WYKŁAD 2

Opracowano na podstawie R. Domański: Podstawy gospodarki przestrzennej

2. Przestrzenne wymiary gospodarki

Są to następujące zagadnienia:

1. Przestrzenne zróżnicowanie popytu i podaży.

2. Przestrzenne zróżnicowanie cen

3. Przestrzenne zróżnicowanie warunków przyrodniczych

4. Przestrzenne zróżnicowanie kosztów produkcji (kapitał, praca)

2.1. Przestrzenne zróżnicowanie popytu i podaży

Popyt jest siłą inicjującą procesy rozwojowe w systemie gospodarczym. Gdy jest obserwowany (popyt efektywny) lub przewidywany (popyt potencjalny), pobudza przedsiębiorstwa do łączenia czynników produkcji oraz wytwarzania dóbr i usług. Jego elastyczność z kolei reguluje skalę gospodarczej działalności przedsiębiorstw, lub zawęża (rys. 3.1).

Produkcja z akra

Rys. 2.1. Wpływ zmiany popytu na intensywność użytkowania ziemi

W procesie reprodukcji ustalają się określone relacje między kosztami wytwarzania i przychodami ze sprzedaży dóbr i usług. Siłą motywacyjną, która określa zachowanie się przedsiębiorstw w tym procesie, jest dążenie do maksymalizacji przychodów nad kosztami, tj. do maksymalizacji zysku.

Celowe jest rozróżnienie popytu na dobra konsumpcyjne i dobra produkcyjne. W obu przypadkach przekształcenie się popytu potencjalnego w popyt efektywny wymaga odpowiednich dochodów ludności, przedsiębiorstw, instytucji.

Na ogół im wyższe są dochody, tym większy popyt na dobra konsumpcyjne. Nie jest to zależność proporcjonalna, ponieważ wzrost ten ulega zmianom i jest uzależniony od wielu czynników, od wpływu:

1. ceny rynkowej na dane dobro lub usługę;

2. cen na inne dobra lub usługi, których konsument potrzebuje;

3. gustów i preferencji konsumentów.

Wszystkie te czynniki są przestrzennie zmienne, nawet na krótka odległość, tworząc popyt zróżnicowany, co do ilości i jakości.

Jednym ze sposobów opisywania intensywności popytu jest zastosowanie pojęcia potencjału wyprowadzonego z równania grawitacji (Lloyd, Dicken 1972). Według tego równania wzajemne oddziaływanie dwóch obszarów jest równe iloczynowi mas tych obszarów podzielonemu przez odległość między nimi.

Możemy je przekształcić tak, aby opisywało poziom wzajemnego oddziaływania miedzy jednym obszarem (i) a wszystkimi pozostałymi obszarami (n). Możemy to uzyskać przez zsumowanie oddziaływań między i oraz każdym innym obszarem.

Jeśli za masy obszarów przyjmiemy ich zaludnienie, potencjał ludnościowy i przybierze postać:

Pi = Σ Pj/dij

Gdzie:

Pi – potencjał ludnościowy (popytu) i-tego obszaru.

Pj – potencjał j-tego obszaru.

Miara ta wskazuje intensywność prawdopodobnego oddziaływania obszaru i oraz wszystkich pozostałych obszarów wchodzących w skład danego systemu przestrzennego. Można ją także interpretować jako miarę bliskości obszaru i do ludności całego systemu.

Alternatywną miarą, uwzględniającą popyt efektywny, jest potencjał rynkowy. Opisuje go równanie:

MPi = ∑Mj/dij

gdzie: MPi – potencjał rynkowy w mieście i,

Mj – wielkość sprzedaży detalicznej, w miejscowości j,

dij – odległość i oraz j wyrażona w kosztach transportu.

Znaczna część wyrobów nie przechodzi do sfery konsumpcji, lecz jest zużywana w sferze produkcji, tworząc rynek dóbr produkcyjnych. W Stanach Zjednoczonych ok. 80% produkcji przemysłowej jest zużywanych przez sam przemysł. W celu oszacowania przestrzennego rozkładu rynku dóbr produkcyjnych trzeba zmodyfikować formułę potencjału ludnościowego, zastępując liczbę ludności liczbą pracowników zatrudnionych w danej działalności gospodarczej. To podstawienie daje miarę, którą nazywa się potencjałem wytwórczym.

