Sytuacja w trzech zaborach po powstaniu styczniowym
ZABÓR ROSYJSKI
Klęska powstania styczniowego oznaczała dla Królestwa Polskiego oraz tak zwanych ziem zabranych (obszary Litwy, Białorusi i Ukrainy należące przez rozbiorami do Rzeczypospolitej Obojga Narodów), zaostrzenie represji, sankcje gospodarcze i polityczne. Zlikwidowano całkowicie Królestwo Polskie oraz odrębne dla Kongresówki: Radę Stanu, Radę Administracyjną, budżet, Bank Polski. Kraj Nadwiślański podzielono wzorem ziem rosyjskich na gubernie, na czele których stał generał-gubernator. Wprowadzony w 1861 roku stan wyjątkowy, pozwalający chociażby na szybkie sądzenie osób podejrzanych o działalność wywrotową, przedłużono do początków XX wieku. Przeprowadzono masowe aresztowania, egzekucje i wywózki na Syberię. Masowo konfiskowano majątki polskiej szlachty. Wszelka działalność polityczna została zakazana. Podobnie jak na obszarze zaboru pruskiego uderzono w Kościół katolicki, widząc w nim czynnik propagujący polskie postawy: biskupów podporządkowano nieuznawanemu przez papieża Kolegium Katolickiemu w stolicy imperium rosyjskiego, Petersburgu. Zlikwidowano kościół unicki (grecko-katolicki), zmuszając jego wyznawców do przejścia na prawosławie. Z ziem zabranych wywożono na wschód całe zaścianki szlacheckie, zabroniono Polakom nabywać tam ziemię.
Polityka rusyfikacyjna dotknęła urzędy (rosyjski jako jedyny język urzędowy, zastępowanie urzędników polskich rosyjskimi), przede wszystkim jednak skupiono się na szkolnictwie. Twórcą i realizatorem polityki rusyfikacyjnej w oświacie był w latach 1879 - 1897 Aleksandr Apuchtin. Za jego rządów wprowadzono do szkół język rosyjski jako wykładowy (wszystkie przedmioty oprócz religii). Zamknięto warszawską Szkołę Główną otwierając na jej miejsce uniwersytet rosyjski. Ze względu na kurczenie się sieci szkół oraz spadek poziomu nauczania wzrastał analfabetyzm, za to szerzyło się donosicielstwo i wzajemne szpiegowanie się uczniów.
ZABÓR PRUSKI
Na losy ziem polskich zaboru pruskiego w drugiej połowie XIX wieku wpłynął najbardziej proces zjednoczenia Niemiec i polityka jego głównego architekta, kanclerza Bismarcka. Zgodnie z jego wizją nowe Niemcy miały być państwem scentralizowanym, bez odrębności narodowych, a tym bardziej bez uwidaczniania tych odmienności w instytucjach państwowych czy polityce oświatowej, kulturalnej i gospodarczej. Stąd włączenie Poznańskiego do Związku Północnoniemieckiego w 1867 roku.
Kanclerz niemiecki Bismarck skierował swoje ostrze antypolskiej polityki przede wszystkim przeciwko Kościołowi katolickiemu (Kulturkampf). Nasilono germanizację szkół urzędów, nawet nazwy miejscowości zmieniano na niemieckie. Polscy nauczyciele musieli pracować w głębi Niemiec, a na ziemie polskie przysyłani byli nauczyciele narodowości niemieckiej. Na tle wprowadzenia języka niemieckiego na lekcje religii doszło do buntu uczniów we Wrześni w 1901 roku. W 1908 roku władze niemieckie w walce z polskością posunęły się do uchwalenia ustawy, ochrzczonej przez Polaków "kagańcową", bo zabraniała używania języka polskiego podczas publicznych zebrań na terenach, gdzie ludność narodowości polskiej nie stanowiła więcej niż 60 proc. ogółu mieszkańców.
