„Industrializacja ziem polskich w trzech zaborach.”
- porównanie -
Stopień uprzemysłowienia ziem polskich w okresie zaborów jest wypadkową wielu czynników. Na samym początku należy zaznaczyć, że procesy industrialne zależały w dużej mierze od koniunktury politycznej i ogólnej sytuacji gospodarczej na poszczególnych terenach. Rozwój przemysłu postępował zgoła odmiennie w każdym z zaborów, gdyż główny nacisk był skierowany na różne gałęzie przemysłu. Jeśli chodzi o aspekt metodologiczny mojej pracy w pierwszej kolejności zamierzam zaprezentować proces industrializacji w każdym z trzech obszarów zaborczych, scharakteryzować ówczesne uwarunkowania i postępowość różnych dziedzin przemysłu a następnie porównać zasięg uprzemysłowienia ziem polskich w poszczególnych zaborach i wskazać istotne różnice, które ukażą specyfikę każdego zaboru w danym kierunku rozwoju danego segmentu przemysłowego.
Sytuacja gospodarcza na ziemiach polskich w zaborze rosyjskim na początku XIX wieku była trudna. W Księstwie Warszawskim słabo rozwijały się miasta, rolnictwo znalazło się w kryzysie, a z powodu blokady kontynentalnej spadły ceny zboża. Jednak z czasem władze Księstwa Warszawskiego chciały wpłynąć na niekorzystną sytuację gospodarczą i zaczęto zakładać pierwsze osady przemysłowe. Dość prężnie rozwijało się górnictwo w Zagłębiu Staropolskim. Swoje początki miał łódzki okręg przemysłowy oraz włókienniczy okręg wielkopolski. Po Kongresie Wiedeńskim i utworzeniu Królestwa Polskiego elity polityczne dyskutowały na temat przyszłości gospodarczej państwa. Zastanawiano się, która droga rozwoju będzie efektywniejsza. Jedni nawoływali do rozwoju nowoczesnego rolnictwa, inni byli zwolennikami industrializacji, finansowanej w głównej mierze ze źródeł rządowych. Dużą rolę w ożywieniu gospodarczym kraju odegrał książę Ksawery Drucki-Lubecki, który od 1821 r. pełnił funkcję ministra skarbu. Do jego osiągnięć należą nie tylko zmiany w rolnictwie, ale również wynegocjowanie z Prusami korzystnego dla Królestwa układu celnego, pozwalającego na ochronę nowo rozwijającego się przemysłu. Co więcej, minister skarbu uważał, że gwarancją finansowej i gospodarczej niezależności państwa jest właśnie silny przemysł. Posiadane przez rząd pieniądze, zostały wykorzystane dla rozkwitu trzech okręgów przemysłowych: łódzkiego, dąbrowskiego i staropolskiego. W sumie w latach 1815-1830 r rząd wydał na popieranie rozwoju przemysłu ponad 9 mln złp. Polityka gospodarcza rządu wobec pierwszego okręgu stanowiła kontynuację dotychczasowej koniunktury Księstwa Warszawskiego. Na większą skalę zaczęto sprowadzać osadników, tkaczy i płócienników. Władze udzielały przybyszom kredytów, aby zachęcić ich do przenoszenia się i rozwijania działalności gospodarczej na terenie Królestwa. Wskutek akcji werbunkowej rządu wkrótce zaczęli przybywać tkacze ze Śląska i Poznańskiego. Po 1826 r. coraz częściej zainteresowanymi byli ludzie zamożniejsi, dysponujący kapitałami, którzy zakładali większe przedsiębiorstwa. Powstawały pierwsze manufaktury produkujące przędzę i tekstylia, głównie wełniane. Swoje początki uzyskały specjalnie zakładane osady przemysłowe m.in. w Aleksandrowie, Konstantynowie i Tomaszowie. W Zagłębiu Dąbrowskim, zwanym Zachodnim, rząd inwestował w górnictwo cynku i ołowiu, a także węgla kamiennego. Jednak pierwsze szyby powstały jeszcze podczas pruskiej przynależności tych terenów. Budowano coraz więcej kopalń. Jedna z nich, wybudowana pod Będzinem, została nazwana Ksawerą, na cześć księcia Druckiego-Lubeckiego. Odmienna sytuacja istniała w ostatnim z trzech okręgów, Zagłębiu Staropolskim. Prowadzone tutaj inwestycje