Maria Krajewska

historia, specjalność nauczycielska

grupa II

Uwłaszczenie chłopów w trzech zaborach – porównanie.

System feudalny, który kształtował się w Europie już w epoce starożytnej, a swoją klasyczną postać osiągnął w X-XIII wieku w zachodniej części kontynentu, okazał się bardzo trwałym ustrojem społeczno-gospodarczym. Z biegiem czasu, na skutek licznych przemian społecznych i gospodarczych poszczególne kraje zaczęły odchodzić od feudalizmu poprzez stopniowe wprowadzanie reform uwłaszczeniowych, które były niezbędnym warunkiem wkroczenia na drogę rozwoju kapitalistycznego, uwalniały bowiem chłopów od poddaństwa, przywiązania do ziemi, a także pozwalały zasilić rozwijające się miasta oraz przemysł. Ponadto oznaczały modernizację i unowocześnianie samego rolnictwa.

Procesy uwłaszczeniowe swoje początki miały w Europie w XV wieku (Anglia) i przebiegały według różnych modeli – angielski, francuski, pruski, których charakterystyka i przebieg różniły się od siebie.

Pomimo prób do 1795 roku w Polsce nie udało się przeprowadzić procesów uwłaszczeniowych, dokonały ich państwa zaborcze w wieku XIX. Wprowadzanie reform w zaborach różniły nie tylko lata ich przebiegu, ale także ogólna charakterystyka i model zmian.

Państwem, które najwcześniej rozpoczęło wprowadzanie reform na terenach polskich były Prusy. Wykształciły one własny model uwłaszczenia, którego proces nazywany był regulacją. Rozpoczął się on wraz z wydaniem edyktu 29 maja 1816 roku, definiował on zasięg społeczny regulacji, określał kategorię chłopów, którzy mogli być nią objęci. Reformy pruskie oparte były na trzech regułach: w zamian za uwłaszczenie, pan otrzymywał od chłopa odszkodowanie; uwłaszczeni mogli być tylko ci chłopi, którzy posiadali najwięcej ziemi; o przeprowadzeniu uwłaszczenia decydowała jedna ze stron.

Warunkiem przystąpienia do regulacji było posiadanie przez chłopa sprzężaju, czyli pary wołów i odpowiedniego sprzętu do orki, dodatkowo konieczne było posiadanie minimum 25 mórg (6,3 ha) ziemi. Pozostali chłopi stawali się tzw. chłopami bezrolnymi, pracowali jako najemnicy, zostawali u pana albo wyjeżdżali do miast. Warunki wykupywania się chłopów z powinności regulowało zarządzenie o tzw. reluicji z 1821 roku.

Ustawa regulacyjna z 1816 roku nie obejmowała Poznańskiego (do 1823 r. obowiązywały tam prawa księstwa Warszawskiego). Wraz z utworzeniem Wielkiego Księstwa Poznańskiego stworzono także nową ustawę. Była ona bardziej korzystna niż w Prusach, gdyż o regulację mogli zabiegać także chłopi nie posiadający sprzężaju. Na tych terenach za wykup płacono zazwyczaj środkami pieniężnymi, które umożliwiały rozwój folwarków ze względu na pozyskane kwoty na inwestycje.

Z powodu tego, że chłopi w Poznańskiem niechętnie pozbywali się ziemi, powierzchnia folwarków wzrosła jedynie o 10% (co stanowiło niski procent w porównaniu z innymi zaborami).

Wprowadzony w Prusach model uwłaszczeniowy okazał się bardzo korzystny dla funkcjonowania społeczeństwa i rozwoju gospodarczego. Uwłaszczeni chłopi szybko zaczęli się bogacić i kupować ziemię od uboższych gospodarzy. Obok silnego i produktywnego folwarku zaczęły tworzyć się także bogate gospodarstwa chłopskie zatrudniające najemników. Korzystniejsze było zatrzymanie dużych gospodarstw, które nie tylko pozwalały utrzymać rodzinę, ale jeszcze przynosiły zyski i umożliwiały zatrudnienie ludzi. Stworzony nowy ustrój rolny gwarantował wysoką wydajność ziemi i pracujących na niej robotników rolnych, którzy za pracę otrzymywali coraz wyższe zarobki.

W 1821 roku utworzono Ziemstwo Kredytowe dla Księstwa Poznańskiego, instytucję finansową, która miała wspierać ziemian i chłopów m. in. poprzez udzielanie kredytów. Dzięki wpływom ziemian, m. in. Dezyderego Chłapowskiego, w Wielkopolsce zaczęto wprowadzać tzw. nowe rolnictwo. W latach trzydziestych i czterdziestych na Pomorzu i w Wielkopolsce zaczął rozwijać się również przemysł przetwórczy, w który inwestowali ziemianie.