Przestrzenna analiza popytu i podaży koncentruje się wokół kwestii:

• jaki popyt jest zaspokajany przez produkcję lokalną?

• jaki przez import?

• a jaki nie jest w ogóle zaspokajany.

Niektóre produkty wytwarza się powszechnie, w każdym regionie. Przykładem mogą być produkty rolnicze i spożywcze. Pozyskiwanie innych koncentruje się tylko w niektórych wyspecjalizowanych regionach.

Dotyczy to wydobycia rzadkich minerałów oraz wyspecjalizowanego przetwórstwa, np. nowoczesnych wyrobów, których produkcja wymaga szczególnych warunków.

Surowce i przetwory tego rodzaju muszą być przesyłane na różne odległości. Jeśli odległość jest bardzo duża, transport może okazać się nieopłacalny i obszary położone poza odległością krytyczną nie są zaopatrywane w dane dobra.

2.2. Przestrzenne zróżnicowanie cen

W warunkach gospodarki rynkowej cena dobra jednorodnego nie musi być jednakowa w przestrzeni.

Jeśli rynki zbytu są przestrzennie oddzielone, to wyższa cena będzie się utrzymywała dotąd dopóki producentom nie będzie się opłacało wysyłać produktów na rynki tańsze ani klientom nie zechce się opłacało jeździć po produkt na inny rynek.

Koszty transportu lub ograniczenia nakładane na handel mogą izolować poszczególne rynki.

W przeciwnym przypadku ceny będą dążyły do osiągnięcia równowagi przestrzennej, ponieważ będzie następował przepływ towarów.

W warunkach występowania kosztów transportu i znacznych różnic cen między regionami, ostateczna równowaga przestrzenna, tj. równowaga między popytem i podażą w regionach, będzie charakteryzować się zmniejszającymi się między-regionalnymi różnicami cen, które jednak nie zanikną zupełnie, jak w przypadku zerowych kosztów transportu.

Kształtowanie się cen produkcji jest sednem teorii lokalizacji, gdyż określa ono wielkość i kształt obszarów rynkowych poszczególnych przedsiębiorstw, a przez to ich rozmieszczenie i gęstość.

Gdy przedsiębiorstwo obniża ceny produkcji,( np. pod wpływem wzrostu jej skali) zwiększa się jego obszar rynkowy.

Istnieje także oddziaływanie odwrotne. Zwiększony rynek umożliwia wzrost skali produkcji i dalszą obniżkę cen.

W warunkach rozszerzających się obszarów rynkowych liczba przedsiębiorstw niezbędnych do zaspokojenia popytu na całym obszarze zmienia się. Wraz z tym zmienia się przestrzenny układ produkcji.

Rynkowy mechanizm kształtowania się cen jest korygowany przez politykę cen.

W przestrzennej analizie gospodarki rozróżnia się trzy rodzaje polityki cenowej w zależności od tego, czy koszt transportu pokrywa odbiorca, czy dostawca. Są to:

l) ceny loko magazyn wytwórcy. Koszt transportu ponosi nabywca, a ceny zbytu w magazynie wytwórcy są jednakowe dla wszystkich nabywców. Dostawca może jednak zapewnić transport. Podwyższone ceny (ceny franko) mogą być jednolite lub zróżnicowane,

2) przy systemie cen jednolitych dostawca pobiera ceny niezależnie od odległości dostawy (ustala jednak z reguły pewną odległość maksymalną),

3) przy systemie cen zróżnicowanych dostawca uwzględnia odległość dostawy i pobiera cenę zapewniająca mu maksimum zysku.

