Żadne z doświadczeń doznawanych przez człowieka nie jest chyba tak oczywiste jak jego własna świadomość. Była ona od początku w centrum zainteresowań psychologów. Pytania o jej strukturę i funkcję jest wciąż aktualne i nierozwiązane, ponieważ wewnętrzne doświadczenia świadomości trudno badać metodami nauk przyrodniczych, z czego biorą się liczne trudności. Psychologia aspirując od pewnego czasu do nauki czysto empirycznej, zdana jest na badanie jedynie procesów świadomości, jako tych, które nadają świadomości kształt, są jej przejawem. Trudne pytanie „czym jest świadomość?” ciągle jednak powraca w historii nauki i zdaje się być pytaniem kluczowym, pytaniem o człowieka, a jak pisze W. James, odpowiedź na nie- ostatecznym celem psychologii.

„Ostatecznym celem psychologii jest wyjaśnienie, czym jest świadomość.”

William James

Świadomość ma dla człowieka ogromne znaczenie, daje możliwość uświadamiania sobie sytuacji w świecie przez wewnętrzne odzwierciedlenie rzeczywistości. Człowiek za pomocą czynności świadomych reguluje swoje stosunki z otoczeniem zewnętrznym i wewnętrznym. Świat w którym żyje może sobie uświadamiać zarówno jako całość, jak i różne jego fragmenty i aspekty.

Funkcje świadomości w regulacji życia wewnętrznego i zachowania człowieka należą do najważniejszych problemów psychologicznych. Zajmując się świadomością należy przyjąć, że jest to zjawisko niejednorodne, złożone, ma ona rozległy zakres, jest bogata. Dlatego też badania nad samą świadomością powinny być szczegółowe.

Historycznie rzecz ujmując, eksperymentalne badania nad świadomością sięgają dziewiętnastego wieku. W 1879 roku Wilhelm Wundt założył w Lipsku pierwsze na świecie laboratorium psychologiczne. Psychologowie datę tą uznają jako początek nauki psychologii. W myśl stanowiska empiryzmu, na którego gruncie wyrosła zapoczątkowana w XVIII wieku filozofii angielskiej psychologia asocjacjonistyczna, wszystkie złożone czynności psychiczne, takie jak spostrzeganie, przypominanie, uczenie się, myślenie a także zachowanie powstają w wyniku łączenia się elementarnych procesów psychicznych przez asocjację, czyli kojarzenie, zgodnie z pewnymi zasadami, zwanymi „prawami kojarzenia” (przez podobieństwo, kontrast, styczność w czasie i przyczynowość). Doktryna asocjacjonizmu była główną psychologiczną zasadą opisu i wyjaśniania życia psychicznego człowieka w psychologii naukowej drugiej połowy XIX wieku, a zasadę tą przyjmował również Wundt.

Wundt zrewolucjonizował psychologię i był zwolennikiem przyjętej i zmodyfikowanej przez siebie teorii atomistycznej.

Wundt za swój cel obrał badanie świadomości za pomocą „introspekcji eksperymentalnej”, „psychologia eksperymentalna” miała odtąd znaczyć „naukowa”.

Kontrolowane, mierzalne bodźce stosowane były w celu wywołania różnorodnych stanów świadomości. Wychodzono z założenia, że różne stany świadomości, podobnie jak związki chemiczne, mają złożoną naturę. Celem introspekcji była ich analiza w celu rozpoznania części składowych. Powiązawszy w ten sposób umysłowe wydarzenia z mierzalnymi bodźcami i rekcjami.

Psychologia elementów inaczej zwana psychologią atomistyczną, która oparta była na założeniu, że świadomość tworzą elementarne składniki tak samo jak ciała fizyczne składają się z atomów, a zjawiska psychologiczne, są kombinacją kilku rodzajów realnie istniejących zjawisk elementarnych, podobnie jak ciała fizyczne są kombinacją atomów pierwiastków.

Atomizm psychologiczny rozwijał się równolegle z atomizmem fizycznym. Pogląd ten zakładał, że świat składa się z materii, którą dzieli się na elementy (atomy), tak samo świadomość można złożyć z układu atomów. Już Demokryt przyjmował, że dusza składa się z atomów różniących się od atomów ciała wielkością i regularnością.

Wg D. Hume'a i D. Hartleya zjawiska psychologiczne, rozkładają się na elementy i można je łączyć w związki. W czasach nowożytnych H. Taine wystąpił z twierdzeniem, że umysł to strumień wrażeń i impulsów. Stąd w psychologii wykluczano z zakresu badań istnienie duszy substancjalnej i trwałej jaźni, zawężając się do wrażeń i impulsów, w których wyczerpuje się życie psychiczne.