Pomimo licznych korzyści wynikających z procesów uwłaszczeniowych nie wszyscy chłopi chętnie do nich przystępowali, sprzeciwiali się im również junkrzy. Dlatego też proces regulacji na terenach zaboru pruskiego okazał się żmudny i trwał do 1865 roku.

W przeciwieństwie do Prus reformy uwłaszczeniowe w Królestwie Polskim, będącym pod zwierzchnictwem Rosji, nie wynikały z interesu gospodarczego państwa i rolnictwa, ale były wynikiem pewnego wydarzenia – powstania styczniowego z 1864 roku.

Wcześniej w Cesarstwie, w tym także na Ziemiach Zabranych, wprowadzony został manifest Aleksandra II z 1861 roku. W wyniku reformy włościańskiej chłopi z dóbr prywatnych otrzymali wolność osobistą i ziemię w postaci nadziału, który byli zmuszeni przyjąć. Wielkość nadziału zależała od jakości ziemi (średnio 2,5 dziesięciny – ok. 2,75 ha na osobę), ewentualną nadwyżkę ziemi należało zwrócić właścicielowi ziemskiemu. Za otrzymaną ziemię chłop musiał uiścić odpowiednią opłatę, do czasu całkowitej spłaty musiał wypełniać wszystkie dotychczasowe powinności (także pańszczyznę). Ziemia w Rosji nie była własnością indywidualną lecz wspólną, to wspólnota płaciła podatki i posiadała osobowość prawną (dopiero w 1906 r. chłopi zyskali możliwość otrzymania ziemi na własność i wystąpienia ze wspólnoty). Takie warunki reform zawarte w ukazie nie spodobały się chłopom w Cesarstwie, w związku z tym dochodziło nawet do wybuchów buntów (na Ukrainie). Sytuacja zmieniła się w związku z powstaniem styczniowym i wydaniem tzw. ukazu poprawionego w 1863 roku. Chłopi mogli wykupić ziemię z 20% zniżką oraz mogli stać się właścicielami gruntu.

Po powstaniu sytuacja chłopów poprawiła się, zadanie przeprowadzenia reformy powierzone Nikołajowi Milutinowi dawało nadzieję na lepsze zmiany. 2 III 1864 roku wydano ukazy uwłaszczeniowe. Pierwszy ukaz nadawał użytkowaną przez chłopów ziemię na własność, obciążając ich wieczystym podatkiem, a także obiecywał przydział gruntów z dóbr narodowych chłopom bezrolnym, likwidował wszelkie powinności, utrzymywał w mocy serwituty. Drugi ukaz urządzał na nowo chłopski samorząd. Trzeci ukaz powoływał Komisję Likwidacyjną, która za zadanie miała obliczyć wartość i wypłacić dziedzicom odszkodowanie za utracone korzyści. Czwarty ukaz powoływał do życia szereg instytucji, które miały realizować proces uwłaszczenia: Komitet dla Spraw Królestwa Polskiego w Petersburgu, Komitet Urządzający w Warszawie oraz komisje lokalne. Reforma ta jasno wskazywała, że kwestia reform społeczno-gospodarczych Królestwa Polskiego jest w rękach cara.

Procesy uwłaszczeniowe w zaborze rosyjskim miały podłoże ideologiczne. Ukazy zawierały podobne postanowienia do dekretów Rządu Narodowego i miały spowodować przejście chłopa na stronę caratu. Po powstaniu Carowi zależało na obniżeniu pozycji panów, którzy byli inicjatorami zrywu. Władze podsycały także nienawiść chłopów wobec właścicieli ziemskich i wzajemne antagonizmy, które miały uczynić z chłopów sojuszników cara.

Rosyjski model uwłaszczenia w przeciwieństwie do pruskiego nie zapewniał dynamicznego rozwoju gospodarczego, negatywnymi różnicami było przede wszystkim uwłaszczenie wszystkich chłopów, nadawano ziemię nawet tym, którzy wcześniej nie mieli jej w ogóle (bezrolnym). Niekorzystne skutki przyniosło także wypłacanie odszkodowań ze skarbu państwa (nie jak w Prusach przez chłopów), co odbiło się na finansach Cesarstwa. Uwłaszczenie w Rosji miało charakter odgórnej jednorazowej akcji, nikt nie musiał wyrażać zgody na uwłaszczenie. Szereg reform był bardziej sprawiedliwy niż w Prusach, jednak rozdrobnienie na wsi prowadziło do biedy i było niekorzystne dla gospodarki.

