Uwłaszczenie chłopów na ziemiach polskich

a) Sprawa chłopska w Księstwie Warszawskim

Ogólnikowe postanowienia w sprawie chłopów zawarte w konstytucji Księstwa Warszawskiego precyzował dekret z 21 XII 1807 r. Wolność przyznana chłopom miała polegać na prawie swobodnego poruszania się w obrębie Księstwa. Wymagane było do tego zaświadczenie, które stwierdzało dokąd chłop chce się przenieść oraz opinia właściciela gruntu. Jednocześnie dekret uznał ziemię uprawianą przez chłopów za własność dziedziców. Stworzyło to możliwość przymusowego usuwania chłopów z gruntu. Dekret dopuszczał zawieranie umów między chłopem a dworem. Zawarcie umowy i jej warunki zależały jednak od dziedzica. Było to przywrócenie dawnej władzy właścicieli gruntowych.

b) Ziemie zaboru pruskiego

Państwo pruskie dość wcześnie zaczęło ingerować w stosunki między chłopami a panem poprzez zakaz rugowania i podnoszenia świadczeń (na Śląsku w 1749 r. i 1786 r.). Do radykalniejszej zmiany polityki państwa doszło po klęsce Prus z Francją w 1806 r. Edykt z 9 X 1807 r. znosił ograniczenia osobiste, ale nadal utrzymane zostały świadczenia feudalne. W 1808 r. chłopi w domenach pań­stwowych stali się ich właścicielami, ale zwolnienie od świadczeń nastąpić mogło drogą wykupu za gotówkę.

Wśród chłopów nasilało się wrzenie. W 1811 r. doszło na Górnym Śląsku do wybuchu powstania chłopskiego. Ustępstwem państwa był edykt regulacyjny, który umożliwił chłopom w dobrach prywatnych nabycie własności ziemi w zamian za odszkodowanie. Chłopi będący posiadaczami dziedzicznymi płacić mieli 1/3 częścią ziemi, niedziedziczni połową. Na skutek protestu panów w 1815 r. zawieszono wykonanie edyktu. Mimo to reforma cieszyła się zaintere­sowaniem chłopów. W 1816 r. wprowadzono możliwość uwłaszczenia chłopów, których gospodarstwo stanowiło odrębną jednostkę podatkową.

Wymienione ustawodawstwo nie dotyczyło gospodarstw, które stanowiły pod­ległą własność chłopską. Zmiany przyniósł edykt z 7 VI 1821 r., przewidujący znoszenie ciężarów feudalnych, dzięki czemu gospodarstwa uzyskiwały status własności pełnej. W Wielkim Księstwie Poznańskim sprawy te regulowała ustawa z 1823 r.

W okresie bezpośrednio poprzedzającym Wiosnę Ludów najuboższe chłopstwo zwolnione było tylko z poddaństwa osobistego. Właścicielom gruntowym przy­sługiwało w stosunku do chłopów wiele uprawnień typu feudalnego. Zaczęto je znosić począwszy od 1848 r.

Sejm pruski uchwalił dwie ustawy o stosunkach agrarnych: z 31 X 1848 r. o łowiectwie i z 20 XII 1848 r. o znoszeniu ciężarów gruntowych dla Śląska. 2 I 1849 r. zniesione zostało sądownictwo patrymonialne. Ustawa z 2 III 1850 r. wprowadziła dla chłopów pełną własność do ziemi. Zniesiono obowiązki chłopów wynikające ze stosunku poddańczego bez odszkodowania. Inne ciężary spoczy­wające na gruntach potraktowano odmiennie - chłop otrzymał tylko prawo do żądania ich zniesienia i płacił za nie odszkodowanie.

Dla realizacji spraw agrarnych wprowadzono organy: powiatowe komisje rozjemcze, komisje generalne i Wyższy Sąd Ziemski. Regulacja w zaborze pruskim potraktowana została inaczej niż w pozostałych zaborach, została bowiem uzależniona od wniosku zainteresowanych stron. Taka procedura wpłynęła na przewlekłość procesu uwłaszczenia. Ustawami z 1858 i 1883 r. starano się przyśpieszyć regulację i jednocześnie zniesiono resztę praw zwierzchnich.

