Greckie malarstwo monumentalne
Według przekazu Pliniusza, malarstwo miało swój początek prawdopodobnie w Koryncie lub Sykionie w VII w. p.n.e., kiedy to działający wówczas Arydikes z Koryntu w raz z Telefanesem z Sykionu, jako pierwsi nie poprzestali na zarysowaniu samej sylwetki postaci, lecz starali się również ukazać szczegóły anatomiczne jak i ubioru. Ich dzieła, które były prawdopodobnie monochromatyczne, odznaczały się linearyzmem, który był również obecny ówczesnym malarstwie wazowym. Następnie, Ekfantos z Koryntu, który żył na przełomie VII i VI w. p.n.e., jako pierwszy pokrył rysunek farbą z rozgniecionego ślimaka purpurowego, dzięki czemu do znanych już wtedy kolorów dodał barwę czerwoną. Kraton z Sykionu zastosował kolor biały jako tło obrazu. Tą technikę kontynuował Eumaros pracujący w Atenach, w II połowie VI w. p.n.e. i jako pierwszy odróżnił postacie męskie i damskie – stosował kolor biały dla kobiet i brązowy dla mężczyzn. Bardzo ważnym artystą, na którego to przypadł okres szczytowy malarstwa archaicznego, był Kimon z Kleochaj koło Koryntu. Był wynalazcą kata grafika, czyli wyobrażania postaci z boku oraz oddawania różnych ruchów twarzy. Malował postacie w ujęciu perspektywicznym, w ukośnym ustawieniu do płaszczyzny obrazu. Zaczął także uwydatniać łączenia kości na kończynach i zaznaczał żyły. Zasób zachowanych zabytków malarstwa archaicznego nie jest obszerny. Warto wspomnieć tu o dziełach Pitsa z Koryntu (drewniane tabliczki wotywne), malowidło wizerunku lekarza Ajnejosa, malowidła z grobu koło Paestum oraz z Elmali w Likiii, a także stela z Sunion. Powstawały także pinaksy (małe malowane tabliczki, które wieszano na gałęziach drzew w świętych gajach, a także składane jako wota w sanktuariach), tablice gliniane oraz terakoty architektoniczne- metopy świątyni C w Termos (wyobrażenia mitologiczne). Tak, więc, malarstwo archaiczne było linearne, dwuwymiarowe, płaskie, bez skrótów perspektywicznych i światłocienia, ograniczona ilość barw, kładziono nacisk na czystość linii i rytm kompozycji.
We wczesnym okresie klasycznym (480-450r. p.n.e.) rozpoczął się rozwój właściwego malarstwa monumentalnego. Po odparciu najazdu Persów (wojna z Persami w latach 499-449 p.n.e.) wiele miast się wzbogaciło, w tym także Ateny, które stały się najważniejszym miastem i ośrodkiem kulturowym. Zaowocowało to powstaniem wielu nowych świątyń i wzrostem zapotrzebowania na inne sposoby ich dekoracji- malarstwo ścienne. Tworzone na zlecenia miast, w sposób bezpośredni lub aluzyjny nawiązywały do ważnych wydarzeń, tak, więc pełniły także funkcję propagandową i polityczną. Malarzem, który zasłynął w tym okresie malarstwa monumentalnego był Polignot z Tazos. Niestety nie zachowało się żadne z jego dzieł, jednak niektórzy malarze wazowi naśladowali jego malarstwo, także malarstwo pompejańskie jest wzorowane na jego dziełach, dzięki czemu mamy pojęcie o stylu, w jakim tworzył. Działał w Atenach, beockich Tespiach, Delfach i Platejach. Pracował na Agorze ateńskiej wraz z Mikonem (swoim uczniem), ozdabiał Tezejon, Anakejon ( sanktuarium Dioskórów) i Stoa Pojkile (Portyk Pstry, pierwszy portyk dużych rozmiarów wzniesiony na Agorze ateńskiej. Powstał około 460 r. p.n.e. Stoa Malowana - pochodzi od obrazów, jakimi ozdobili ją malarze Polignot i Mikon. Przedstawiały one między innymi zdobycie Troi, walkę Greków z Amazonkami, bitwę pod Maratonem, bitwa Ateńczyków ze Spartanami pod Ojnoe) Pracował również przy ozdabianiu Lesche (budowla stanowiąca rodzaj gospody, gdzie podczas dnia była miejscem spotkań towarzyskich, a nocą — schronieniem dla bezdomnych. Była wznoszona w miastach i okręgach świętych) Knidyjczyków w Delfach w 458r. p.n.e. Ściany ozdobiono obrazami: Iliuperis (noc po zdobyciu Troi, zabójstwo Priama) i Nekyja (zejście Odyseusza to świata zmarłych i wywoływanie duchów). Dzieła Polignota znajdowały się także w Pinakotece w Propylejach. Przedstawiały m.in. Achillesa wśród córek Likomedesa oraz Nauzykaje i Odyseusza. Polignot zasłyną między innymi dzięki falistej kompozycji (sposób polignotejski) – była to wieloplanowa kompozycja gdzie, postacie były rozmieszczone na różnych poziomach - pierwszoplanowe na przedzie, dalsze ustawione odpowiednio na wzniesieniach. Wzniesienia czasami zasłaniały częściowo uczestników wydarzeń. Według źródeł pisanych, Polignot wręcz idealnie opanował umiejętność pokazywania uczuć na twarzach postaci, potrafił oddać stan duszy tzw. Ethos. Jako pierwszy malował postacie o ekspresyjnym wyrazie twarzy z półotwartymi ustami i wyraźnymi rysami. Po mino tego, że w swoich pracach ograniczał się do tylko czterech kolorów- białego, żółtego( to on wprowadził tą barwę), czarnego i czerwonego, udało mu się przełamać sztywność i linearność malarstwa archaicznego. Znany był również z tego, że tworzył wielkie malowidła, na których miały wysokość co najmniej połowy wysokości człowieka.
