Ekonomika rolnictwa

Dr Agnieszka Baer- Nawrocka

Pokój 611 collegium maximum Tel [phone]

[e-mail]

Prowadzący ćwiczenia. mgr Anna Fabisiak

dr Małgorzata Kołodziejczak

Literatura

• Heijman w. krzyżanowska z. Gędek Ekonomika Rolnictwa

Miejsce ekonomiki rolnictwa w systemie nauk ekonomiczno- rolnych

Ekonomia- ( Oikos- dom, nomos- prawo), nauka o procesach gospodarczych wykrywa i opisuje prawidłowości rządzące tymi procesami.

Prawidłowości ekonomiczne- stale powtarzające się związki między poszczególnymi składnikami wytwarzania i świadczenia usług oraz między nimi a elementami podziały, wymiany, konsumpcji. Prawidłowości te nazywamy Prawami ekonomii.

Inne definicje ekonomii:

• Nauka badająca w jaki sposób ludzie ( indywidualnie lub z zespołach) wykorzystują zasoby będące w ich dyspozycji w celu zaspokajania potrzeb materialnych i niematerialnych

• Nauka o tym w jaki sposób ludzie organizują działanie w sferze produkcji i konsumpcji

Funkcje ekonomii

Poznawcza – dostarcza wiedzy o aplikacyjne- ustalania i wynikające wnioski

Zjawiskach i procesach gospodarowania dostarczają wskazówek przydatnych w

O rządzących nimi prawidłowościami działalności gospodarstw domowych,

Przedsiębiorstw państwowych itd.

Rolnictwo- jest gałęzią ludzkiej wytwórczości, której produkcja oparta jest o wykorzystanie procesu rozmnażania i wzrostu żywych komórek roślin i zwierząt oraz odbywa się w oparciu o ziemię jako podstawowy środek produkcji.

Rolnictwo a gospodarka żywności- rozwój cywilizacyjny doprowadził do stopniowego podziału pracy, specjalizacji na poszczególnych etapach:

1. Tworzenia środowiska produkcji dla rolnictwa

2. Wytwarzania w rolnictwie

3. Przetwórstwa produktów rolniczych

Rolnictwo należy traktować jako integralna część gospodarki żywnościowej która obejmuje sumę określanych procesów produkcyjnych i usługowych dokonujących się w poszczególnych ogniwach wytwarzania żywności.

Gospodarka żywnościowa- gospodarka wyżyw nienowa, gospodarstwo rolniczo- żywnościowe, agregat żywnościowy, kompleks gospodarki żywnościowej lub kompleks żywnościowy.

W sferze praktyki i nauki przyjęto pojęcie Agrobiznesu

klasyczna struktura agrobiznesu:

• Zaopatrzenie

• Rolnictwo

• Przetwórstwo i obrót

Ekonomika rolnictwa bada prawidłowości zachodzące w rolnictwie oraz odkrywa własne prawidłowości, zjawiska i procesy gospodarki w dziedzinie rolnictwa

Nauki ekonomiczne

Nauki ekonomiczno rolnicze- ekonomika rolnictwa

Nauki przyrodnicze

Wykład 2

Metody badawcze stosowane w naukach ekonomiczno- rolniczych

Podstawa badań- analiza ekonomiczna, w której wykrywa się współzależność procesów i zjawisk, ich powiązanie i oddziaływanie

W analizach ekonomicznych stosuje się metody:

• Statystyczna- analiza statystyczna danych masowych, której wyrazem są sposoby opracowania uzyskanych wyników i ich interpretacji ( diagramy, indeksy, wskaźniki korelacji)

• Rachunkowo kalkulacyjna- opracowanie materiałów szczegółowej rachunkowości gospodarstw rolnych stanowiących źródło wielu informacji o stanie i tendencjach rozwojowych rolnictwa