W rezultacie uwłaszczenia duża część ziemi znalazła się w rękach szlachty, np. na Górnym Śląsku 35% to gospodarstwa liczące poniżej 5 ha, z których dochody nie wystarczyły na utrzymanie rodziny chłopskiej.

c) Ziemie zaboru austriackiego

W 1772 r. właściciele ziemscy zostali zobowiązani do składania zeznań o dochodach ze świadczeń chłopskich (rodzaj kontroli). W 1775 r. Maria Teresa wydała patent poddańczy, który nieco łagodził ucisk chłopów, zakazywał bowiem zwiększania pańszczyzny. Zniesienie poddaństwa osobistego nastąpiło na mocy patentu z 25 IV 1782 r. Patent z 16 VI 1786 r. zniósł wiele drobnych powinności oraz szczegółowo określił sposób wykonywania pańszczyzny. Akt ten stanowił podstawę stosunków pańszczyźnianych aż do 1848 r.

Od 1842 r. pojawiały się w sejmie galicyjskim projekty rozwiązania sprawy chłopskiej. Przewidywały one możliwość oczynszowania albo wykupu pańsz­czyzny. Po 1846 r. rząd zaczął przygotowywać regulację wzorowaną na reformie cesarza Józefa II, z tym iż 50% dochodu z posiadłości chłopskich miało przypaść panom gruntowym.

Reforma agrarna została w zaborze austriackim wymuszona przez akcje chłopskie i polski ruch narodowy. Rząd austriacki do zmian w ustroju agrarnym przystąpił jednak dopiero wtedy, gdy groził wybuch powstania, zwłaszcza że chłopi sami zaprzestali pełnienia powinności. Także szlachta polska znosiła pańszczyznę. W związku z tym gubernator Stadion opracował taką procedurę, która miała sugerować, że znoszenie pańszczyzny nie było aktem dobrowolnym szlachty polskiej, lecz wynikiem inicjatywy rządu austriackiego.

Wybuch rewolucji w Wiedniu spowodował aktywność społeczeństwa Galicji. W petycji skierowanej do cesarza domagano się m. in. zniesienia pańszczyzny oraz uwłaszczenia. 19 marca petycję przedłożono gubernatorowi Stadionowi. Patent cesarski o zniesieniu pańszczyzny w Galicji ukazał się 17 IV 1848 r. Jego treść nie została uzgodniona z rządem wiedeńskim (rząd bowiem zamierzał redukować pańszczyznę etapami). Stadion posunął się dalej - zniósł całość świadczeń chłopskich i stosunek poddańczy. Odszkodowanie obszarnikom wy­płacało państwo, z tym iż znaczną jego część przerzucono na chłopów w postaci podatków. Patent ten uchwaliła austriacka Rada Państwa 7 IX 1848 r. ale w sposób bardzo ogólny, pozostawiając wiele kwestii do czasu ogólnopaństwowych regulacji.

Aktem wykonawczym dla Galicji był patent z 15 VIII 1849 r. Przy gubernatorze powstało Stowarzyszenie Ziemiańskie oraz Rada Przyboczna, jako organy prze­widziane dla realizacji reformy. Mimo zniesienia poddaństwa na wsi, ziemianom pozostawiono sprawy sądowo-administracyjne w stosunku do byłych poddanych.

Taki sposób uregulowania zagadnienia uwłaszczenia wywołał niezadowolenie chłopów, którzy uzyskali deklarację wolności osobistej, ale nie była ona pełna, ponieważ nadal istniało sądownictwo pana. Uzyskali własność ziemi, ale nieznana była wysokość odszkodowania, jaką musieli zapłacić za ziemię w postaci podatków.

Odszkodowanie wypłacało ziemianom państwo w postaci renty państwowej. Zaznaczyć należy, że ziemianie zachowali w swym ręku znaczną część ziemi ornej (ok. 30%), pastwisk (ok. 40%) i lasów (90%). W praktyce chłopi zawierali z ziemianami tzw. umowy o pańszczyznę, na podstawie których dwór oddawał chłopom grunt bez określenia terminu w zamian za robociznę na gruntach dworskich.

