Uwłaszczenie chłopów na ziemiach polskich
a) Sprawa chłopska w Księstwie Warszawskim
Ogólnikowe postanowienia w sprawie chłopów zawarte w konstytucji Księstwa Warszawskiego precyzował dekret z 21 XII 1807 r. Wolność przyznana chłopom miała polegać na prawie swobodnego poruszania się w obrębie Księstwa. Wymagane było do tego zaświadczenie, które stwierdzało dokąd chłop chce się przenieść oraz opinia właściciela gruntu. Jednocześnie dekret uznał ziemię uprawianą przez chłopów za własność dziedziców. Stworzyło to możliwość przymusowego usuwania chłopów z gruntu. Dekret dopuszczał zawieranie umów między chłopem a dworem. Zawarcie umowy i jej warunki zależały jednak od dziedzica. Było to przywrócenie dawnej władzy właścicieli gruntowych.
b) Ziemie zaboru pruskiego
Państwo pruskie dość wcześnie zaczęło ingerować w stosunki między chłopami a panem poprzez zakaz rugowania i podnoszenia świadczeń (na Śląsku w 1749 r. i 1786 r.). Do radykalniejszej zmiany polityki państwa doszło po klęsce Prus z Francją w 1806 r. Edykt z 9 X 1807 r. znosił ograniczenia osobiste, ale nadal utrzymane zostały świadczenia feudalne. W 1808 r. chłopi w domenach państwowych stali się ich właścicielami, ale zwolnienie od świadczeń nastąpić mogło drogą wykupu za gotówkę.
Wśród chłopów nasilało się wrzenie. W 1811 r. doszło na Górnym Śląsku do wybuchu powstania chłopskiego. Ustępstwem państwa był edykt regulacyjny, który umożliwił chłopom w dobrach prywatnych nabycie własności ziemi w zamian za odszkodowanie. Chłopi będący posiadaczami dziedzicznymi płacić mieli 1/3 częścią ziemi, niedziedziczni połową. Na skutek protestu panów w 1815 r. zawieszono wykonanie edyktu. Mimo to reforma cieszyła się zainteresowaniem chłopów. W 1816 r. wprowadzono możliwość uwłaszczenia chłopów, których gospodarstwo stanowiło odrębną jednostkę podatkową.
Wymienione ustawodawstwo nie dotyczyło gospodarstw, które stanowiły podległą własność chłopską. Zmiany przyniósł edykt z 7 VI 1821 r., przewidujący znoszenie ciężarów feudalnych, dzięki czemu gospodarstwa uzyskiwały status własności pełnej. W Wielkim Księstwie Poznańskim sprawy te regulowała ustawa z 1823 r.
W okresie bezpośrednio poprzedzającym Wiosnę Ludów najuboższe chłopstwo zwolnione było tylko z poddaństwa osobistego. Właścicielom gruntowym przysługiwało w stosunku do chłopów wiele uprawnień typu feudalnego. Zaczęto je znosić począwszy od 1848 r.
Sejm pruski uchwalił dwie ustawy o stosunkach agrarnych: z 31 X 1848 r. o łowiectwie i z 20 XII 1848 r. o znoszeniu ciężarów gruntowych dla Śląska. 2 I 1849 r. zniesione zostało sądownictwo patrymonialne. Ustawa z 2 III 1850 r. wprowadziła dla chłopów pełną własność do ziemi. Zniesiono obowiązki chłopów wynikające ze stosunku poddańczego bez odszkodowania. Inne ciężary spoczywające na gruntach potraktowano odmiennie - chłop otrzymał tylko prawo do żądania ich zniesienia i płacił za nie odszkodowanie.
Dla realizacji spraw agrarnych wprowadzono organy: powiatowe komisje rozjemcze, komisje generalne i Wyższy Sąd Ziemski. Regulacja w zaborze pruskim potraktowana została inaczej niż w pozostałych zaborach, została bowiem uzależniona od wniosku zainteresowanych stron. Taka procedura wpłynęła na przewlekłość procesu uwłaszczenia. Ustawami z 1858 i 1883 r. starano się przyśpieszyć regulację i jednocześnie zniesiono resztę praw zwierzchnich.