2.3. Przestrzenne zróżnicowanie warunków przyrodniczych

Zróżnicowanie powierzchni Ziemi ma wpływ na lokalizację działalności gospodarczej. Oprócz ziemi, jako czynnika produkcji rolnej, rozważano także w przeszłości znaczenie rozmieszczenia zasobów surowcowych i źródeł energii na działalność gospodarczą.

Weber (1909) rozróżnia zasoby:

1. zasoby naturalne zlokalizowane występujące tylko w pewnych miej- scach, oraz

2. zasoby występujące powszechnie, zwane ubikwitetami.

Ubikwitety, dostępne wszędzie, nie wywierają bezpośredniego wpływu na lokalizację produkcji, wzmagają jedynie lokalizacyjne oddziaływanie rynku zbytu.

Wpływ zasobów zlokalizowanych jest natomiast istotny. Nie jest wszakże jednakowy, ponieważ zależy od ich rodzajów. Weber wyróżnił:

• surowce czyste, wchodzące w całości w skład produktu końcowego, np. włókna bawełny, oraz

• surowce tracące na wadze w procesie przetwórczym, np. buraki cukrowe.

Najsilniejszy wpływ na lokalizację produkcji wywierają surowce zlokalizowane tracące na wadze. Charakteryzuje je tzw. Indeks materiałowy, który jest wskaznikiem ciążenia przemysłu przetwórczego do źródeł surowcowych. Jest on określony:

Indeks materiałowy = waga wszystkich surowców zlokalizowanych / waga produktu końcowego

Z uwagi na powyższe zjawisko mamy do czynienia w przemyśle przetwórczym z:

1. Orientacja surowcową oraz

2. Orientacją rynkową.

Zmiana popytu i technologii może w bardzo wielkim stopniu zmniejszyć lokalizacyjne oddziaływanie surowców.

Tak się dzieje, że złoża surowcowe są eksploatowane do czasu ich wyczerpania lub do momentu, od którego dalsza eksploatacja, ze względu na konieczność sięgania do coraz trudniejszych złóż, staje się nieopłacalna.

Zmiana popytu może prowadzić do zarzucenia eksploatacji złóż, z których surowce nie znajdują już zbytu.

Czyli nowe technologie mogą zmieniać istotnie indeks materiałowy, osłabiając lokalizacyjne znaczenie surowców.

Kompleks surowcowy dostępny danemu regionowi kształtuje jego strukturę przestrzenną, a także oddziałuje na ewolucję. Struktura przestrzenna ukształtowana w dobie gospodarki surowcowej, jeśli zdominuje gospodarkę regionu i nada jej rozmach, może nabrać cech trwałości i oddziaływać na rozwój regionu także i w późniejszych okresach (np. zagłębia węglowe Wielkiej Brytanii i Pensylwanii)

W regionach, w których gospodarka surowcowa nie wytworzyła dostatecznego potencjału i nie nabrała rozmachu, jej struktura przestrzenna była krótkotrwała (np. porzucone miasta górnicze w Arizonie i Nowym Meksyku)

Silny wpływ na układ przestrzenny wielu krajów rozwiniętych wywarły przemysł stalowy i paliw. Układ ten zmieniał się w czasie. W przypadku przemysłu stalowego następowało przesuwanie się do nowych złóż rudy żelaza a w gospodarce energetycznej zasoby wcześniej użytkowane zastępowano zasobami wydajnymi i tańszymi w transporcie – np. zamiast węgla ropa i gaz. Obecnie elektryczność, gaz i ropa naftowa zmniejszyły zależność lokalizacji gospodarki od źródeł energii, z wyjątkiem najbardziej energochłonnych przemysłów, np. aluminiowego.

Bardzo silnie uzależnione od warunków naturalnych jest rolnictwo. Szczególny wpływ wywierają:

• gleby,

• klimat,

• ukształtowanie terenu.

Wpływ ten badany jest przez geografię rolnictwa (Kostrowicki 1982, 1985). Gospodarkę przestrzenną interesują m.in. odchylenia rzeczywistego rozmieszczenia produkcji rolnej od układu regularnego wymodelowanego przy założeniu jednolitości warunków przyrodniczych i zmienności produkcji zależnej tylko od odległości (kosztów transportu).