Atomistyczna psychologia kontynuując badanie Taine'a wyjaśniała, że życie psychologiczne, jest mozaiką, złożoną z pojedynczych cząstek, jakby atomów, jakimi miały być:

• wrażenia (sensualizm),

• wyobrażenia (asocjacjonizm),

• odruchy (refleksologia).

Elementy, oraz coraz prostsze składniki z której składa się świadomość według Wundta dają się zbadać za pomocą metody introspekcji eksperymentalnej.

Badanie świadomości, czyli wyróżnianie w nich części składowych, ustalanie ich funkcji w całości zjawiska oraz wykrywanie rządzących nimi praw, każde zjawisko psychologiczne, sprowadza się do mechanicznego działania wyobrażeń, powstałych z wrażeń, a z nich tworzą się złożone procesy, jak myślenie i chcenie.

Psychika składa się więc z najprostszych, nierozkładalnych elementów, składników czyli np.: wrażeń, aktów woli, uczuć, myśli.

Zjawiska świadome można podzielić ze względu na cechy modalne na trzy główne rodzaje: obrazy, emocje i myśli.

Obrazy czyli zjawiska naoczne dzielą się na trzy grupy: na wrażenia są podstawowymi elementami spostrzegania i występują w dźwiękach, widokach, zapachach, na spostrzeżenia czyli spostrzeżenia przedmiotów, sytuacji, zdarzeń, oraz wyobrażenia są elementami pojęć i można je odnaleźć w pamięci przeszłego doświadczenia, czyli obrazy pamięciowe, które mogą występować w świadomości niezależnie od bezpośredniej obecności przedmiotu, na podstawie slajdów dawniejszych spostrzeżeń.

Myśli, czyli zjawiska umysłowe, można w nich wyróżnić: pojęcia i sądy, poczucia (poczucie pewności i niepewności), oraz oceny (ocena ważności lub nieważności).

Myślenie polega na przekształcaniu pewnego rodzaju informacji i dzięki temu dochodzeniu do nowych, w wyniku czego zasób informacji zwiększa się i może być formułowaniu werbalnie lub wykorzystane w działaniu. Myślenie prowadzi więc do pośredniego poznania rzeczywistości. Materiał myślenia mogą stanowić dane spostrzeżeniowe lub wyobrażeniowe (wyobrażenia są wynikiem aktualizacji śladów dawnych spostrzeżeń), mogą to być także pojęcia i sądy będące pewnymi klasami obiektów posiadających wspólne właściwości jak również relacje zachodzące między nimi.

Myślenie ma trzy ogólne cechy:

Dokonuje się w umyśle, lecz wnioskuje się o nim z obserwowanego zachowania.

Jest procesem polegającym na manipulacji wiedzą w ludzkim systemie poznawczym.

Jest nakierowane na znajdywanie rozwiązań dla problemów, które dana jednostka napotyka.

Myślenie czyli czynność myślenia jest łańcuchem operacji myślowych, za pomocą których przetwarzamy informacje zakodowane w spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach. Dzięki temu człowiek poznaje rzeczywistość.

Myślenie:

• Pomaga nam osiągnąć to co chcemy.

• Jest najbardziej złożona forma działania człowieka.

• Jest procesem przedstawieniowym, symbolicznym.

• Przedmiotem myślenia mogą być: rzeczy, zdarzenia (obecne, zapamiętane, wyobrażone).

• Myśli odzwierciedlają i analizują to, co jest dane w pełnym wymiarze czasowym. Myśli mogą dotyczyć teraźniejszości, przeszłości i przyszłości.

• Myślenie opiera się na wielu strukturach umysłowych. Należą do nich: pojęcia, schematy, skrypty, wyobraźnia wzrokowa.

Emocje powstają w wyniku doświadczeń ważnych dla naszego życia albo dobrego samopoczucia. Zwykle definiuje się je w psychologii jako złożone zmiany zachodzące w fizjologii naszego organizmu oraz w procesach poznawczych i w obserwowalnym zachowaniu, w wyniku doświadczeń, które spostrzegane są przez nas jako ważne.

Emocje, czyli uczucia spośród których możemy wyróżnić dwie grupy przeżyć emocjonalnych. Pierwsza z nich to wrażenia takie jak przyjemność, przykrość, drugie zaś bliższe zjawiskom umysłowym takie jak miłość, nienawiść. Zjawiska emocjonalne mają dwa główne wymiary: znak (dodatni lub ujemny), oraz napięcie, którym wyróżniają się stany aktywności i zahamowania. Emocje o tym samym znaku różnią się od siebie swoją intensywnością czyli natężeniem. Przykładowo lubienie kogoś jest emocją o mniejszym natężeniu niż np. uczucie miłości. Emocje o niskim natężeniu nazywane są nestracjami, zwykle mają charakter przejściowy, szybko ulegają zmianom. Z kolei emocje intensywne są bardziej trwałe.