W rezultacie uwłaszczenia duża część ziemi znalazła się w rękach szlachty, np. na Górnym Śląsku 35% to gospodarstwa liczące poniżej 5 ha, z których dochody nie wystarczyły na utrzymanie rodziny chłopskiej.
c) Ziemie zaboru austriackiego
W 1772 r. właściciele ziemscy zostali zobowiązani do składania zeznań o dochodach ze świadczeń chłopskich (rodzaj kontroli). W 1775 r. Maria Teresa wydała patent poddańczy, który nieco łagodził ucisk chłopów, zakazywał bowiem zwiększania pańszczyzny. Zniesienie poddaństwa osobistego nastąpiło na mocy patentu z 25 IV 1782 r. Patent z 16 VI 1786 r. zniósł wiele drobnych powinności oraz szczegółowo określił sposób wykonywania pańszczyzny. Akt ten stanowił podstawę stosunków pańszczyźnianych aż do 1848 r.
Od 1842 r. pojawiały się w sejmie galicyjskim projekty rozwiązania sprawy chłopskiej. Przewidywały one możliwość oczynszowania albo wykupu pańszczyzny. Po 1846 r. rząd zaczął przygotowywać regulację wzorowaną na reformie cesarza Józefa II, z tym iż 50% dochodu z posiadłości chłopskich miało przypaść panom gruntowym.
Reforma agrarna została w zaborze austriackim wymuszona przez akcje chłopskie i polski ruch narodowy. Rząd austriacki do zmian w ustroju agrarnym przystąpił jednak dopiero wtedy, gdy groził wybuch powstania, zwłaszcza że chłopi sami zaprzestali pełnienia powinności. Także szlachta polska znosiła pańszczyznę. W związku z tym gubernator Stadion opracował taką procedurę, która miała sugerować, że znoszenie pańszczyzny nie było aktem dobrowolnym szlachty polskiej, lecz wynikiem inicjatywy rządu austriackiego.
Wybuch rewolucji w Wiedniu spowodował aktywność społeczeństwa Galicji. W petycji skierowanej do cesarza domagano się m. in. zniesienia pańszczyzny oraz uwłaszczenia. 19 marca petycję przedłożono gubernatorowi Stadionowi. Patent cesarski o zniesieniu pańszczyzny w Galicji ukazał się 17 IV 1848 r. Jego treść nie została uzgodniona z rządem wiedeńskim (rząd bowiem zamierzał redukować pańszczyznę etapami). Stadion posunął się dalej - zniósł całość świadczeń chłopskich i stosunek poddańczy. Odszkodowanie obszarnikom wypłacało państwo, z tym iż znaczną jego część przerzucono na chłopów w postaci podatków. Patent ten uchwaliła austriacka Rada Państwa 7 IX 1848 r. ale w sposób bardzo ogólny, pozostawiając wiele kwestii do czasu ogólnopaństwowych regulacji.
Aktem wykonawczym dla Galicji był patent z 15 VIII 1849 r. Przy gubernatorze powstało Stowarzyszenie Ziemiańskie oraz Rada Przyboczna, jako organy przewidziane dla realizacji reformy. Mimo zniesienia poddaństwa na wsi, ziemianom pozostawiono sprawy sądowo-administracyjne w stosunku do byłych poddanych.
Taki sposób uregulowania zagadnienia uwłaszczenia wywołał niezadowolenie chłopów, którzy uzyskali deklarację wolności osobistej, ale nie była ona pełna, ponieważ nadal istniało sądownictwo pana. Uzyskali własność ziemi, ale nieznana była wysokość odszkodowania, jaką musieli zapłacić za ziemię w postaci podatków.
Odszkodowanie wypłacało ziemianom państwo w postaci renty państwowej. Zaznaczyć należy, że ziemianie zachowali w swym ręku znaczną część ziemi ornej (ok. 30%), pastwisk (ok. 40%) i lasów (90%). W praktyce chłopi zawierali z ziemianami tzw. umowy o pańszczyznę, na podstawie których dwór oddawał chłopom grunt bez określenia terminu w zamian za robociznę na gruntach dworskich.
Reforma agrarna w zaborze austriackim realizowana była do 1853 r. i tym różniła się od innych zaborów, że wprowadziła prawo swobodnego dysponowania własnością ziemi. Tym samym ziemia stała się towarem dopuszczonym do wolnego obrotu.
d) Zabór rosyjski
W 1818 r. car Aleksander I utrzymał zniesienie poddaństwa osobistego z czasów Księstwa Warszawskiego.
