Czym tak naprawdę jest bank spółdzielczy? Bank Spółdzielczy to instytucja finansowa, posiadająca osobowość prawną, udzielająca kredytów i pożyczek, głównie ze środków depozytowych, własność członków spółdzielni, czyli klientów banku, którzy muszą posiadać co najmniej jeden zadeklarowany i wpłacony udział. Wśród, nich oprócz rolników są niewielkie przedsiębiorstwa produkcyjno – handlowe.
Historia polskiej bankowości spółdzielczej jest tak długa jak historia spółdzielczości, która
powstała jako ruch społeczny przeciw wyzyskowi ekonomicznemu i lichwie, jako wsparcie najuboższych warstw społeczeństwa. Wykształcona forma spółdzielczości kredytowej pojawiła się dopiero w XIX w. Jej prekursorami na świecie byli: Herman Schulze i Fryderyk Wilhelm Raiffeisen. Zakładali oni spółdzielnie kredytowe w Austrii, Niemczech i Prusach. Schulze – w miastach dla mieszczaństwa, głównie rzemieślników, natomiast Raiffeisen – na wsi. Stworzone przez nich modele bankowości spółdzielczej stały się podstawą rozwoju spółdzielczości kredytowej na ziemiach polskich. Najwcześniej polska bankowość spółdzielcza zaczęła powstawać i rozwijać się w zaborze pruskim. Za najstarsze polskie spółdzielnie bankowe uważa się Spółdzielczy Bank Ludowy w Śremie (1859 r.), Towarzystwo Pożyczkowe dla Przemysłowców Miasta Poznania (1861 r.), Towarzystwa Pożyczkowe w Brodnicy i Golubiu (1862 r.). W następnych latach powstawało coraz więcej spółdzielni pod nazwą towarzystw oszczędnościowo- pożyczkowych bądź banków ludowych.
OŚ CZASU: I wojny światowej- majątek wielu spółdzielni został zniszczony lub rozgrabiony, a po odzyskaniu niepodległości sytuacja gospodarcza w Polsce była bardzo trudna. Bankom spółdzielczym jednak udało się odbudować i znów rozwijać, dzięki pomocy rządu w postaci przejęcia części zadłużenia. Powstanie państwa polskiego wymusiło konieczność ujednolicenia podstaw prawnych w bankowości spółdzielczej. Dlatego w 1920 roku została uchwalona Ustawa o spółdzielniach. Bankowość spółdzielcza w okresie okupacji, czyli w latach 1939 – 1945 w wyniku działań wojennych i represji okupanta poniosła znaczne straty materialne oraz utraciła wielu pracowników i działaczy. Następowały wówczas likwidacje spółdzielni, konfiskaty majątków, prześladowania i eksterminacje działaczy, wprowadzano ograniczenia działalności i ustanawiano nadzór. W 1982 roku została uchwalona ustawa Prawo spółdzielcze- obowiązująca również dziś. Natomiast rok 1989 traktowany jest jako początek długiego i skomplikowanego procesu przebudowy. Zasadnicze zmiany w funkcjonowaniu systemu bankowego, w tym także spółdzielczości, zapoczątkowała Ustawa Prawo Bankowe, która sprawiła, że banki spółdzielcze stały się bankami samodzielnymi, samorządnymi i samofinansującymi. Własność spółdzielcza stała się prywatną własnością członków spółdzielni. W celu poprawienia kondycji finansowej banków w 1994 r. wprowadzono ustawę o restrukturyzacji banków spółdzielczych i Banku Gospodarki Żywnościowej(BGŻ). Wprowadziła ona trójszczeblowy model struktury obejmujący banki spółdzielcze, banki regionalne i bank krajowy, którego funkcję miał pełnić BGŻ. Kolejnym aktem regulującym działalność banków spółdzielczych jest ustawa o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających powołana w 2000 roku. Określała ona zasady organizacji, funkcjonowania i dobrowolnego zrzeszania się banków spółdzielczych, a także działalność banków zrzeszających oraz możliwość ich łączenia. Ustawa ta wprowadziła również zmianę modelu bankowości spółdzielczej na dwuszczeblowy. Natomiast 2011 r. to data połączenia MBR z SGB, co ukształtowało obecną strukturę w bankowości spółdzielczej w Polsce. Zamykając omawianie historii bankowości spółdzielczej należy podkreślić, że na ewolucję banków spółdzielczych w Polsce składają się : restrukturyzacja, czyli zmiana struktury banków spółdzielczych, polegająca na wprowadzeniu zmian w rozmieszczeniu majątku i organizacji zarządzania oraz konsolidacja, czyli działanie prowadzone w celu uzyskania wewnętrznej spójności i umocnienia. Konsolidacja banków spółdzielczych opierała się na procesach łączeniowych, których celem było obniżenie kosztów jednostkowych i uzyskanie funduszy własnych, a więc poprawa wyników