nie miały uzasadnienia ekonomicznego. Powstające kopalnie rudy żelaza, posiadały niską zawartość metalu, co jednocześnie powodowało duże koszty przetworzenia. Skala inwestycji przekroczyła zapotrzebowanie rynku, doprowadzając w ostateczności do upadku wielu kopalń. Dalszy postęp w procesie uprzemysłowienia Królestwa Polskiego nadszedł po powstaniu listopadowym. Od 1833 r. górnictwo i hutnictwo rządowe zostało oddane Bankowi. Jego zarządcy charakteryzowali się etatyzmem, stąd też kontynuowali kurs gospodarczy księcia Druckiego-Lubeckiego. Jednak zwolennicy reform i szybkiej modernizacji i industrializacji natrafili na przeciwników. Szacuje się, że około 1850 r. Królestwo było opóźnione w stosunku do Zachodu. Jedną z głównych przyczyń zastoju była mała skuteczność programu inwestycyjnego i wielkie marnotrawstwo środków przemysłowych. Spoglądając na dwa najważniejsze ośrodki, czyli wspomniany wyżej okręg łódzki i okręg Zagłębia Staropolskiego, widzimy stagnację w rozwoju przemysłu. W Zagłębiu Staropolskim utworzono zespół urządzeń przemysłowych, wielkich pieców, walcowni, hut żelaza. Jednak oparty ciągle na staroświeckiej technologii przemysł nie wszedł na ścieżkę dynamizmu, lecz stanął w miejscu. Podobnie było w łódzkim okręgu przemysłowym. Przemysł włókienniczy z powodu granicy celnej był nieopłacalny. Część tkaczy przeniosła się do Białegostoku. Pomimo wspomnianej stagnacji, zaczęła stopniowo upowszechniać się mechanizacja niektórych czynności. Powstawały manufaktury z napędem parowym, a na początku lat czterdziestych profity zaczęły napływać z wybudowanej fabryki Ludwika Geyera. Stała się ona symbolem nowego etapu produkcji włókienniczej. Obok tych dwóch obszarów, coraz bardziej popularne stawały się inwestycje w Zagłębiu Dąbrowskim. Za sprawą inicjatywy Banku Polskiego powołano tam do życia Hutę Bankową, która została wyposażona w nowoczesne urządzenia, w tym w maszyny parowe. Początkowe niepowodzenia gospodarcze stopniowo przekształciły się fazę ekonomicznego postępu. Ogromny wkład w zapoczątkowaniu ery przemysłowej włożył Piotr Steinkeller, który próbował swoich sił w handlu, produkcji przemysłowej, eksploatacji kopalin i w kolejnictwie. Ostatecznie jego działalność plantacyjna browaru i chmielu upadła, niemniej dokonywał się powolny postęp industrialny. Miało to miejsce w drugiej połowie XIX wieku, kiedy gospodarka Królestwa weszła w fazę trwałego rozwoju, przerywanego w krótkich odstępach przez dekoniunkturę. Co więcej, Królestwo należało wówczas do jednych z najszybciej rozwijających się rynków przemysłowych w Europie. Inwestowano w różne gałęzie przemysłu, począwszy od przemysłu hutniczego, kończąc na tekstyliach. Z biegiem czasu następowała koncentracja przemysłu w Królestwie. Pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku, na ziemiach Królestwa istniało 148 zakładów przemysłowych. Prym w procesie industrializacji wiodły dwie gubernie, piotrkowska i warszawska. W pierwszej guberni znajdował się okręg łódzki, z wielkimi zakładami, przede wszystkim bawełnianymi, oraz okręg częstochowsko-sosnowiecki, gdzie znajdowały się nowoczesne stalownie, z hutą Częstochowa i Bankową w Dąbrowie Górniczej. Dodatkowo w okręgu częstochowsko-sosnowieckim istniały zakłady włókiennicze, w tym przerobu konopi i juty. W guberni warszawskiej przewagę posiadał przemysł maszynowy i metalowy. Jeśli chodzi natomiast o procent zatrudnień w poszczególnych sektorach przemysłu, pracę uzyskano w przemyśle włókienniczym, spożywczym, górnictwie, hutnictwie, a także w przemyśle ciężkim. Gorsza sytuacja dotyczyła tzw. przemysłu przyszłościowego, tj. przemysłu chemicznego.
