7. Inspiracje analityczne. Danto. Dickie.

Danto: motyw nieodróżnialności i jego funkcja w przeformułowaniu pytania o dzieło sztuki oraz odejściu od prymatu doświadczenia estetycznego (percepcyjnego) w kontakcie ze sztuką.

Motyw nieodróżnialności

• w książce The Transfiguration of the Commonplace Arthur C. Danto, wyrastający z tradycji filozofii analitycznej, opisuje hipotetyczną wystawę, na której prezentowane są same czerwone obrazy

• ilustruje on w ten sposób problem estetycznej, tzn. percepcyjnej nieodróżnialności bardzo różnorodnych dzieł sztuki, należących od odrębnych gatunków artystycznych, mających inne znaczenie itd.

• Danto: „katalog tej wystawy, w pełni kolorowy, byłby monotonny, ponieważ wszystkie zilustrowane obiekty wyglądają tak samo, choć reprodukowane obrazy należą do tak odmiennych gatunków, jak malarstwo historyczne, portret psychologiczny, pejzaż, abstrakcja geometryczna, sztuka religijna oraz martwa natura. Katalog zawiera również obraz z warsztatu Giorgione i coś, co jest zwykłą rzeczą, bez żadnych pretensja do wzniosłego statusu dzieła sztuki”

• ten hipotetyczny przykład ilustruje problem percepcyjnej (wizualnej, formalnej) nieodróżnialności obiektów, które mają różny status: niektóre są zwykłymi rzeczami, niektóre zaś dziełami sztuki, przy czym są to bardzo różne dzieła, należące do odmiennych gatunków artystycznych itd.

• pytanie: co w tym wypadku decyduje o różnicy między poszczególnymi dziełami oraz o różnicy między dziełem sztuki a zwykłą rzeczą?

• Danto wskazuje, że impulsem do tego rodzaju refleksji była nowojorska wystawa Andy Warhola z 1964 roku, na której pokazano Brillo Box: pracę składającą się z obiektów wyglądających tak samo jak pudełka nasyconych detergentem zmywaków Brillo Box, dostępnych ówcześnie w sklepach

• między Brillo Box (dziełem sztuki) a Brillo Box (zwykłą rzeczą) nie występowała żadna dająca się percepcyjnie uchwycić różnica – a jednak miały krańcowo różny status: dzięki czemu? jakie czynniki decydują o ich różnym statusie?

• w efekcie filozoficzne pytanie o dzieło sztuki nie może już brzmieć „czym jest dzieło sztuki?”, ale „co odróżnia dzieło sztuki od czegoś, co dziełem sztuki nie jest, w sytuacji, gdy nie ma między nimi żadnej wyraźnej percepcyjnej różnicy?”

• oznacza to podważenie roli tradycyjnie rozumianego doświadczenia estetycznego (percepcyjnego) w kontakcie ze sztuką → w rozpoznaniu, odróżnieniu i zdefiniowaniu sztuki

• ma je zastąpić rodzaj kontaktu poznawczo-interpretacyjnego

Różnica między dziełem sztuki a zwykłą rzeczą.

• tym, co pozwala odróżnić dzieła sztuki od innych struktur reprezentujących i ucieleśniających znaczenia, jest przynależność dzieł do konstytutywnego dla nich kontekstu teoretyczno-historycznego, do „świata sztuki” rozumianego jako przestrzeń symboliczno-ideowa

• Danto: „postrzeganie czegoś jako sztuki wymaga elementu, którego oko nie jest w stanie dostrzec – atmosfery teorii artystycznej, znajomości historii sztuki: świata sztuki”

• Danto wykorzystuje koncepcję „świata sztuki”, aby rozprawić się z notorycznym zarzutem kierowanym pod adresem sztuki nowoczesnej i współczesnej: „dziecko potrafiłoby to zrobić”

• weźmy dwa identyczne obiekty – krawaty popryskane farbą: jeden „jest” dziełem zrobionym w latach 60. XX w. przez artystę, drugi został popryskany przez dziecko.

• dzieło jest ironiczną i wypowiedzią artysty na temat wcześniejszego nurtu sztuki action painting → stworzenie takiej wypowiedzi wymagało wiedzy na temat historii sztuki, zrozumienia emblematycznego sensu, jaki technika i efekty drippingu miały dla malarstwa action painting

• trudno oczekiwać, by dziecko miało tę wiedzę i tę świadomość, a zatem, by jego gest był podyktowany tą samą intencją co gest artysty – chyba że mielibyśmy do czynienia z genialnym dzieckiem :)

Istota dzieła sztuki według Danto – kwestia bycia-o-czymś i ucieleśniania.