Podobnie jak w Rosji, reformy uwłaszczeniowe w zaborze austriackim były również wynikiem wydarzeń – rabacji galicyjskiej, w wyniku której Rzeczpospolita Krakowska została włączona do zaboru i późniejszej Wiosny Ludów. Rabacja galicyjska okazała się tragiczna w skutkach, Galicja musiała zmierzyć się z osłabieniem gospodarczym, a także z klęską głodową 1847 roku. Nadzieją na poprawę losu chłopów stał się wybuch Wiosny Ludów na terenach Cesarstwa Austriackiego. Gubernator Franz von Stadion wysłał adres do cesarza, w którym domagano się m. in. zniesienia pańszczyzny i wszystkich powinności wobec panów. Na wieść o rewolucji w Austrii część chłopów zaprzestała pańszczyzny. Działacze Towarzystwa Demokratycznego Polskiego namawiali właścicieli ziemskich by zrezygnowali z pańszczyzny, jednak tylko niewielka część zgodziła się na takie rozwiązanie, gdyż nie obiecano im odszkodowań, a także utrzymano serwituty. Towarzystwo chciało przede wszystkim zwalczyć antagonizmy między chłopami a panami galicyjskimi.

Gubernator von Stadion, który nie doczekał się odpowiedzi od ministrów z Wiednia postanowił wprowadzić reformy na własną rękę. 22 kwietnia ogłosił, że z rozkazu cesarza z dniem 15 maja pańszczyzna zostanie zniesiona, a odszkodowania wypłacone zostaną przez rząd. Zastrzeżono także utrzymanie serwitutów. Rząd zatwierdził posunięcie von Stadiona, ogłoszony później patent cesarski zawierał jednak fałszywą datę 17 kwietnia. Tym posunięciem władze austriackie wygrały z polskimi demokratami walkę o poparcie chłopów.

Podobnie jak w Rosji reformy uwłaszczeniowe przyniosły gospodarce galicyjskiej bardzo negatywne skutki, jednorazowa powszechna akcja uwłaszczała wszystkich chłopów, bez konieczności wyrażania na to zgody. Odszkodowania dla właścicieli ziemskich wypłacane były ze skarbu państwa. Tak samo jak w Rosji rozdrobnienie na wsi zahamowało rozwój gospodarczy, bieda dotknęła w szczególności Galicję, która stała się symbolem ubóstwa i złej sytuacji gospodarczej na tych terenach.

Wiek XIX był dla gospodarki i społeczeństwa ziem polskich pod zaborami okresem przełomowym. Procesy uwłaszczeniowe przeprowadzone przez władze zaborcze umożliwiły zniesienie ostatnich śladów systemu feudalnego w Europie. Jednak różne modele zmian spowodowały nasilenie się różnic pomiędzy ziemiami polskimi pod zaborami. Najkorzystniejszym rozwiązaniem okazał się model pruskiej regulacji, określany mianem „pruskiej drogi do kapitalizmu”, dzięki któremu nastąpił dynamiczny rozwój gospodarczy (zarówno rolniczy jak i przemysłowy) Wielkopolski, Pomorza i Górnego Śląska. Wadliwe rozwiązania rosyjskiego i austriackiego uwłaszczenia spowodowały znacznie wolniejszy wzrost gospodarczy, a także doprowadziły do biedy i złej sytuacji społecznej na poszczególnych terenach. Pomimo tego wszystkie państwa zaborcze wkroczyły na drogę rozwoju kapitalistycznego, a sytuacja chłopów na ziemiach polskich poprawiła się.

Rozwiązanie kwestii chłopskiej w znacznym stopniu przyczyniło się do powstawania wśród włościan świadomości narodowej. Warstwa ta wkroczyła do życia społecznego i politycznego (partie polityczne w Galicji w końcu XIX w.). Poprzez wzrost świadomości narodowej wśród włościan, wzmocnione zostały znacznie siły polskiego narodu. Na skutek uwłaszczenia i zniesienia resztek feudalizmu na ziemiach polskich, szlachta uległa przekształceniu, narodziła się nowa warstwa społeczna – ziemiaństwo.

Bibliografia:

• Borowski S., Kształtowanie się rolniczego rynku pracy w Wielkopolsce w okresie wielkich reform agrarnych 1807- 1860, Poznań 1963.

• Chwalba A., Historia Polski 1795-1918, Kraków 2000.

• Groniowski K., Uwłaszczenie chłopów w Polsce, Warszawa 1976.

• Kieniewicz S., Historia Polski 1795-1918, Warszawa 1983.

• Kieniewicz S., Sprawa włościańska w powstaniu styczniowym, Wrocław 1953.

• Kniat M., Dzieje uwłaszczenia włościan w Wielkim Księstwie Poznańskim, t. 2, Poznań 1939 – 1949.

• Nawrocki S., Rozwój kapitalizmu w rolnictwie Wielkopolski w latach 1793 – 1864, Poznań 1962.

• Śreniowski K., Uwłaszczenie chłopów w Poznańskiem, „Przegląd Nauk Historycznych i Społecznych”, V 1984.