• Opisów monograficznych- jest w pewnym sensie uzupełnieniem danych statystycznych i rachunkowych; badania monograficzne umożliwiają pogłębienie znajomości badanej dziedziny

Metody badawcze stosowane w naukach ekonomiczno-rolniczych

Wnioski i twierdzenia ekonomiczne wyciąga się zarówno na podstawie podejścia:

• Indukcyjnego ( wyprowadzenie wniosków ogólnych z przesłanek szczegółowych- wnioskowanie od szczegółu do ogółu),

• Dedukcyjnego ( wysuwanie wniosków wynikających z przesłanek ogólnych- od ogółu do szczegółu)

Specyficzne cechy produkcji rolniczej

1. Udział żywych organizmów w procesie produkcji- w rolnictwie, w ścisłym tego słowa znaczeniu produkują żywe organizmy, rola człowieka ogranicza się do:

   1. Stwarzania optymalnych warunków rozwoju roślin i zwierząt

   2. Doskonaleniu organizmów roślin i zwierząt poprzez pracę hodowlaną

Reperkusje gospodarcze:

• Ograniczone tempo wzrostu produkcji

• Utrudnienia w mechanizacji i automatyzacji procesów gospodarczej

• Specyfika rozkładu w czasie nakładów i efektów

1. Odmienności roli ziemi w produkcji rolniczej

   1. W rolnictwie także w leśnictwie ziemia jest siedliskiem, w innych działach gospodarki spełnia role bierną

   2. Cechy ziemi jako środka produkcji:

      1. Ograniczoność i niepowiększalność

Skutki gospodarcze:

• Trudność przemian agrarnych

• Relatywne wolne tempo wzrostu produkcji rolnej

1. Przemienny charakter i nieprzesuwalność ( nieruchomość)

Skutki gospodarcze:

• Przemienne rozłożenie produkcji

• Koszty obrotu produktami rolnymi

• Konieczność stosowania maszyn i urządzeń pracujących w ruchu

1. Zróżnicowana produkcyjność ( urodzajność)

Skutki gospodarcze:

• Występowanie renty gruntowej

Renta gruntowa

Renta absolutna renta różniczkowa

Renta różniczkowa I renta różniczkowa II

Renta różniczkowa I za użytkowanie gleby jakościowo lepszej

Renta różniczkowa II- lepsza jakość + ponoszenie nakładów związanych z pielegnacją

1. Wpływ warunków klimatycznych na produkcję

2. Występowanie zjawiska samo reprodukcji środków produkcji

3. Brak zgodności między czasem pracy a czasem produkcji i sezonowości produkcji

4. Niska towarowość produkcji

W Polsce mamy 16,154 mln ha(61% powierzchni kraju ) użytków rolnych w tym grunty orne 12,094 mln. Polska to 9% ogólnych użytków rolnych UE, znajdujemy się na 5 miejscu po Francji, Hiszpanii, Niemcach, Wielkiej Brytanii. Na jednego mieszkańca w Polsce przypada 0,4 ha

Powierzchnia UR na 1 pełnozatrudnionego (osoby która w ciągu roku przepracowała cały etat w każdym miesiącu) ( ha) 6,9. W rolnictwie Polskim występuje zjawisko nadzatrudnienia co plasuje nas na ostatnich miejscach w rankingu UE.

Polskie gospodarstwa stanowią 17,7% w ogólnej ilości gospodarstw UE. 7% wszystkich gospodarstw polskich to gospodarstwa powyżej 20ha, średnia powierzchnia gospodarstwa w Polsce to 8,8ha, a licząc gospodarstwa poniżej 1ha to 6,3ha.

Struktura gospodarstw w%

Województwo	1-5ha	5-10ha	10-15ha	15-20ha	20-30ha	Do30ha	Pow 30ha
Wielkopolskie	39,3	26,1	15,4	8,2			5,5

Podkarpackie, świętokrzyskie duży udział małych gospodarstw, na zachodzie duży udział większych gospodarstw.