połączonych banków i obsługiwanych przez nie społeczności. W efekcie z 11 powstałych na mocy ustawy z 2000 r. banków zrzeszających powstały obecnie 2 działające zrzeszenia, których skład prezentuje na kolejnych 2 slajdach. Spółdzielcza Grupa Bankowa powstała w wyniku połączenia Gospodarczego Banku Wielkopolskiego z Bałtyckim Bankiem Regionalnym, do których dołączył następnie Pomorsko – Kujawski Bank Regionalny, a w 2011 r. również Mazowiecki Bank Regionalny. Zaś Grupa Banku Polskiej Spółdzielczości powstała w wyniku przyłączenia do Gospodarczego Banku Południowo – Zachodniego Małopolskiego Banku Regionalnego, Lubelskiego Banku Regionalnego, Rzeszowskiego Banku Regionalnego, Banku Unii Gospodarczej i Warmińsko – Mazurskiego Banku Regionalnego, do których dołączył później Dolnośląski Bank Regionalny. Wykres prezentuje zmiany liczby banków spółdzielczych na przełomie 19 latu. Zaznaczyłam w nim także wprowadzane wówczas zmiany. Jak widać ogółem w tych latach liczba banków spółdzielczych znacznie się zmniejszyła( z ponad 1600 w 1993r do niespełna 600 w 2011). Na stan ten złożyło się m.in. ogłoszenie upadłości, likwidacja oraz połączenia. Przy czym największy spadek liczby banków spółdzielczych zanotowano w 1999 roku( z prawie 1200na koniec 1998 do niespełna 800). Zatem istnieją tylko 2 zrzeszenia banków spółdzielczych. A mianowicie: Bank Polskiej Spółdzielczości oraz Spółdzielcza Grupa Bankowa. Bank zrzeszający wykonuje czynności bankowe( które za chwilę wymienię) zgodnie z prawem bankowym oraz określonymi ustawami. Sprawuje kontrole nad działalnością zrzeszonych banków spółdzielczych. Wypełnia też w imieniu banków zrzeszonych, obowiązki informacyjne wobec Narodowego Banku Polskiego i Bankowego Funduszu Gwarancyjnego oraz reprezentuje je w stosunkach zewnętrznych, co uregulowane jest w umowie zrzeszenia. Wykres prezentuje strukturę banków spółdzielczych w Polsce obecnie. Łączna ich liczba w 2011 to 574, z czego 366 działa zrzeszonych w BPS, a 207 w SGB.
Charakterystyka banków spółdzielczych - obowiązek zrzeszania się ciąży na banku spółdzielczym, którego fundusze własne są mniejsze od równowartości w zł 5 mln euro. Jeżeli przewyższają podaną kwotę, wówczas bank spółdzielczy może funkcjonować samodzielnie. Krakowski Bank Spółdzielczy jest jedynym, samodzielnym, niezrzeszonym bankiem spółdzielczym w Polsce. Teren działania banków spółdzielczych: mogą działać na terenie powiatu , w którym w dniu wejścia w życie ustawy z 7.12.2000 r. istniała ich siedziba, terenie województwa, w którym znajduje się siedziba, w przypadku posiadania funduszy własnych w przedziale 1-5 mln euro oraz na terenie całego kraju, gdy fundusze własne przewyższają 5 mln euro. Wśród czynności bankowych, których mogą dokonywać banki spółdzielcze należy wymienić: przyjmowanie wkładów pieniężnych(płatnych na żądanie lub z nadejściem oznaczonego terminu), prowadzenie rachunków bankowych, udzielanie kredytów, udzielanie i potwierdzanie gwarancji bankowych, udzielanie pożyczek( i kredytów konsumenckich), operacje czekowe i wekslowe, wydawanie kart płatniczych(i wykonywanie operacji przy ich użyciu), przechowywanie przedmiotów i papierów wartościowych, udostępnianie skrytek sejfowych, a także udzielanie i potwierdzanie poręczeń czy nabywanie i zbywanie wierzytelności. Nadzór nad działalnością banków spółdzielczych ma dwojaki charakter, tzn. wewnętrzny i zewnętrzny. Wewnętrzny sprawuje bank zrzeszający. Polega on na: prowadzeniu rachunku bieżącego zrzeszonych banków spółdzielczych, naliczanie i utrzymywaniu ich rezerw obowiązkowych na wyodrębnionym rachunku w NBP, dokonywanie rozliczeń pieniężnych. Natomiast zewnętrzny nadzór nad działalnością banków spółdzielczych sprawuje KNF, a konkretnie jej Departament Bankowości Spółdzielczej. W ramach jego zadań można wyodrębnić 3 obszary: działalność licencyjna banków spółdzielczych (obejmująca m.in.: wydawanie zezwoleń na utworzenie i rozpoczęcie działalności banku spółdzielczego), działalność regulacyjna( polegająca na określeniu zasad funkcjonowania banku poprzez uchwalenie reguł prowadzenia gospodarki finansowej) oraz kontrolno – administracyjna ( dotyczącą monitorowania, analizy i oceny sytuacji banków spółdzielczych).