Germanizacja ziem polskich zaboru pruskiego miała być również dokonana poprzez osadnictwo niemieckie. W 1885 roku zarządzono wysiedlenie z Poznańskiego wszystkich Polaków, nie posiadających obywatelstwa pruskiego (czyli w głównej mierze osób, przybyłych do zaboru pruskiego z Kongresówki w poszukiwaniu pracy). Tak zwane rugi pruskie objęły około 25 tys. Takie "deportacje" powtarzano kilkakrotnie. W 1886 roku powołana została do życia Komisja Kolonizacyjna, której zadaniem było zarządzanie funduszami państwa przeznaczonymi na wykup ziemi i działalność osadniczą na "obszarach wschodnich". Akcja miała na celu również osłabienie wpływów polskiego ziemiaństwa, uważanego za podporę polskości w Poznańskiem. W 1894 roku założone zostało przez niemieckich nacjonalistów ze wschodnich części cesarstwa Niemieckie Towarzystwo Marchii Wschodniej, nazwane przez Polaków Hakatą od nazwisk jego pomysłodawców: Ferdynanda Hausemanna, Hermana Kennemanna i Heinricha Tiedemanna. Celem organizacji był lobbing na rzecz utrzymywania konsekwentnej polityki antypolskiej przez rząd cesarski. Wobec niezadowalających efektów prac Komisji Kolonizacyjnej oraz wprowadzonej w 1904 roku noweli osadniczej (zabraniała ona stawiania nowych budynków w gospodarstwach rolnych bez zezwolenia władz, co miało na celu utrudnienie zakupu ziemi przez Polaków) w 1908 rok sejm pruski uchwalił prawo zezwalające na przymusowy wykup majątków ziemiańskich. Na szczęście ustawy tej nie udało się wcielić w życie.
ZABÓR AUSTRIACKI
Pod wpływem kolejnych porażek na arenie międzynarodowej cesarstwo habsburskie przeprowadziło głębokie reformy ustrojowe: Austria stała się Austro-Węgrami. Polacy na tych przekształceniach skorzystali. Namiestnik cesarski w Galicji Agenor Gołuchowski uzyskał pewne uprawnienia dla języka polskiego w sądach i urzędach, starał się zamieniać urzędników niemieckich Polakami, jako zwolennik pracy organicznej przyczynił się do ufundowania Akademii Umiejętności w Krakowie i Lwowskiej Szkoły Politechnicznej. Znacznemu rozszerzeniu uległy uprawnienia instytucji politycznych Galicji: Sejmu Krajowego i Wydziału Krajowego. Władze te bez ograniczeń regulowały takie kwestie jak oświata i kultura, rolnictwo, opieka społeczna. Oprócz tego mieszkańcy Galicji wybierali swoich przedstawicieli do wiedeńskiej Rady Państwa, w której obecność stała się dla kilku polityków polskich (m.in. Ignacego Daszyńskiego) bezcenną lekcją polityki. Szkolnictwo zostało spolonizowane (stąd napływ do Krakowa i Lwowa polskiej młodzieży z zaboru rosyjskiego i pruskiego), nie stawiano żadnych przeszkód dla rozwoju polskiej kultury (rozkwit literatury Młodej Polski). Galicja stała się widownią licznych uroczystości narodowych, rocznic i jubileuszy. Tutaj też powstawały dzieła Jana Matejki, Józefa Chełmońskiego, Leona Wyczółkowskiego, Juliana Fałata.
Fatalnie wyglądała natomiast sytuacja gospodarcza Galicji, w szczególności jej rolnictwa. Było ono zacofane, dominowały niewielkie gospodarstwa chłopskie prowadzące "gospodarkę naturalną". Słabość przemysłu galicyjskiego (ale tez austro-węgierskiego) nie dawała żadnych perspektyw polepszenia sytuacji chłopów (nie mieli oni gdzie szukać lepszych warunków do życia). Na przełomie XIX i XX wieku około 10% ludności chłopskiej Galicji wyemigrowało za granicę. Pewne ożywienie gospodarcze nastąpiło dopiero na początku XX wieku.
naród polski cierpiał na wiele bolączek, w zależności od tego, w granicach którego z zaborczych państw przyszło mu żyć. Zabór austriacki- mimo dosyć dużej swobody ideologicznej i niewielkich represji skierowanych przeciwko Polakom był potwornie zacofany cywilizacyjnie, ludzie żyli tu w skrajnej nędzy (przysłowiowa galicyjska bieda). Władze dwóch pozostałych zaborów- rosyjskiego i pruskiego skupiły się na wynaradawianiu Polaków, jako środka zaradczego na ciągle organizowane zrywy i powstania. Wszystko to sprawiło, że nadrzędnymi celami, postulatami wysuwanymi przez pozytywistów była walka o polską kulturę i świadomość narodową oraz o rozwój ekonomiczny zacofanych cywilizacyjnie i gospodarczo ziem. Rolę propagatora idei, głosiciela programu odnowy kraju wzięła na siebie oczywiście literatura.