Rzeczywiste rozmieszczenie produkcji rolnej jest kształtowane przez czynniki regularności, tj. koszty pokonywania odległości, oraz czynniki zakłócające regularność, tj. rozszerzanie się granic produkcji na obszarach o wysokiej produktywności i ich zawężanie się na obszarach o niskiej produktywności.

Środowisko przyrodnicze nie może być traktowane przez gospodarkę instrumentalnie, tylko jako źródło zasobów. Stanowi, bowiem wartość samą w sobie (autoteliczną), niezbędną dla przetrwania społeczeństw i gatunku ludzkiego. To fundamentalne dla ludzkości zagadnienie jest przedmiotem osobnych, coraz liczniejszych opracowań (Leszczycki, Drżał 1985).

Środowisko przyrodnicze oddziałuje na przestrzenną organizację systemów społeczno-gospodarczych przynajmniej w dwojaki sposób:

• przez odkrycie nowych zasobów i nowych właściwości znanych zasobów oraz

• przez ograniczenia, które stawia działalności społeczno-gospodarczej.

Do tego trzeba dodać wpływ, który wywiera sposób pojmowania przez społeczeństwo problemów środowiskowych i stosowana przez społeczeństwo polityka środowiskowa.

Nowe zasoby środowiska i ich właściwości pobudzają powstawanie nowych ośrodków przemysłowych, powiązań gospodarczych i ruchów ludności. Ograniczenia środowiskowe występują najczęściej w wielkich aglomeracjach miejskich, przemysłowych i okręgach górniczo-surowcowych. Wskutek rosnącego zanieczyszczenia środowiska następuje tu osłabienie jego naturalnej odporności i procesów samoregułacji. Dalszy wzrost gospodarczy prowadziłby do załamania stanu równowagi przyrodniczej, przejawiającego się w utracie odporności i zdolności samoregulacji, degeneracji układów biologicznych, zagrożenia dla zdrowia ludzkie go. Taki stan wpływa na kierunki inwestowania i gospodarowania. Wymaga intensywniejszej ochrony środowiska, restrukturyzacji gospodarki, rozbudowy infrastruktury oraz zahamowania wzrostu nowych miejsc pracy, a przez to napływu ludności. Umożliwia to podniesienie jakości życia ludności miejscowej. Ograniczenia środowiskowe stwarzają, więc bariery rozwoju wielkich aglomeracji, zwłaszcza aglomeracji o tradycyjnej strukturze przemysłu, opartej na gałęziach surowcowych. Wyzwalają się siły odśrodkowe, które mogą sprzyjać działaniu sił dośrodkowych w innych, mniejszych aglomeracjach i ośrodkach miejskich lub na obrzeżu aglomeracji tradycyjnych. W ten sposób dokonują się zmiany w przestrzennej organizacji gospodarki i społeczeństwa.

Ograniczenia środowiskowe występują również na obszarach rolnych. Np. w sąsiedztwie wielkich ferm hodowlanych lub w rejonach o intensywnym nawożeniu mineralnym i stosowaniu chemicznych środków ochrony roślin. Nie są od nich wolne także obszary turystyczne, których chłonność, wskutek masowości turystyki ulega wyczerpywaniu się.

Obecne koncepcje korzystania ze środowiska są podporządkowane zarówno korzy-

staniu ze środowiska przyrodniczego, jak i zadaniom jego ochrony.

Koncepcja ekologiczna przewiduje ukształtowanie się w przyszłości innego niż, obecnie modelu konsumpcji, modelu o innej strukturze, określonej przez rozwój | osobowy człowieka. Może to zredukować wybujałe potrzeby materialne.

