwsze nie wzrosła w stopniu znaczącym ilość powstających zawodowych rodzin zastępczych. Następnie działające rodziny zastępcze nie uzyskują wystarczającego wsparcia ze strony powołanych do tego instytucji. Oraz brak jest koordynacji działań podejmowanych na rzecz dziecka i rodziny (potrzeba utworzenia systemowych rozwiązań). Reforma systemu opieki trwa kilka lat, ale wcale nie jest tak, że o jej losy możemy być spokojni. Wielu praktyków i teoretyków już od początków prac nad reformą wskazywało na szereg zagrożeń i niebezpieczeństw, jakie jej towarzyszą. Zwraca się uwagę na „możliwość pochopnego likwidowania przez oszczędne samorządy lokalne tych instytucji i programów, które miałyby szansę ewoluować i zaspokajać wiele lokalnych potrzeb. Postuluje się przekonanie do reformy obecnych pracowników systemu. Drugie niebezpieczeństwo, jakie jest dostrzegane dotyczy groźby powrotu biurokratycznych form opieki, ale innym „socjalnym” wykonaniu. Trzecie niebezpieczeństwo upatruje się w kontrataku pedagogicznego „betonu”.

W wielu raportach badacze podkreślają, że grupą, która najbardziej ucierpiała i najmniej skorzystała z transformacji i reform w naszym kraju są dzieci. Ponieważ wiele istotnych dla nich spraw ginie w tumulcie międzyresortowych dyskusji i związkowych sporów, według M. Kolankiewicz wskazane wydaje się powołanie Krajowej Komisji do Spraw Dzieci, która zadbałaby o prawa i potrzeby tej grupy społecznej. Wychodząc z założenia, że system nie jest jeszcze doskonały, należy wprowadzać zmiany służące jego usprawnieniu. Dzięki temu następstwem będzie ulepszenie przyjętego rozwiązania, minimalizujące negatywne skutki życia dzieci wychowujących się poza rodziną i dające im szansę powrotu do rodziny, a tym, które nie znalazły wsparcia w rodzinie, pozwalające z powodzeniem wkroczyć w dorosłe życie.

Bibliografia:

1. Pedagogika- subdyscypliny wiedzy pedagogicznej, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk 2006r.

2. Encyklopedia Pedagogiczna XXI w, tom IV, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2005r.