W dojrzałym okresie klasycznym (II połowa V w.) zmienił się charakter malarstwa monumentalnego. Przestało dominować malarstwo ścienne, o charakterze religijnym, a rozwinęło się malarstwo tablicowe na drewnie i marmurze, które się zwróciło ku tematyce świeckiej. Zmienił się także zleceniodawca prac. Nie były to już prace tworzone wyłącznie na potrzebę miasta, zaczęły dominować dzieła malowane dla ważnych osobistości i osób prywatnych. Podobnie jak we wcześniejszych okresach, nie zachowały się żadne dzieła malarstwa monumentalnego, przetrwały tylko wzmianki u starożytnych pisarzy. Ważniejszymi malarzami tego okresu byli: Agatarchos z Samos, inaczej skenografos (490-415 p.n.e.), autor dekoracji do tragedii poety Ajschylosa. Podjął w tym dziele próbę stworzenia perspektywy za pomocą plam (skenografia), co pozwoliło na zerwanie z płaskimi przedstawieniami. Ateńczyk Apollodoros, przeszedł do historii, jako skiagrafos (malarz cieni). Wprowadził do malarstwa światłocień, który w połączeniu z perspektywą pozwolił na bardziej realistyczne przedstawienia i utworzenie iluzjonizmu realistycznego. Jego bardziej znane dzieła to Ajaks i Odyseusz. Parrajos z Efezu działał na przełomie V-IV w. p.n.e. w Atenach. Parrajos doprowadził do perfekcji rysunek, nie stosował praktycznie barw, twierdził, że rysunek jest najważniejszy i za jego pomocą uzyskiwał efekty realistyczne wydobywając wszystkie walory linii. Tematyka jego obrazów była niezwykle zróżnicowana: czerpał zarówno z tragedii (Prometeusz, Filoklet, Telefelos), znakomicie radził sobie z przedstawieniami motywów alegorycznych np. personifikacja Demosu ateńskiego (415-410 p.n.e.), w którym ukazał wszystkie jego cechy, malował obrazy o tematyce mitologicznej – przedstawienia Filiskosa, Dionizosa, Cnoty, Kapłana z chłopcem trzymającym kadzidło i wieniec, Telefosa, Achillesa, Agamemnona i Odyseusza, Heraklesa (powstał w 407r. p.n.e. i znajdował się Lindos na Rodos), stworzył także obrazy o tematyce erotycznej, np. Meleager i Atalanta, sięgał również do scen z życia codziennego – Tracka piastunka z dzieckiem, Dwóch Hoplitów. Zeuksis z Heraklei działał w latach 434-397 p.n.e. w Atenach, na Sycylii, w Macedonii, na Samos i w Efezie. Zasłynął dzięki utworzeniu własnego kanonu postaci( Piliniusz twierdził, że swoim postaciom robił za duże głowy), stosował także bardziej rozbudowaną paletę kolorów utworzoną z czterech podstawowych kolorów. Jego prace słynęły z realizmu iluzjonistycznego np. Dziewczyna z winogronami. Malował także obrazy monochromatyczne, prawdopodobnie białą kreską malował na czarnym tle. Wprowadził na wielką skalę nową tematykę- przedstawienia kobiet i dzieci (Eros-dziecko) np. obraz Rodzina Centaurów. Jego najbardziej znanym dziełem był obraz ukazujący Helenę, który znajdował się prawdopodobnie w Agrygencie lub w świątyni Hery w Krotonie. Do tej pracy pozowały mu różne modelki i od każdej z nich zaczerpnął inny element ciała, jak twierdził, żadna z nich nie mogła równać się urodą z Heleną. Warto jeszcze wymienić prace takie jak Eros uwieńczony różami, Alkmena, Atleta i Staruszka. Zeuksis zażarcie rywalizował z Parrajosem. Do ich pojedynku doszło na Samos bądź w Atenach. Zeuskis namalował winogrona w taki sposób, że ptaki zlatywały się by je dziobać. Natomiast Parrajos namalował zasłonę tak bardzo realistycznie, że sam Zeuksis poprosił go by ją odsłoniłby zobaczyć, co jest pod nią. Warto także wymienić takiego twórcę jak Timantes z Kyntos, autora obrazu Ofiara Ifigenii. Obraz przedstawia moment składanie Ifigenii, córki Agamemnona w ofierze Artemidzie. Ojciec dziewczyny jest ukazany z boku, jako mężczyzna zasłaniający twarz nie mogąc patrzeć na śmierć córki.