Reforma agrarna w zaborze austriackim realizowana była do 1853 r. i tym różniła się od innych zaborów, że wprowadziła prawo swobodnego dysponowania własnością ziemi. Tym samym ziemia stała się towarem dopuszczonym do wolnego obrotu.

d) Zabór rosyjski

W 1818 r. car Aleksander I utrzymał zniesienie poddaństwa osobistego z czasów Księstwa Warszawskiego.

Ukaz carski z 1861 r. o uwłaszczeniu chłopów w Rosji nie objął ziem Królestwa. Dopiero wybuch powstania styczniowego zmienił radykalnie sytuację chłopów. Przede wszystkim lewica powstania, czerwoni, widzieli potrzebę reformy uwła­szczeniowej. W styczniu 1863 r. Tymczasowy Rząd Narodowy wydał dekret o uwłaszczeniu chłopów, którzy byli użytkownikami gruntów, bez odszkodowania. W warunkach walk powstańczych realizacja postanowień dekretu natrafiała na trudności. .

Dekret Tymczasowego Rządu Narodowego z 22 I 1863 r. przekształcił wieczystą dzierżawę ziemi uprawianej przez chłopów (własność użytkowa) we własność dziedziczną. Zapowiadał nadanie ziemi, co najmniej 3 morgi, bezrol­nym, którzy wezmą udział w powstaniu, co zraziło do powstania znaczną część ziemiaństwa. Ziemię chłopi mieli otrzymać bez zapłaty, odszkodowanie miało być wypłacone z funduszów państwowych.

Gdy Rosyjski Komitet Urządzający przystępował do rozwiązania problemu chłopskiego, musiał liczyć się z tym, że uwłaszczenie chłopów jest koniecznością i że tylko reformy agrarne pozwolą rządowi rosyjskiemu oprzeć się na chłopach.

16 II 1864 r. ukaz o urządzeniu włościan w Królestwie Polskim przekształcił posiadanie ziemi we własność (stosunki poddańcze na tym terenie zniesione zostały już w okresie Księstwa Warszawskiego). Przyjęto założenie, że warunkiem niezbędnym do uwłaszczenia jest posiadanie gruntu niezależnie od tytułu pra­wnego. W stosunku do gruntów, które chłopi mieli prawo posiadać, a które im bezprawnie zabrano, uzyskali uprawnienie do ubiegania się o nadanie ich własności. Pominięci zostali tylko ci, którzy rolnictwem zajmowali się ubocznie. Zniesione zostały powinności chłopskie takie jak pańszczyzna, czynsz, przymus propinacyjny.

Własność chłopska została ograniczona w zakresie obrotu gruntami, dzielenia, zakazano też oddawania tej ziemi w zastaw osobom nie chłopskiego pochodzenia. Dla nowej własności chłopskiej ustaliła się nazwa „własność chłopska z ukazu uwłaszczeniowego". Odszkodowania za grunty nadane chłopom wypłaciło ob­szarnikom państwo. Rekompensatą na rzecz państwa były prawa propinacyjne na obszarze wsi. Wprowadzono też podatek gruntowy, którego wysokość została podwojona w stosunku do płaconego do tej pory przez chłopów. W podatku tym krył się zwrot odszkodowania wypłaconego przez państwo obszarnikom. Podatki te płacili chłopi do 1915 r., kiedy anulowano resztę zadłużenia ciążącego na chłopach.

Warunki uwłaszczenia chłopów w Królestwie były korzystniejsze niż w Cesarstwie Rosyjskim, były bowiem konsekwencją dekretu Tymczasowego Rzą­du Narodowego. By odciągnąć chłopów od powstania rząd carski polepszył warunki uwłaszczenia w guberniach litewskich, białoruskich i ukraińskich. Ziemię na tych terenach przyznano chłopom na własność. Nadziały przyznano też chłopom bezrolnym, na co przeznaczono ziemie z dóbr skarbowych lub pustek. Zniesione zostało prawo propinacji oraz obniżono ceny wykupu o 15 - 20%. Były to korzyści, jakie dzięki powstaniu styczniowemu wynieśli chłopi zachod­nich guberni Cesarstwa.