Ukaz carski z 1861 r. o uwłaszczeniu chłopów w Rosji nie objął ziem Królestwa. Dopiero wybuch powstania styczniowego zmienił radykalnie sytuację chłopów. Przede wszystkim lewica powstania, czerwoni, widzieli potrzebę reformy uwłaszczeniowej. W styczniu 1863 r. Tymczasowy Rząd Narodowy wydał dekret o uwłaszczeniu chłopów, którzy byli użytkownikami gruntów, bez odszkodowania. W warunkach walk powstańczych realizacja postanowień dekretu natrafiała na trudności. .
Dekret Tymczasowego Rządu Narodowego z 22 I 1863 r. przekształcił wieczystą dzierżawę ziemi uprawianej przez chłopów (własność użytkowa) we własność dziedziczną. Zapowiadał nadanie ziemi, co najmniej 3 morgi, bezrolnym, którzy wezmą udział w powstaniu, co zraziło do powstania znaczną część ziemiaństwa. Ziemię chłopi mieli otrzymać bez zapłaty, odszkodowanie miało być wypłacone z funduszów państwowych.
Gdy Rosyjski Komitet Urządzający przystępował do rozwiązania problemu chłopskiego, musiał liczyć się z tym, że uwłaszczenie chłopów jest koniecznością i że tylko reformy agrarne pozwolą rządowi rosyjskiemu oprzeć się na chłopach.
16 II 1864 r. ukaz o urządzeniu włościan w Królestwie Polskim przekształcił posiadanie ziemi we własność (stosunki poddańcze na tym terenie zniesione zostały już w okresie Księstwa Warszawskiego). Przyjęto założenie, że warunkiem niezbędnym do uwłaszczenia jest posiadanie gruntu niezależnie od tytułu prawnego. W stosunku do gruntów, które chłopi mieli prawo posiadać, a które im bezprawnie zabrano, uzyskali uprawnienie do ubiegania się o nadanie ich własności. Pominięci zostali tylko ci, którzy rolnictwem zajmowali się ubocznie. Zniesione zostały powinności chłopskie takie jak pańszczyzna, czynsz, przymus propinacyjny.
Własność chłopska została ograniczona w zakresie obrotu gruntami, dzielenia, zakazano też oddawania tej ziemi w zastaw osobom nie chłopskiego pochodzenia. Dla nowej własności chłopskiej ustaliła się nazwa „własność chłopska z ukazu uwłaszczeniowego". Odszkodowania za grunty nadane chłopom wypłaciło obszarnikom państwo. Rekompensatą na rzecz państwa były prawa propinacyjne na obszarze wsi. Wprowadzono też podatek gruntowy, którego wysokość została podwojona w stosunku do płaconego do tej pory przez chłopów. W podatku tym krył się zwrot odszkodowania wypłaconego przez państwo obszarnikom. Podatki te płacili chłopi do 1915 r., kiedy anulowano resztę zadłużenia ciążącego na chłopach.
Warunki uwłaszczenia chłopów w Królestwie były korzystniejsze niż w Cesarstwie Rosyjskim, były bowiem konsekwencją dekretu Tymczasowego Rządu Narodowego. By odciągnąć chłopów od powstania rząd carski polepszył warunki uwłaszczenia w guberniach litewskich, białoruskich i ukraińskich. Ziemię na tych terenach przyznano chłopom na własność. Nadziały przyznano też chłopom bezrolnym, na co przeznaczono ziemie z dóbr skarbowych lub pustek. Zniesione zostało prawo propinacji oraz obniżono ceny wykupu o 15 - 20%. Były to korzyści, jakie dzięki powstaniu styczniowemu wynieśli chłopi zachodnich guberni Cesarstwa.
Ziemie polskie po uwłaszczeniu charakteryzowało zachowanie w rolnictwie przewagi wielkiej własności ziemskiej, opartej na pracy stałych robotników najemnych. Było też dużo ludności chłopskiej małorolnej, dla której praca najemna w folwarku była uzupełnieniem dochodu uzyskiwanego z własnego gospodarstwa. W latach następnych własność obszarnicza rosła, podobnie też wzrastała liczba gospodarstw średnich.