Domański przytacza dwie różne koncepcje planowania inwestycji i mierzenia ich efektywności, których wyniki stanowią podstawę do podjęcia decyzji. Są to:

• metoda kosztów i korzyści, która mierzy zjawiska w jednostkach pieniężnych (za jej pomocą oceniono wiele znanych projektów, wśród nich projekt trzeciego lotniska w Londynie oraz projekt Wielkiej Tamy w Hydrowęźle Asuańskim. Wyniki okazały się niewystarczające. W przypadku Wielkiej Tamy wystąpiło wiele nieprzewidzianych skutków, które zredukowały zamierzone efekty. Między innymi zmniejszyła się produktywność rolnictwa, a także zarybienie i w rezultacie znaczenie śródziemnomorskiego przemysłu rybnego),

i zupełnie odmienna

• metoda szacowania skutków środowiskowych (environmental impact assesment).

W tej drugiej metodzie należy rozważyć:

1. czy planowane przedsięwzięcie jest niezbędne,

2. czy istnieje alternatywa, która ma przynieść zamierzone efekty,

3. jaki będzie poziom bezpieczeństwa publicznego w przypadku zastosowania ryzykownej technologii,

4. jakie środki ochronne powinny być zagwarantowane dla obszarów o szczególnych walorach ekologicznych i krajobrazowych.

Metoda EIA powinna być koniecznie stosowana w fazie przygotowywania inwestycji. Wymaga ona, aby w procesie przygotowywania decyzji wyniki oszacowania skutków środowiskowych były wielokrotnie konfrontowane z wariantowymi rozwiązaniami lokalizacyjnymi i techniczno-ekonomicznymi. W ten sposób można nie tylko identyfikować i unikać szkodliwych skutków, ale również odnosić korzyści. Jeśli np. nieuniknione jest pewne zanieczyszczenie środowiska wskutek realizacji projektu, należy zaostrzyć wymagania ochronne w postaci obowiązku budowy nowoczesnej infrastruktury. Gdy występuje niepewność, co do przyszłych skutków, niezbędne jest zidentyfikowanie tych obszarów, które byłyby najbardziej podatne na skutki szkodliwe i przez kolejną selekcję obszarów obniżenie stopnia niepewności.

Szacowanie skutków środowiskowych powinno, więc być dostosowane w formie i czasie do procesu podejmowania decyzji. W takim dostosowaniu sprzyja definiowaniu i ocenie strategii służących zapobieganiu lub redukowaniu szkodliwych następstw. W przypadku przedsięwzięć o istotnych konsekwencjach dla ludności w odpowiednich etapach stosowania metody powinny być włączone organy przedstawicielskie lub szeroka opinia publiczna.

2.4. Przestrzenne zróżnicowanie kosztów produkcji

Produkcja polega na łączeniu i przetwarzaniu czynników produkcji. Tradycyjne teorie uwzględniają trzy czynniki:

1. ziemię,

2. kapitał i

3. pracę,

nowsze teorie uwzględniają:

4) wiedzę techniczną i organizacyjną.

Dostępność i koszty pozyskiwania tych czynników są przestrzennie zmienne.

KAPITAŁ

W poprzednim podrozdziale omówiono lokalizacyjne znaczenie zróżnicowania powierzchni ziemi.

Zwróćmy obecnie uwagę na kolejny czynnik produkcji, tj. na kapitał. Wszystkie' rodzaje działalności wymagają kapitału, choć w niejednakowym stopniu.

Ze względu na wymagania kapitałowe działalności gospodarcze można dzielić na następujące grupy:

1. działalności pracochłonne, obejmujące usługi, w tym handel, finanse, ubezpieczenia, usługi osobiste i materialne, budownictwo;

2. działalności kapitałochłonne, obejmujące górnictwo i przemysł przetwórczy.

Dostępność kapitałów dla przedsiębiorstw jest zróżnicowana regionalnie. W niektórych regionach, np. w dobrze prosperujących regionach przemysłowych, akumulacja kapitału w dłuższym okresie doprowadziła do powstania zasobów, które przekraczają miejscowe zapotrzebowanie i tworzą niewykorzystane nadwyżki. Inne regiony, bogate dzięki wcześniejszej akumulacji, mogą następnie przejawiać słabszą dynamikę rozwojową. Mają wskutek tego wolne kapitały. Wreszcie są regiony nie mające wolnych zasobów kapitałowych, ale mają dogodne warunki do inwestowania.