Interpretacja i transfiguracja

• w odróżnieniu od zwykłej rzeczy, dzieło sztuki jest zawsze „wypowiedzią” (statement) artysty, aktem komunikacji znaczenia i jako taki akt jest tworzone → w efekcie przysługuje mu cecha „bycia-o-czymś” (aboutness)

• nie należy utożsamiać dzieła sztuki z materialnym przedmiot, dzieło jest pewną strukturą znaczącą, przedmiotem semiotycznym nadbudowanym nad przedmiotem materialnym

• artysta tworzy dzieło jako określoną interpretację, wskazującą, które elementy danej materialnej rzeczy należy potraktować jako elementy znaczące artystycznie i jakie należy im przypisać znaczenie

• Interpretacja ma moc przemiany, „transfiguracji” zwykłej rzeczy w dzieło sztuki, nadbudowuje nad materialną rzeczą strukturę semantyczną, zmienia ją w znak (układ znaków) o określonym znaczeniu

• czy „bycie-o-czymś”, a zatem bycie reprezentacją znaczenia wystarczająco odróżnia i definiuje dzieło sztuki? nie → gdyż nie odróżnia go od innych typów znaków

• według Danto, inaczej niż w przypadku zwykłych reprezentacji, zwykłych, nie-artystycznych znaków, w przypadku dzieła sztuki liczy się też sama forma, sam sposób prezentacji treści → ważna jest relacja między sposobem prezentowania treści i samą tą treścią

• w odróżnieniu od innych typów reprezentacji znakowej, dzieło sztuki wykorzystuje samą formę prezentacyjną do tego, by dodatkowo „ucieleśniać” w niej pewne znaczenia → czynnik różnicujący to zatem „ucieleśnianie” (embodyment) znaczeń w samej formie prezentacyjnej

• często dzieło „ucieleśnia” te same znaczenia, które reprezentuje też jako struktura semiotyczna → innymi słowy, dzieło staje się wcieleniem, egzemplifikacją tego, o czym samo traktuje

Dickie: instytucjonalna teoria sztuki i różnice między nią a koncepcją „świata sztuki” Danto.

Instytucjonalna teoria sztuki

• George Dickie, interpretując we własny sposób teorię Danto (na wczesnym etapie jej rozwoju), stworzył tzw. „instytucjonalną teorię sztuki” → Danto jednak wyraźnie się od niej odciął, podkreślając odmienność własnej koncepcji

• teoria Dickiego zakłada, że o byciu czegoś dziełem sztuki decyduje, w sposób całkowicie arbitralny, establishment związany z instytucjami sztuki – krytycy, muzealnicy, kuratorzy, dyrektorzy galerii itd.

• przyznają oni danej rzeczy status dzieła sztuki, „kandydata do oceny”, jednak - co krytycznie zauważył Danto - owa ocena ma u Dickiego charakter estetyczny: jej przedmiotem są te formalno-materialne, percepcyjnie uchwytne cechy dzieła, jakie posiadało ono, zanim jeszcze stało się „dziełem” → dzieło jest więc dla Dickiego tożsame z materialnym przedmiotem

• zdaniem Danto, takie ujęcie prowadzi do absurdalnych konsekwencji: Dickie, pisząc o Fontannie Duchampa, skupia się na jej „błyszczącej białej powierzchni, głębi ukazującej się, gdy odbija ona wizerunki otaczających przedmiotów, jej przyjemnym, owalnym kształcie” → potwierdza to, że utożsamia on Fontannę (dzieło sztuki) z pisuarem (zwykłą rzeczą), redukuje dzieło do materialnego przedmiotu, nie dostrzega jego semiotycznego charakteru

• przeniesienie do „instytucjonalnego świata sztuki” w rozumieniu Dickiego nie zmienia niczego „w” przedmiocie, zmiana występuje tylko po stronie oglądającego, który nastawia się na odbiór percepcyjnie uchwytnych cech przedmiotu jako cech estetycznych – ten rodzaj zmiany postawy jest jednak zdaniem Danto możliwy zawsze i nie potrzebujemy do tego żadnego „świata sztuki”