1 ESU to 1200 Euro, Nadwyżka bezpośrednia =produkcja – koszty bezpośrednie

26.10.2009r.

1. Wpływ warunków klimatycznych na produkcję:

   1. Czynniki klimatyczne:

      1. Biorą bezpośredni udział w procesach produkcyjnych

      2. W znacznej mierze narzucają rolnikowi określony kierunek produkcji i determinują w dużym stopniu efektywność jego działania

   2. Zmienność warunków klimatycznych powoduje fluktuacje produkcji, dochodów i efektywności nakładów

   3. Przyrodnicze ryzyko produkcji – zmienność efektów pracy człowieka wywołana zmiennością warunków klimatycznych oraz faktem uczestniczenia w niej żywych organizmów

Zależność produkcji rolniczej od przyrody maleje w miarę rozwoju postępu, opanowywania przyrody

Sposoby przeciwdziałania niekorzystnym zjawiskom przyrodniczym:

• Mrozoodporne i chorobo odporne odmiany roślin

• Szczepionki

• Melioracje, systemy nawodnień

• Środki ochrony roślin

Ograniczenia w oddziaływaniu człowieka:

• Urodzajność ziemi

• Sumy opadów i ich rozkład

• Nasłonecznienie

• Przymrozki, mrozy

• Susze

1. Występowanie zjawiska samo reprodukcji środków produkcji

Reprodukcja = odtwarzanie

Rodzaje reprodukcji:

• Prosta- wielkość zasobów jest mała

• Zawężona- wielkość zasobów zmniejsza się

• Rozszerzona- wielkość zasobów z okresu na okres wzrasta (stopa zmian dodatnia)

Reperkusje gospodarcze:

• Możliwość istnienia gospodarki naturalnej zamkniętej

• Mniejsza zależność gospodarstwa rolnego od rynku

• Znaczenie samo reprodukcji dla poszczególnych gospodarstw zmniejsza się wraz z unowocześnianiem gospodarki rolnej

1. Brak zgodności między czasem pracy a czasem produkcji, sezonowość produkcji

Czas produkcji

Okres od rozpoczęcia produkcji do jej zakończenia

Czas pracy

Okres (ilość dni), w którym potrzeba przy danej produkcji pracować, w którym potrzebna jest integracja, działalność człowieka

Skutki

• Nierównomierność zapotrzebowania na pracę

• Utrzymywanie w rolnictwie zasobów pracy na poziomie większym od średniego zapotrzebowania (niepełne wykorzystanie zasobów pracy)

• Mniejsza efektywność mechanizacji rolnictwa w porównaniu do przemysłu

Towarowość produkcji

- dla całości produkcji wytworzonej w danym podmiocie produkcyjnym

Wtg = PT/PK

Wtg- wskaźnik towarowości produkcji gospodarstwa

PT- produkcja towarowa

PK- produkcja końcowa

- dla całego produktu

Wtp = PT/PG

Wtg- wskaźnik towarowości produkcji danego produktu

PT- produkcja towarowa

PG- produkcja globalna

Struktura towarowa produkcji rolniczej:

- produkcja zwierzęca 56,2% (dominuje żywiec rzeźny, mleko)

- produkcja roślinna 43,8% (dominują zboża)

Tendencje związane z towarowością produkcji rolniczej

• Towarowość produkcji rolniczej jest znacznie niższa niż w innych działach produkcji materialnej

Przyczyny:

- duże zużycie produkcyjne

- zużycie konsumpcyjne rodziny rolniczych

• W rozwoju historycznym towarowość rolnicza rośnie

Przyczyny:

- wzrost skali produkcji w poszczególnych gospodarstwach

- spadek konsumpcji naturalnej w samym rolnictwie

- zawężenie profilu produkcyjnego gospodarstw tylko w określonych produktach

• Towarowość gospodarstw zależna jest od ich wielkości

Obszar gospodarstwa - towarowość

KIERUNKI PRZEMIAN WSPÓŁCZESNEJ GOSPODARCE ŻYWNOŚCIOWEJ

1. Pogłębianie społecznego podziału

2. Technizacja rolnictwa

3. Intensyfikacja organizacji produkcji i produkowania

4. Integracja

5. Koncentracja produkcji i jednostek produkcyjnych

6. Rosnący wpływ postępu naukowo- technicznego

Pogłębianie społecznego podziału pracy

Dwie płaszczyzny:

1. Rolnictwo- działy pozarolnicze

Przekazywanie działom pozarolniczym:

- funkcji przetwarzania produktów rolnych

- funkcji zaopatrywania gospodarstw rolnych oraz zbytu ich produktów

- niektórych czynników bezpośrednio produkcyjnych

1. Wewnątrz samego rolnictwa

Przetwórstwo rolno- spożywcze Rynek środków do produkcji rolniczej Usługi	+	Rolnictwo	=	Agrobiznes

Struktura sprzedaży usług dla rolnictwa indywidualnego

- maszynowe 24,5%

- ubezpieczeniowe 16,5%

- naprawcze maszyn 18%

Płaszczyzna rolnictwo – rolnictwo

Specjalizacja produkcji w rolnictwie
Naturalna

Ograniczenie asortymentowej różnorodności produkcji towarowej w gospodarstwie

Cele specjalizacji:

• Zwiększenie ilości i jakości produkcji towarowej

• Wzrost wydajności pracy

• Osiąganie wyższej opłacalności produkcji i dochodu rolniczego

• Zwiększenie skali produkcji w celu lepszego wykorzystania budynków, urządzeń i maszyn

• Szybsze wprowadzenie do produkcji nowej techniki i osiągnięć naukowych

Źródła pogłębiania się społecznego podziału pracy:

• Rozwój środków produkcji

• Technizacja

• Korzyści ekonomiczne płynące ze zwiększenia skali produkcji poszczególnych produktów

Zróżnicowanie stopnia podziału pracy:

• Czynniki wywołujące zróżnicowanie:

  • Poziom ogólnego rozwoju całej gospodarki narodowej

  • Stopień rozwoju przedsiębiorstw usługowych

  • Struktura agrarna

Podsumowując:

Skutki pogłębiania się s[społecznego podziału pracy:

• Wzrost skali produkcji

• Specjalizacja

• Wyrastanie sfery usług

• Zmniejszanie się liczby ludności w rolnictwie

• Obniżenie społecznych kosztów produkcji rolnej

Technizacja rolnictwa

Skutki gospodarcze technizacji

• Zmniejsza pracochłonność produkcji

• Wywołuje tendencję do koncentracji i zwiększania skali produkcji

• Stwarza możliwość intensyfikacji kapitałochłonnej

• Prowadzi do zmiany relacji miedzy czynnikami produkcji

• Wzrasta wyposażenie w kapitał w przeliczeniu na 1 ha lub na jednego pracownika

Intensyfikacja produkcji rolnej

• Proces podnoszenia nakładów pracy żywej i uprzedmiotowionej na jednostkę powierzchni

• Cel: zwiększenie produkcji rolnej na jednostce zagospodarowanej ziemi lub od jednego zwierzęcia

Intensywność

(nasilenie zjawiska lub działalności)

Organizacji (struktura zasiewów, wielkość stada zwierząt o odpowiedniej strukturze)	Produkcji (wielkość nakładów pracy żywej i środków produkcji poniesionych na jednostkę powierzchni lub produktu)

Metody obliczania

Intensywność organizacji - metoda Kopcia - metoda Pytkowskiego	Intensywność produkcji Wyraża się wielkością nakładów pracy żywej i uprzedmiotowionej (ujętych wartościowo) zużytych w produkcji gospodarstwa w produkcji gospodarstwa w przeliczeniu na jednostkę powierzchni lub produktu