Instrumentem regulującym regionalne przepływy kapitału jest stopa procentowa.

W warunkach gospodarki rynkowej kapitał będzie przepływał z regionów nadwyżkowych do regionów deficytowych, aż do wyrównania się regionalnych stóp procentowych.

Kapitał nie jest jednak doskonale mobilny, a ponadto poszczególne rodzaje kapitału są mobilne w różnym stopniu. Trzeba, zatem rozróżnić:

1. kapitał już zainwestowany ze znacznym udziałem nieruchomości i

2. nowo wytwarzane dobra kapitałowe.

Kapitał już zainwestowany wytwarza inercję geograficzną. Dość swobodnie natomiast przepływa kapitał finansowy, przynajmniej wewnątrz kraju. W stosunkach międzynarodowych jego przepływy są regulowane przez politykę państwową.

Niedoskonała mobilność kapitału sprawia, że jego cena, tj. stopa procentowa, a zatem i koszty jego pozyskiwania przez przedsiębiorstwa są przestrzennie /mini Współcześnie mobilność kapitału wzrasta. Jednakże dawne różnice w dostępności kapitału doprowadziły do nierównomiernego rozwoju regionów. Przejawy nierównomierności utrzymują się do dziś.

PRACA

Mimo mechanizacji i automatyzacji produkcji, koszt czynnika pracy stanowi wysoki odsetek kosztów produkcji.

W przemyśle Stanów Zjednoczony) udział kosztów pracy wynosi średnio 35% wartości dodanej. Np. w przemyśle odzieżowym udział ten wynosi 60%, w przemyśle chemicznym 25%. W przemysłach, w których udział kosztów pracy w kosztach produkcji jest wysoki lub, które wymagają pracy o szczególnych kwalifikacjach przestrzenna zmienność podaży rąk do pracy wywiera silny wpływ na lokalizację.

Koszty pracy zależą od wysokości płac i wydajności pracy.

Płace mogą się zmieniać w zależności od miejsca, czasu, gałęzi. Zmieniają się w zasadzie, choć nie wyłącznie w zależności od popytu i podaży pracy.

Mechanizm ten jest korygowany przez czynniki, takie jak:

1. działalność związków zawodowych,

2. ustawodawstwo pracy,

3. walory środowiska przyrodniczego i społecznego,

4. uciążliwość dojazdów do pracy.

Zarówno popyt, jak i podaż pracy, są przestrzennie zróżnicowane. Inne są na obszarach wiejskich i miejskich oraz w różnych typach prac (wykwalifikowana i niewykwalifikowana, praca mężczyzn i kobiet, praca produkcyjna i nieprodukcyjna).

Lokalne i regionalne niezrównoważenie podaży i popytu na pracę o różnych właściwościach powoduje utrzymywanie się przestrzennego zróżnicowania płac.

W warunkach doskonalej konkurencji i niewystępowania barier w przestrzennej mobilności pracy takie niezrównoważenie byłoby krótkotrwałe i niwelowane prze działanie rynku pracy. Jednak mobilność pracy jest ograniczona i rynek pracy nie działa w doskonałej konkurencji.

Wprawdzie bywa migracja ludzi do regionów gdzie są wyższe płace i praca!

Np. w USA proporcje są następujące:

Duże/małe miasta –

Stany południowe/zachodnie – 100/130

Biali niebiali: mężczyźni– 174/100, kobiety – 170/100

Koszty pracy zalezą od płacy oraz od wydajności.

Wydajność pracy zależy od:

1) postawy wobec pracy:

a)płynności kadr

b) absencji,

c) niechęci do zmian produkcyjnych, technicznych i organizacyjnych.

1. stopnia zorganizowania świata pracy:

a)aktywności związków zawodowych.

Jest jeszcze jeden czynnik wpływający na koszty pracy a mianowicie różnice w podaży pracy, która jest większa w regionach gęściej zaludnionych (metropolie), przemysłowych. Więcej ludzi lepiej wykształconych, zasoby ludzi do prac sezonowych, więcej talentów!