Ziemie polskie po uwłaszczeniu charakteryzowało zachowanie w rolnictwie przewagi wielkiej własności ziemskiej, opartej na pracy stałych robotników najemnych. Było też dużo ludności chłopskiej małorolnej, dla której praca najemna w folwarku była uzupełnieniem dochodu uzyskiwanego z własnego gospodarstwa. W latach następnych własność obszarnicza rosła, podobnie też wzrastała liczba gospodarstw średnich.

Reforma rolna w II Rzeczpospolitej

Ustrój rolny II Rzeczpospolitej opierał się na prywatnej własności ziemi, której większość należała do obszarników. Toteż podstawowym problemem gospodar­czym Polski po odzyskaniu niepodległości była kwestia agrarna. Struktura rolnictwa na ziemiach polskich była rezultatem polityki prowadzonej przez rządy państw zaborczych i wykazywała wiele cech anachronicznych. Gospodarstwa karłowate stanowiły 30% ogólnej liczby gospodarstw a zajmowały niecałe 3% powierzchni ziemi, natomiast 1% gospodarstw powyżej 80 ha zajmował połowę powierzchni ziemi. Istniały przy tym gospodarstwa latyfundialne liczące kilka­dziesiąt tysięcy ha (np. ordynacja Zamoyskich). Największym gospodarzem ziemskim był Kościół katolicki.

Podział ziemi obszarniczej stał się głównym założeniem programów stronnictw chłopskich. Pod naciskiem wystąpień chłopów i robotników rolnych z lat 1918 i 1919, 10 VII 1919 r. sejm podjął uchwałę o zasadach reformy rolnej. Ustalała ona maksimum indywidualnego posiadania ziemi na 180 ha. Nadwyżki miały podlegać wywłaszczeniu i parcelacji między chłopów. Parcelacją miały zająć się organy administracji państwowej.

Uchwała z 1919 r. nie została ogłoszona w Dzienniku Ustaw, nie weszła więc w życie.

Ponownie sejm zajął się reformą rolną w 1920 r. 15 VII 1920 r. uchwalona została ustawa o wykonaniu reformy rolnej. Ustawa zapowiadała parcelację dóbr państwowych, kościelnych i dóbr wykupionych przez państwo od obszarników. Za ziemię wywłaszczoną przewidziano 1/2 ceny rynkowej. Ziemię mieli otrzymać małorolni i bezrolni, przy czym pierwszeństwo mieli inwalidzi wojenni i robotnicy rolni. Wyeliminowano od przydziału ziemi tych chłopów, którzy siłą zajmowali ziemię obszarniczą. Po zakończonej wojnie z Rosją Radziecką na podstawie art. 99 Konstytucji marcowej, traktującego własność prywatną jako nietykalną Sąd Najwyższy uchylił postanowienie o wywłaszczeniu majątków za połowę ceny. Powtarzające się orzeczenia tego typu spowodowały zaniechanie wykonania ustawy.

Kolejną próbą regulacji problemów agrarnych była ustawa z 28 XII 1925 r., która była rezultatem kompromisu między bogatym chłopstwem a obszarnikami. Przewidywała parcelację majątków powyżej 180 ha, a w okręgach przemysłowych i podmiejskich powyżej 60 ha, przy czym norma ta podniesiona została w stosunku do dóbr kościelnych i majątków w województwach wschodnich do 300 ha. Majątki tzw. uprzemysłowione podlegały parcelacji dopiero powyżej 700 ha. Nadwyżki parcelował i sprzedawał sam właściciel. Gdyby parcelacja nie została przeprowadzona w okresie 2 lat, realizacja reformy następowała w trybie przy­musowym. Regułą była jednak parcelacja prywatna, przymusowa zaś wyjątkiem. Dla nabywcy korzystniejszą była parcelacja przymusowa, ponieważ nabywca wpłacał wówczas tylko część ceny, a reszta została rozłożona na wieloletnie raty. Właściciele wywłaszczeni otrzymywali pełne odszkodowanie w gotówce i w papierach wartościowych. Gospodarstwa nowo utworzone nie mogły przekra­czać 20 ha, większe mogły być na terenach wschodnich, do 35 ha. Realizację reformy rozłożono na wiele lat.