Porównanie banków spółdzielczych i komercyjnych - pierwszy wykres obrazuje porównanie banków spółdzielczych i komercyjnych pod względem liczby banków. Wyraźnie widać dominację spółdzielczych pod tym względem nad komercyjnymi, co należy wytłumaczyć tym, że spółdzielcze są bardzo rozdrobnionymi, małymi bankami w porównaniu do komercyjnych, których jest zdecydowanie mniej, ale wynika to z wielkości tych struktur. Wykres prezentuje zmiany wielkości udzielanych przez banki kredytów. W obu przypadkach w ciągu omawianych 3 lat poziom wielkości udzielanych kredytów wzrósł, przy czym b. komercyjne udzielają ich aż 14- razy więcej niż spółdzielcze. Wykres przedstawia zmiany wielkości depozytów zarówno w bankach komercyjnych jak i spółdzielczych. Jeśli chodzi o banki komercyjne to wielkość zgromadzonych w nich depozytów w 2009 r. kształtowały się na poziomie przekraczającym 500 mld zł, sięgając w 2011 wartość niespełna 650 mld, natomiast banki spółdzielcze zgromadziły wyraźnie mniejsza wartość depozytów zmieniająca się z ponad 45 mld w 2009 do prawie 60 mld w 2011, co jest wynikiem 11- krotnie mniejszym niż banki komercyjne. Ale także należy podkreślić, że w przedstawionych danych z trzech ostatnich lat w obu przypadkach wielkość depozytów wzrasta z roku na rok. Kolejny wykres prezentuje porównanie struktury kosztów działania. Wyraźnie widać, że największą część wydatków stanowią w obu przypadkach wynagrodzenia, przy czym to w sektorze spółdzielczym koszty związane z utrzymaniem pracowników są większe niż w przypadku banków komercyjnych. Następny wykres prezentuje zmiany wyników(zysku) bieżącego roku. Znów można dostrzec zdecydowana przewagę banków komercyjnych, których wyniki w ciągu ostatnich 3 lat wzrosły prawie 2- krotnie. Natomiast wyniki banków spółdzielczych wahały się najpierw spadając w ciągu 2010 roku, a następnie rosły w 2011. Osiągając poziom prawie 16- krotnie niższy niż banki komercyjne. Podsumowując, banki komercyjne uzyskują znacznie lepsze wyniki w porównaniu do spółdzielczych, gdyż są nastawione w swej działalności wyłącznie na osiąganie zysków. Natomiast banki spółdzielcze poprawę otoczenia, zwrot w kierunku kontaktu z klientem, wobec czego w swych działaniach starają się rozwijać światopogląd społeczeństwa, czego dobrym przykładem może być oferowany przez BPS Kredyt z dopłatą na zakup kolektorów słonecznych, organizowanie spotkań w ramach Dnia Przedsiębiorczości, podczas którego uczniowie szkół ponadgimnazjalnych mogą poznać jak działają, ponadto promowanie ekologicznego i odpowiedzialnego podejścia do różnych dziedzin życia.
Bankowość spółdzielcza w UE - stanowi istotną formę organizacji rynku finansowego. Największe znaczenie odgrywa ona we Francji, gdzie liderem rynku bankowego pod względem liczby klientów i sumy depozytów jest Credit Agricole), który był początkowo spółdzielczą kasą rolników i z tego powodu jest często zwany Zielonym Bankiem. w Polsce jest właścicielem Credit Agricole Banku Polska, LUKAS Finanse, Europejskiego Funduszu Leasingowego, Crédit Agricole Ubezpieczenia na Życie oraz banku inwestycyjnego Calyon. W Holandii(Rabobank) jest jednym z 3 największych banków, ma w nim konto niemal co 3 Holender. W Polsce jest on głównym akcjonariuszem BGŻ. W Niemczech 4 pod względem wielkości jest (DZ Bank), który w Polsce posiada DZ Bank Polska S.A. Raiffeisen, który przejmuje właśnie w Polsce za prawie pół miliarda euro Polbank, to jedyny austriacki bank działający globalnie (jest w trójce największych instytucji finansowych w tym kraju).Natomiast w Finlandii największe znaczenie odgrywa (OKO - Bank). Do najważniejszych cech wyróżniających bankowość spółdzielczą należą:
jedność i spójność oraz silna integracja i konsolidacja,
trwała strategia rynkowa, ograniczająca wewnętrzna konkurencję,
maksymalizowanie efektów skali w prowadzonej działalności bankowej.
W efekcie tych działań banki spółdzielcze w większości krajów UE mają duże znaczenie w systemie finansowym oraz zajmują wysoką pozycję w światowym rankingu. Analiza SWOT banków spółdzielczych.