Integracja

Integracja pionowa- wiążąca jednostki gospodarki żywnościowej pracujące na różnych jej etapach

Integracja pozioma- łącząca jednostki o tych samych funkcjach

Modele integracji pionowej:

1. Integracja przez kontrakt

2. Integracja przez zawłaszczenie

Zalety:

1. Producent ma zapewniony rynek dla swojej produkcji i zagwarantowaną ceną

2. Przy lepszej jakości produktu możliwości uzyskania wyższej ceny

3. Stała informacja o postępie w zakresie techniki produkcji

Wady:

1. Producent ma mniejsze możliwości skorzystania z niespodziewanych zysków

2. Kupujący może nalegać na stosowanie specjalnych metod produkcji (wzrost kosztów produkcji bez kompensaty przychodów)

Integracja pozioma

Grupy producenckie

Cel:

• Podniesienie dochodów rolników poprzez redukcję kosztów

• Poprawia jakości produkcji na rynku w wyniku stosowania wspólnych technologii produkcji i wspólnego przygotowania produktów na rynek

• Koncentracja dostaw

• Lepsze planowanie i dostosowanie produkcji do potrzeb rynku

9.11.2009r.

Koncentracja produkcji i jednostek produkcyjnych

Rodzaje koncentracji:

• Koncentracja przestrzenna

• Koncentracja w strukturze agrarnej

• Koncentracja w wytwarzaniu produktów rolnych

Koncentracja przestrzenna

Likwidacja produkcji rolnej rozproszonej przestrzenie

Lokalizacja określonej produkcji rolnej w miejscach, gdzie warunki przyrodnicze i/lub ekonomiczne są dla danego typu produkcji najkorzystniejsze (w regionach gdzie produkcja jest najtańsza)

Podstawowe przesłanki rozwoju koncentracji przestrzennej:

• Obniżka kosztów transferowych – rozwój transportu, wzrostu jego szybkości

• Liberalizacja światowego handlu rolnego – obniżka i likwidacja celnych oraz ograniczenie i/lub zakaz stosowania środków pozataryfowych

• Rozwój integracji międzynarodowej – powstawanie stref wolnego handlu, jednolitego rynku.

Koncentracja w strukturze agrarnej

Polega na zmniejszeniu liczby jednostek produkcyjnych przy równoczesnym zwiększaniu się przeciętnego obszaru gospodarstw i ich produkcji.

Koncentracja w wytwarzaniu produktów rolnych

Poszczególne produkty rolne są wytwarzane przez zmniejszającą się liczbę producentów, którzy wytwarzają na coraz większą skalę. Równocześnie inni dotychczasowi wytwórcy zaprzestają ich produkcji.

Koncentracja w wytwarzaniu prowadzi do zawężania profilu produkcji, a w konsekwencji do specjalizacji produkcji.

Ekonomiczne przesłanki koncentracji

1. Procesy koncentracji są wynikiem działania prawidłowości ekonomicznych. Na skutek procesów technizacji i integracji optimum produkcyjne przesuwa się do jednostek o większej skali produkcji.

2. Przemysł i handel rolno- spożywczy na skutek zachodzących w nich procesów koncentracji wymagają dostaw dużych partii surowca o wystandaryzowanej i wysokiej jakości.

Koncentracja w sferze obrotu i przetwórstwa żywności wywołuje zatem koncentrację w rolnictwie.

Rosnący wpływ postępu technicznego

Postęp to zmiany ilościowe i jakościowe, które w sensie ekonomicznym oznaczają zmniejszenie nakładów na jednostkę produktu finalnego.

Istota postępu: pojawianie się zmian, które w stosunku do poprzedniego stanu rzeczy, oznaczają wyższy stopień rozwoju.