Uzupełnieniem reformy były: komasacja (scalanie rozdrobnionych gruntów), znoszenie służebności za odszkodowaniem (przeważnie leśnych i pastwiskowych) i podział wspólnot gruntowych.

W rezultacie w okresie międzywojennym sprawa agrarna nie została rozwią­zana. Parcelacja w dwudziestoleciu międzywojennym objęła 2,6 min ha, co nie zaspokoiło potrzeb chłopstwa. Problem agrarny został rozwiązany w interesie bogatych chłopów i obszarników, natomiast najbardziej potrzebujący bezrolni i małorolni ziemi nie otrzymali.

Reforma rolna w Polsce po II wojnie światowej

Okupacja zastała wieś polską w stanie zacofania gospodarczego i przeludnienia. Problem agrarny stanowił więc nadal jeden z najważniejszych punktów w programach stronnictw emigracyjnych i działających na terenie kraju. Stronnictwo Ludowe, wchodzące w skład Rządu Londyńskiego proponowało wywłaszczenie bez odszkodowania gospodarstw powyżej 50 ha, natomiast Stronnictwo Narodowe - wywłaszczenie powyżej 100 ha za odszkodowaniem.

Kwestia agrarna zajmowała też miejsce w programie PPR: podkreślano ko­nieczność wywłaszczenia gospodarstw powyżej 50 ha ziemi bez odszkodowania, nacisk położono na udział samych chłopów przy parcelacji, przewidywano utworzenie Państwowego Funduszu Ziemi.

Reformę rolną zapowiadał Manifest PKWN z 1944 r. Jej realizacją był dekret z 6 IX 1944 r. o reformie rolnej. Przejęto bez odszkodowania na cele parcelacji ziemie poniemieckie, majątki kolaborantów oraz majątki przekraczające 50 ha użytków rolnych lub 100 ha ogólnej powierzchni z inwentarzem (na Pomorzu, w Poznańskiem i na Śląsku). Wywłaszczeni (z wyjątkiem Niemców i zdrajców) mogli uzyskać gospodarstwa do 5 ha, ale nie na terenie powiatu, w którym posiadali majątek przed reformą. Prawo do parcelowanej ziemi posiadali robotnicy rolni, małorolni i średniorolni o ile mieli liczną rodzinę. Za otrzymaną ziemię płacili symbolicznie, mianowicie ceną była wartość jednorocznych zbiorów spłacana ratalnie w czasie 10-20 lat.

Dekretem z 12 XII 1944 r. przejęte zostały na własność państwa lasy i grunty leśne przekraczające powierzchnię 25 ha. Wykonanie obydwu dekretów likwi­dowało wielką własność i warstwę obszarników w Polsce. Uzupełnieniem był dekret z 6 IX 1946 r. o ustroju rolnym i osadnictwie na Ziemiach Odzyskanych. Na jego podstawie na ziemiach zachodnich tworzono gospodarstwa od 7 do 15 ha. (zob. rozdz. XXIII, s. 413)

W rezultacie do końca 1946 r. rozparcelowano 9,3 tys. majątków ziemskich o łącznej powierzchni 3,1 min ha, z czego chłopi uzyskali 1,2 min ha a przeciętny nadział wynos ił od 3 do 5,2 ha. Od tej pory przeważały gospodarstwa średniorolne, których było aż 85 %.

20 III 1950 r. Sejm uchwalił ustawę o przejęciu na własność państwa nieruchomości ziemskich należących do związków wyznaniowych, przede wszy­stkim do Kościoła katolickiego. Nieruchomości te nazwano „dobrami martwej ręki", a ich przejęcie miało być kontynuacją reformy rolnej. Dochód z przejętych nieruchomości miał złożyć się na Fundusz Kościelny. Niepodporządkowanie się ustawie groziło karą.

Ustawa z 13 VII 1957 r. o obrocie nieruchomościami rolnymi zakazywała zwiększania obszaru gruntów przez ich dziedziczenie lub nabycie jeśli łączny obszar przekroczyłby granice określone w ustawie o reformie rolnej (do 50 ha). Natomiast jeśli grunt nie pochodził od rodziny, to łączny obszar nie mógł przekraczać 15 ha, zaś w gospodarstwach hodowlanych, 20 ha.

2

---