Uwłaszczenie chłopów na ziemiach polskich

Uwłaszczenie chłopów na ziemiach polskich, przekazanie chłopom użytkowanej przez nich ziemi na własność, przeprowadzone w XIX w. Do czasu nadania gospodarstw rolnych chłopi-dzierżawcy uprawiali ziemię w zamian za pańszczyznę bądź ekwiwalent pieniężny na rzecz właściciela. Proces uwłaszczenia dokonywał się w różnym czasie i na odmiennych zasadach, w zależności od przynależności państwowej ziem polskich.

Najwcześniej uwłaszczenie rozpoczęło się w zaborze pruskim, gdzie w 1808 chłopi, użytkownicy gospodarstw w dobrach państwowych, otrzymali możliwość wykupu gruntów. W 1811 podobną możliwość otrzymali chłopi w dobrach prywatnych, gdzie mogli otrzymać gospodarstwo rolne na własność w zamian za zwrot na rzecz dotychczasowego właściciela 1/2 powierzchni gospodarstwa w przypadku, gdy chłop nie posiadał prawa dziedziczenia, bądź 1/3 powierzchni gospodarstwa w przypadku posiadania prawa dziedziczenia. 1816 ograniczono uwłaszczanie do gospodarstw sprzężajnych. 1821 rząd rozpoczął likwidację serwitutów w drodze wypłaty odszkodowań dziedzicom.

W 1823 na takich samych zasadach przeprowadzono uwłaszczenie w Wielkim Księstwie Poznańskim. W połowie XIX w. nadano ziemię także drobnym rolnikom.

Uwłaszczenie w Galicji przeprowadzono pod wpływem ruchów rewolucyjnych 1846 i 1848. Pozostawiono chłopom całość uprawianej ziemi, przy czym rząd zobowiązał się do zapłaty odszkodowań dotychczasowym właścicielom. W praktyce za ziemię zapłacili chłopi, obciążeni przez państwo specjalnym podatkiem. Proces uwłaszczenia w zaborze austriackim prowadzono przez 10 lat.

Na ziemiach polskich włączonych bezpośrednio do państwa rosyjskiego uwłaszczenie wprowadzono ukazem carskim z 1861, który nadawał ziemię chłopom pod warunkiem jej wykupu. Z otrzymanego nadziału chłop miał płacić czynsz lub odrabiać pańszczyznę, przy czym miały zostać ustalone warunki wykupu. Utrzymanie pańszczyzny przez dwa lata od ogłoszenia ukazu i nieuregulowanie sprawy wysokości odszkodowań budziły powszechne niezadowolenie.

Ukaz carski z 1861 nie obejmował ziem Królestwa Polskiego, gdzie uwłaszczenie chłopów ogłosił Tymczasowy Rząd Narodowy w dniu wybuchu powstania styczniowego (22 stycznia 1863) w manifeście, który nadawał ziemię chłopom, obiecując wypłacenie odszkodowań dotychczasowym właścicielom. Zagwarantowano chłopom uprawnienia z tytułu serwitutów oraz nadania dla bezrolnych, którzy wezmą udział w powstaniu.
Rząd carski dążąc do odciągnięcia ludności wiejskiej od powstania przeprowadził uwłaszczenie w Królestwie Polskim w marcu 1863 na zasadach bardzo zbliżonych do gwarantowanych w manifeście Tymczasowego Rządu Narodowego.

Dekrety uwłaszczeniowe 1863, 2 dekrety ogłoszone w dniu wybuchu powstania 22 stycznia 1863, wraz z manifestem Tymczasowego Rządu Narodowego. Ogłaszały natychmiastowe uwłaszczenie chłopów za odszkodowaniem dla dotychczasowych właścicieli ziemi, które miało być wypłacane z funduszów państwowych. Bezrolnym biorącym udział w powstaniu gwarantowały trzymorgowe nadziały ziemi z dóbr narodowych. Chłopi zachowywali swoje prawa serwitutowe do lasów.

Rząd Narodowy nakazywał dowódcom oddziałów powstańczych odczytywanie dekretów uwłaszczeniowych w każdej wsi. Protokoły nadania ziemi chłopom miały być wciągane do ksiąg gminnych i podpisywane przez dziedzica, proboszcza, wójta i sołtysa. Opierających się wykonaniu dekretów nakazywano karać śmiercią.

W celu odciągnięcia chłopów od powstania, 2 marca 1864 rząd carski ogłosił 4 ukazy uwłaszczeniowe, które wprowadzały uwłaszczenie na zasadach zbliżonych do rozwiązań przyjętych w dekretach Tymczasowego Rządu Narodowego.

PRUSY	1807 - Zniesienie poddaństwa chłopów 1811 - Edykt regulacyjny (umożliwiał chłopom korzystanie z dóbr prywatnych, nabycie własności i pozbycie się pańszczyzny) 1819 - Zakaz rugowania chłopów wydany przez rząd 1821 - Zarządzenie o wykupie powinności (przeliczenie na gotówkę dotychczasowych świadczeń i robocizny umożliwiało ich wykup) 1823 - Rozciągnięcie edyktu regulacyjnego na Księstwo Poznańskie 1848-1850 - Zniesienie resztek praw zwierzchnich pana wsi do gruntów, uwłaszczenie objęło wszystkie kat. ludności chłopskiej. Konsekwencje: Powstanie znacznej liczby dużych gospodarstw wiejskich, liczna grupa chłopów zamożnych i masa małorolnych i bezrolnych
AUSTRIA	koniec XVIIw. - Reformy józefińskie (gwarancja na dziedziczenie użytkowanej ziemi, pod warunkiem wykonania powinności, zabroniono rugować panu chłopów z ziemi, oczynszowanie prowadzone pod nadzorem władz austriackich - proces rozdrobnienia gospodarstw chłopskich, pan opiekunem dominalnym wsi do końca lat 40-tych XIXw. 1848 - Zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów - odszkodowania dla dziedziców płacone przez państwo - fundusze na ten cel z podatków płaconych przez chłopów. Serwitutów nie rozwiązano, co było przyczyną nieporozumień miedzy wsią, a panem. Konsekwencje: Rozdrobnienie i karłowatość gospodarstw chłopskich, dominacja ziemian (47% gruntów w ich rękach)
ROSJA	1815-1830 - Konstytucja króla polskiego gwarantowała chłopom wolność osobistą, ale bez prawa do użytkowanej ziemi. W 1818 dekret królewski - pan jest jednocześnie wójtem. Ograniczony zasięg oczynszowania jedynie w dobrach narodowych. 1841-1864 - Oczynszowanie przede wszystkim w dobrach narodowych, początek akcji rugowania w dobrach prywatnych, 1861 z inicjatywy Wielkopolskiego ukaz carski o oczynszowaniu w dobrach narodowych 9całkowitych) 1864 - ukaz carski o uwłaszczeniu. Konsekwencje: Spadek liczby chłopów bez ziemi, zwiększenie liczby małych gospodarstw.

---