W zaborze pruskim podstawą gospodarki było rolnictwo. Miasta słabo się rozwijały, a w południowej Wielkopolsce zaczęły chylić się ku upadkowi. Mimo, że istniały warsztaty włókiennicze, to tańsze produkty wytwarzane w manufakturach i przywożone z głębi kraju okazały się zbyt dużą konkurencją dla wielkopolskich warsztatów. Od lat trzydziestych i czterdziestych XIX wieku na Pomorzu i w Poznańskiem coraz mocniej zaczęto inwestować w przemysł przetwórczy płodów rolnych. Jednocześnie na południowych ziemiach Wielkopolski upadł przemysł włókienniczy. Powstawały browary, gorzelnie, tartaki, młyny, a nawet cukrownie. Zakładanie fabryk było rzadkością. Impuls do procesów industrializacyjnych w Wielkim Księstwie Poznańskim wypłynął bezpośrednio z Niemiec, a konkretnie z dokonanej rewolucji przemysłowej, która miała miejsce w połowie XIX wieku. Zapoczątkowano swoistą modernizację Poznańskiego i Pomorza, ponieważ władze troszczyły się również o cywilizacyjne i ekonomiczne zmiany na ziemiach polskich. Wspierały produkcję rolniczą i uprzemysłowienie produkcji rolnej i hodowlanej. Nie interesował ich rozwój przemysłu ciężkiego, ponieważ taka produkcja mogła egzystować jedynie na terenach posiadających odpowiednie surowce. W prowincjach polskich eksploatowano tylko sole potasowe i to na małą skalę, w okolicach Inowrocławia. Zaczęto także chętnie inwestować w budownictwo, które z czasem szybko stało się głównym pracodawcą w dziedzinie przemysłu. Na Pomorzu mocno rozwijały się wielkie stocznie w Elblągu, Szczecinie i Gdańsku. Jednak zgodnie z zamysłem władz berlińskich, jedynym możliwie rozwijającym się modelem rozwoju był wzorzec duński, propagujący modernizację wysokotowarowego rolnictwa i przemysłu przetwórczego płodów rolnych. Identyczny kierunek rozwoju był prowadzony przez środowiska polskie. Wspólny wysiłek doprowadził do szybkiego przyrostu produkcji w rolnictwie i we współdziałającym przemyśle. Na całym terenie zaboru pruskiego nastąpiła intensyfikacja procesu uprzemysłowienia, ale to w zachodniej części prowincji doszło do znacznego postępu w przemyśle ciężkim, w którym zatrudniano tysiące pracowników. W całym Wielkim Księstwie Poznańskim rozwijały się takie gałęzie przemysłu, które mogły być konkurencyjne, czyli uzyskiwały wymierne korzyści. Opłacalne stało się inwestowanie w przemysł spożywczy oraz drzewny i meblarski. Obie te dziedziny należały do kapitału niemieckiego i były dobrze zaopatrzone pod względem technicznym. Na najwyższym poziomie technologicznym stały cukrownie, a także gorzelnie i browary. W 1877 r. były dwie cukrownie, a dziesięć lat potem trzydzieści osiem i pod względem ilości i modernizacji dorównały cukrowniom w Królestwie Polskim. Powstawały i rozwijały się także zakłady narzędzi i maszyn rolniczych oraz warsztaty kolejowe. Symbolem poznańskiego przemysłu maszynowego były zakłady Hipolita Cegielskiego, w których produkowano narzędzia i maszyny rolnicze oraz urządzenia dla przemysłu rolniczo-spożywczego. O produkcji przemysłu prowincji decydowały niewielkie i średniej wielkości zakłady, często mieszczące się w małych miejscowościach, a sam rozwój przemysłu wspierały instytucje kredytowe, kasy, banki oraz handel. W drugiej połowie XIX wieku władze postanowiły zorganizować życie społeczne i gospodarcze kupcom i rzemieślnikom. W Poznańskiem zaczęto tworzyć specjalne towarzystwa przemysłowe w celu pomocy i kształcenia pracowników. Pierwszą taką inwestycją było założenie w 1869 r. Towarzystwo Młodych Przemysłowców. Z czasem powstawały kolejne stowarzyszenia, a w 1887 r. doszło do poznańskiego zjazdu tzw. Młodego Przemysłu. Niespełna dziesięć lat później, w 1895 r., zjednoczyły się różne towarzystwa przemysłowe przeistaczając się w jeden ogólny Związek Towarzystw Przemysłowych. Widać więc, że industrializacja po powolnym etapie rozwoju, stopniowo wkroczyła w wyższą fazę modernizacji, doprowadzając do rozkwitu wielu gałęzi przemysłu.
