OŚWIECENIE

1. NAZWA – powstała w Niemczech (Aufklärung), w Anglii XVIII w. to „wiek rozumu”, we Francji – „wiek filozofów”. Paryż ośrodkiem kultury, j. francuski – międzynarodowym językiem ludzi wykształconych. Oświecenie to prąd kulturowy poddający wszystkie dziedziny życia pod ocenę i kierownictwo doświadczenia i rozumu,

2. TŁO POLITYCZNE I SPOŁECZNE – geneza oświecenia wiąże się z kryzysem społecznym i intelektualnym feudalizmu. Ważne wydarzenia: rewolucja we Francji – Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, wojna, efektem której było powstanie Stanów Zjednoczonych oraz konstytucja, w Polsce – konstytucja 3 maja. Oświecenie nie było jednolite. Na Zachodzie walczono z despotyzmem monarchów absolutnych, budowano parlamentaryzm i demokrację, w Polsce – walczono o wzmocnienie władzy centralnej i ograniczenie źle pojętej wolności.

3. FILOZOFIA opierała się na poglądach XVII-wiecznych filozofów – Kartezjusza, Spinozy, Bacona, Newtona i Locke’a.

• Racjonalizm – rozum to jedyne narzędzie poznania świata, źródło prawdziwej wiedzy i kryterium prawdy,

• Empiryzm – metodą zdobywania wiedzy jest doświadczenie,

• Sensualizm – źródłem poznania są wrażenia zmysłowe,

• Deizm (odrzucenie idei bezpośredniego kierowania światem przez Boga uważanego jedynie za stwórcę i prawodawcę) i ateizm (zaprzeczenie istnienia Boga jako niezgodnego z ustaleniami nauki, wiara w Boga jest sprzeczna z rozumem),

• Utylitaryzm – najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub społeczeństwa,

• Humanitaryzm – poszanowanie życia i ludzi,

• Libertynizm – ruch umysłowy skierowany przeciwko katolicko – feudalnemu ideałowi życia i tradycyjnej obyczajowości,

• Optymizm – wiara w człowieka i jego lepszą przyszłość.

1. SYLWETKI FILOZOFÓW:

• Monteskiusz – „Listy perskie”, „O duchu praw”

• Wolter – walczył z zabobonami i autorytetami, „Powiastka filozoficzna” („Kandyd, czyli optymizm”)

• Jan Jakub Rousseau – pogląd o zgubnym wpływie cywilizacji na człowieka, „Julia, czyli Nowa Heloiza”

• Denis Diderot – podziwiał prawa przyrody, uważał, że moralność powinna zostać ustanowiona według praw przyrody, „Kubuś Fatalista i jego pan”,

• Immanuel Kant – twórca teorii poznania, uzależniał przedmioty poznania od podmiotu poznającego,

• ENCYKLOPEDYŚCI – grupa filozofów i uczonych skupionych wokół stworzonej przez siebie Encyklopedii (albo słownika rozumowanego nauk, sztuk i rzemiosł), m. in. Diderot, Wolter, Rousseau, matematyk d’Alembert

1. Wzorce osobowe:

• Człowiek światowy (obyty, światowiec o wykwintnych manierach, wykształcony),

• Oświecony – racjonalista, encyklopedysta, wolnomyśliciel, optymista,

• Człowiek rewolucyjnego czynu – republikanin, wróg absolutyzmu, dążący do postępu i reform, postępujący w myśl idei: wolność, równość, braterstwo,

• Człowiek sentymentalny – kierował się sercem, czuły, wrażliwy, religijny, lubiący prostotę i sielskość.

1. Dwa główne nurty literackie:

1. Klasycyzm – prąd literacki i kulturowy – powrót do wzorów poezji antycznej, dzieło miało powstawać w oparciu o jasne reguły (I. Krasicki)

2. Sentymentalizm – przyznawanie pierwszeństwa odruchom serca, uczuciowość, psychologizm, wewnętrzne przeżycia człowieka, krytyka cywilizacji, przyroda. (J. J. Rousseau, F. Karpiński, F. Kniaźnin)

1. OŚWIECENIE W POLSCE – FAZY:

• Faza wczesna – od lat 40 XVIII w . do 1764 – elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego (St. Konarski – założyciel Collegium Nobilium , bracia Józef i Andrzej Załuscy – biblioteka,

• Dojrzała – czasy stanisławowskie – 1764-1794 (konfederacja barska 1768-1772, I rozbiór Polski 1772, Sejm Czteroletni 1788-92 i Konstytucja 3 maja 1791, II i III rozbiór Polski 1793, 1795, założenie Szkoły Rycerskiej 1765, Komisja Edukacji Narodowej 1773 i Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, utworzenie teatru narodowego 1765 i działalność Wojciecha Bogusławskiego, czasopiśmiennictwo – „Monitor”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, obiady czwartkowe, przebudowa Zamku Królewskiego i budowa Pałacu w Łazienkach)

• Schyłkowa – 1795-1822, Towarzystwo Przyjaciół Nauk (Staszic, Niemcewicz), zrywy niepodległościowe związane z wojnami napoleońskimi.

1. Literatura polska:

1. Ignacy Krasicki (książę poetów) – bajki, satyry „Do króla”, „Żona modna”, „Pijaństwo”, poemat heroikomiczny „Monachomachia czyli wojna mnichów”, powieść „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” (utopijna wyspa Nipu), „Hymn do miłości ojczyzny”

2. Józef Wybicki „Pieśń Legionów Polskich we Włoszech”,

3. SENTYMENTALIZM – Franciszek Karpiński „Laura i Filon”, „Do Justyny. Tęskność na wiosnę”,

1. Publicystyka - Stanisław Staszic „Przestrogi dla Polski”, Hugo Kołłątaj „Anonima listów kilka”