Uczucia przeżycia bardziej trwałe, utrzymują się przez dłuższy okres, są aktywizowane przez korę mózgu i związane są zaspokojeniem potrzeb wyższego rzędu (potrzeby psychospołeczne). Fizjologiczne podłoże emocji i uczuć: powstają one pod wpływem układu nerwowego i gruczołów wydzielania wewnętrznego. W powstawaniu zaangażowane są ośrodki podkorowe, układ wegetatywny, trzustka, kora nadnerczy. Obserwujemy też objawy zewnętrzne, że jesteśmy w pobudzeniu np.: gęsia skórka, zaczerwienienie, pocenie, bladość, nadmierne wydzielanie śliny, szybsze lub wolniejsze oddechy, wyraz twarzy.

Klasyfikację uczuć i emocji ustala się na podstawie siły: silne, mocne, słabe.

Ze względu na charakter: nieprzyjemne, przyjemne.

Ze względu na treści: intelektualne, społeczne, moralne, estetyczne.

Ze względu na stopień komplikacji: proste – sytość; złożone - przyjaźń, miłość; głębokie

Ze względu na trwałość możemy wyróżnić:

• Nastroje - dłużej trwający stan emocjonalny jest względnie słaby (dobrego samopoczucia, przygnębienia;

• Afekty - silne gwałtowne i krótkotrwałe przeżycia emocjonalne. Wywołane przez wściekłość, przerażenie, rozpacz. Znosi możliwość kontrolowania siebie. Zależą od cech osobowościowych. Nie zależą od woli. Podłożem afektów są niezaspokojone ambicje i konflikty zewnętrzne;

• Wzruszenia - przebiegają z wyraźnymi objawami wegetatywnymi. Silne emocje.

Emocje powstają w sytuacjach: zagrożenia, ograniczenia, pozbawienia, zaspokojenia.

Akty woli, wola to zdolność do stawiania i realizowania celów w sytuacjach, które wymagają pokonania pewnych przeszkód, podjęcia decyzji, rozwiązywania konfliktów.

Wola człowieka manifestuje się w planowaniu realizacji celu, w poziomie i zakresie jego aktywności, zachowaniu wobec trudności napotkanych na drodze do celu, jak również w powstrzymywaniu się od wykonywania niektórych czynności. W psychologii klasycznej wyróżniono obok procesów poznawczych i emocjonalnych - procesy wolicjonalne, badane i opisywane jako akty woli. Obecnie określenie to zastąpiono pojęciem "procesy decyzyjne". Również termin "wola" nie jest w psychologii eksperymentalnej obecnie używany - operuje się pojęciami zbliżonymi: czynność, dążenie, motywacja, mechanizmy regulacyjne i inne, które opisują zachowanie człowieka.

Podstawą analizy świadomości i wszystkich wymienionych tutaj elementów jak już wspomniałam jest samoobserwacja, czyli inaczej introspekcja. Analiza ta rozróżnia w treściach psychicznych składniki coraz to prostsze, celem poszukiwania owych najprostszych składników świadomości był opis bardziej złożonych zjawisk psychicznych. Znając składniki możemy z nich, drogą myślowej rekonstrukcji odbudować treści złożone. Postępujemy więc podobnie jak chemicy, którzy ciała złożone rozkładają na składniki coraz to prostsze, ostatecznie na pierwiastki, a z nich odwrotnie, przez syntezę tworzą rozmaite ciała złożone. Pogląd ten nie była obcy samemu Wundtowi, który wyraził go w swojej zasadzie „syntezy twórczej”. Fundamentalną właściwością zjawisk psychicznych jest według Wundta to, że „wytwór psychiczny jaki powstał z jakiejkolwiek liczby elementów, jest czymś, więcej aniżeli tylko sumą elementów, a więc jest czymś nowym, czymś nieporównywalnym ze swymi składnikami pod względem swych właściwości istotnych” Wundtowska koncepcja syntezy twórczej z powodu swojego spekulatywnego charakteru nie znalazła oddźwięku, jednakże w sposób niezmierzony przyczyniła się do pogłębienia zarysowującej się już od ostatniego dziesięciolecia XIX wieku psychologii strukturalistyczno-atomistycznej zbudowanej na fundamencie osiemnastowiecznego empiryzmu i asocjacjonizmu brytyjskiego.

Bibliografia:

1. Jan Strelau, Dariusz Doliński „ Psychologia akademicka” wyd. GWP

2. Józef Pieter „ Historia psychologii”

3. Zbigniew Zborowski „ Świadomość i samoświadomość człowieka”

4. http://encyklopedia.pwn.pl/szukaj/wundt.html

5. http://gnu.univ.gda.pl/psychobaza/prace/wprowadz_swiadomosc_sl.htm

6. https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Awiadomo%C5%9B%C4%87

7. https://www.fizyka.umk.pl/~duch/Wyklady/Mozg/07-3-limbiczny.htm