Sytuacja gospodarcza w zaborze austriackim wyglądała odmienne niż w przypadku dwóch poprzednio omówionych przeze mnie obszarów. Położenie ekonomiczne Galicji w ciągu pierwszej połowy XIX wieku zasadniczo ustabilizowało się, lecz na niskim poziomie wytwórczości. Nie wprowadzano żadnych rewolucyjnych pomysłów ani innowacyjnych rozwiązań. Nie istniał tam przemysł, ponieważ lokalna ludność nie dysponowała wystarczającym kapitałem, a rząd wiedeński uznawał pogranicze z Rosją za teren niezbyt bezpieczny dla inwestycji, dlatego państwo nie przeznaczało środków na rozwój Galicji. Nie przypadkiem tereny te nazywano Golicją i Głodomerią. Powstało także określenie „nędzy galicyjskiej”. Wyjątkiem był Śląsk Cieszyński, gdzie funkcjonował rozbudowany przemysł ciężki. Co więcej, Austria bardzo skrupulatnie chroniła własny rynek, ograniczając import. Galicja niewiele na tym zyskała, a rozwijający się przemysł płócienniczy m.in. w Andrychowie, Przeworsku i Leżajsku, stopniowo upadał w skutek konkurencji tańszych towarów przywożonych z głębi kraju. Mimo dynamicznego rozwoju przemysłu w latach 50-80 XIX wieku w Austrii, zmiany w większej skali nie dotarły do Galicji. Pozostawała ona krajem gospodarczo zapóźnionym pod wieloma względami. Pewien impuls nadszedł dopiero na przełomie XIX i XX stulecia. Wówczas rozwinął się w Galicji przemysł naftowy, wykorzystujący złoża ropy w okręgach krośnieńskim i borysławskim. Jednak postęp w przemyśle w porównaniu z innymi krajami był nieznaczny. Bardzo często w zachodniej historiografii pojęcie „przemysł Galicji” utożsamiany jest właśnie z kopalniami soli w Wieliczce i ropy we wspomnianym Borysławiu. Pewną dynamiką charakteryzował się przemysł przetwórczy. Swój rozwój zapoczątkowały i umocniły browary w Żywcu i w Okocimiu, a fabryka wódek i likierów J. A. Baczewskiego we Lwowie posiadała europejską renomę. Zaczął się także rozwijać przemysł cukrowniczy, a w 1914 r. istniały nawet dwie cukrownie. Mimo to, Galicja dysponowała niewielką ilością produktów wysoko przetworzonych. Jednak patrząc całościowo na proces uprzemysłowienia, na poczynione pod koniec XIX wieku przemiany sądzę, że Galicja również weszła w fazę modernizacji przemysłu.
Analizując wszystkie trzy zabory pod kątem stopnia i procesu postępowania industrializacji warto zaznaczyć, jak to już zostało we wstępie zasygnalizowane, iż rozkwit uprzemysłowienia oraz jego istota powinna być rozumiana przez charakter określonych gałęzi przemysłu, rozwijających się na danym terenie. Bardzo ważna jest również sama specyfika gospodarcza każdego z trzech zaborów. Jeśli chodzi o zabór pruski i austriacki to dominowało tutaj rolnictwo, co przyczyniło się do rozwoju przemysłu przetwórczego płodów rolnych. Dlatego bardzo często tereny te nazywa się „rolniczym zapleczem Prus”. To właśnie rolnictwo w głównej mierze wyznaczyło kierunek rozkwitu przemysłu. W Królestwie Polskim sytuacja wyglądała inaczej, albowiem rozwijał się tam przemysł włókienniczy, w głównej mierze za sprawą Łodzi. Bardzo dużą rolę w dynamizacji przemysłu odegrała likwidacja miedzy Królestwem Polskim a Rosją granicy celnej w 1850 r. Co więcej, samo Królestwo stało się najbardziej uprzemysłowioną częścią Imperium Rosyjskiego. Warto także dodać, że kapitał, dzięki któremu powstawał przemysł w Kongresówce, był pochodzenia niepolskiego.
Proces industrializacji w każdym z trzech zaborów przebiegał własnym tempem. Inicjatywa władz w rozwoju i pobudzeniu różnych dziedzin przemysłu była istotnym czynnikiem postępowym. Na początku XIX wieku widzimy podwaliny uprzemysłowienia we wszystkich obszarach zaborczych. Odpowiednia sytuacja polityczna i ekonomiczna oraz wszystkie wspomniane wyżej czynniki, przyczyniły się do stopniowego wprawienia w ruch machiny przemysłowej.
Bibliografia:
Chwalba A., Historia Polski 1795-1918, Kraków 2000.
Groniowski K., Skowronek J., Historia Polski 1795-1914, Warszawa 1977.
Kieniewicz S., Historia Polski 1795-1918, Warszawa 1997.
Kostrowicka I., Landau Z., Tomaszewski J., Historia gospodarcza Polski XIX i XX wieku, Warszawa 1978.