Kategorie postępu w rolnictwie w zależności do zakresu i kryteriów oceny

Kategoria postępu	Zakres	Kryteria oceny
Postęp rolniczy	Rozwój społeczno- gospodarczy kraju	Wkład do postępu społeczno- ekonomicznego kraju (udział w dochodzie narodowym, przyrost produkcji rolniczej itp.)
Postęp w produkcji rolniczej	Rolnictwo jako dział gospodarki narodowej	Wpływ na warunki prowadzenia produkcji rolniczej w skali całego rolnictwa (łącznie z infrastrukturą)
Postęp w gospodarstwie rolnym	Jednostka gospodarcza	Zmiany spowodowane wprowadzeniem postępu technicznego, biologicznego, organizacyjnego

Formy postępu:

• Organizacyjny

• Biologiczny

• Techniczny

• Technologiczny

• Społeczno- ekonomiczny

Skutki postępu technicznego w rolnictwie

Wzrost produkcji. Obniżenie przeciętnych kosztów wytwarzania. Wzrost potencjału produkcyjnego.

Skutki głównych kierunków przemian we współczesnym sektorze rolnym

1. Zmniejszenie liczby bezpośrednio zatrudnionych w rolnictwie (wzrost wydajności pracy)

2. Zmiana proporcji ilościowych między czynnikami produkcji i towarzysząca temu zmiana technik wytwarzania.

3. Zwiększenie skali produkcji i związana z tym zmiana struktury obszarowej gospodarstw

   1. Specjalizacja w produkcji gospodarstw, rejonów i państw

   2. Obniżka społecznych kosztów wytwarzania

Nowe (wykształcone w ostatnich latach) kierunki przemian sektora rolnego

Idea rolnictwa społecznie zrównoważonego

Główne typy rolnictwa:

• Rolnictwo konwencjonalne (industrialne)

• Rolnictwo ekologiczne

• Rolnictwo integrowane

Trzy typy równowagi:

1. Równowaga ekonomiczna (czynników wytwórczych)

2. Równowaga środowiskowa

3. Równowaga społeczna

Rolnictwo społecznie zrównoważone implikuje tzw. wielofunkcyjność rolnictwa

Pojęcia i różnice:

• Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich

• Wielofunkcyjne rolnictwo

Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich (mała industrializacja) – aktywizacji i dywersyfikacja działalności gospodarczej na obszarach wiejskich w szczególności w zakresie działalności alternatywnej względem rolnictwa (produkcji surowców rolniczych)

Wielofunkcyjne rolnictwo – polega na pozarolniczym wykorzystaniu w działalności gospodarczej zasobów czynników produkcji zgromadzonych w gospodarstwach rolnych.

Wielofunkcyjność rolnictwa mieści się w wielofunkcyjnym rozwoju obszarów wiejskich!!!

Wielofunkcyjność rolnictwa a typy rolnictwa (gospodarstw rolnych)

1. Rolnictwo rynkowe (komercyjne)

   1. Wytwarza produkty masowe nowoczesnymi technologiami, konkurencyjne na rynku europejskim (pod określonymi warunkami też na rynku globalnym)

2. Rolnictwo niszowe (butikowe)

   1. Znaczny udział działalności rolniczej niekonwencjonalnej oraz pozarolniczej związanej z gospodarstwem rolnym (produkty lokalne, produkty rolnictwa ekologicznego, sprzedaż bezpośrednia, itp.)

3. Rolnictwo socjalne – przeważają dochody spoza gospodarstwa, a wytworzone produkty rolne (najczęściej metodami konwencjonalnymi) służą głównie potrzebom wyżywieniowym rodziny: można je podzielić na:

   1. W pełni socjalne (np. emerytów, rencistów, pracowników najemnych w jednostkach pozarolniczych)

   2. Quasi socjalne (większość dochodów pochodzi z własnej, pozarolniczej działalności gospodarczej, ale gospodarstwo rolne może być istotnym dostarczycielem czynników produkcji i/lub żywności na potrzeby własne)