Na późny okres klasyczny (IV w. p.n.e.) przypada największy rozwój malarstwa monumentalnego. Powstają w tym czasie dwie szkoły malarskie: sykiońska i tebańsko-attycka. Założycielem szkoły sykiońskiej był Eupompos. Jeden z malarzy tej szkoły, Pamfilos wprowadził do szkół rysunek, wynalazł nowe techniki malarskie takie jak enkaustyka czy malowanie na bukszpanie, a także wykształcił takich twórców jak Apelles czy Pauzjasz. Pauzjasz znany był ze znakomicie opanowanej techniki enkaustycznej, (jako spoiwo farby stosowano wosk i w ten sposób przygotowane farby nakładano na gorąco na obraz, dzięki czemu malowidła były odporne na wilgoć i przez długi czas zachowywały świeżość barwy, nie były jednak odporne na wyższe temperatury), którą stosował podczas malowania na plafonach. Często malował motywy roślinno-kwiatowe, jako pierwszy malował tańczące lub grające Erosy oraz. Jego najbardziej znanymi dziełami są: alegoryczne przedstawienie Kobiety-pijaństwo(Methe) oraz Eros trzymający lirę znajdujące się w tolosie na Epidauros. Drugi uczeń, Apelles z Kolofontu, jest uznawany za najwybitniejszego malarza starożytności, chwalony przede wszystkim za wdzięk(charis), jakim charakteryzowały się jego prace. Najważniejszym dziełem tego twórcy jest Afrodyta Anadyomene. Było to niezwykle piękne i pełne wdzięku dzieło przedstawiające boginię wynurzającą się z wody. Swoim pięknem urzekło samego cesarza Augusta, który kupił ten obraz i umieścił na Forum Romanum. Bardzo ważnym dziełem Apellesa jest Kalumnia (potwarz, oszczerstwo), którą prawdopodobnie namalował tuż po wydarzeniu (intryga uknuta przez Antyfilosa na dworze króla Egiptu, Ptolemuesza). Inne znane jego prace to alegoryczne przedstawienie, Triumf Aleksandra, na które składały się trzy części Spętana Wojna, Tyche(fortuna) i Charis(wdzięk), a także obrazy o tematyce mitologicznej: Artemida wśród dziewcząt, Herakles i Telefos. Artysta stosował w swoich pracach szary laserunek (elephantium) stworzony ze sproszkowane kości słoniowej w celu osłabienia ostrych barw i ochrony obrazy przed zanieczyszczeniami. Do swojej palety barw dodał różowy, którym podkreślał karnację kobiecego ciała. Zasłynął także, jako portrecista, któremu udawało się uchwycić charakter portretowanych postaci. Miał wyłączność w malowaniu Aleksandra Macedońskiego, którego to stworzył liczne portrety. Wykonał także pierwszy w historii autoportret oraz wprowadził nową kompozycję postaci, ukazując je od tyłu.
Przedstawicielami tebańsko-attyckiej szkoły byli Eufranor, Nikiasz, Nikomachos oraz Filoksenos. Eufranor był malarzem realistycznym, chętnie malował alegorie i sceny batalistyczne. Jego ważniejsze prace to Bitwa pod Mantineą i Apoteoza Tezeusza. Nikiasz stosował technikę enkaustyczną. Uznawany jest za mistrza światłocieni. Nie podejmował się subtelnych tematów, malował te „wielkie” takie jak bogowie, bitwy, herosi. Robił także polichromię rzeźb Praksytelesa. Z jego bardziej znanych obrazów należy wymienić Io strzeżona przez Argusa, Andromeda uwolniona przez Perseusza oraz przedstawienie Nemei siedzącej na lwie, zabitego przez Heraklesa i trzymającą w ręku palmę, która jest symbolem zwycięstwa w igrzyskach nemejskich. Inny malarz, Nikomachos zasłynął, jako malarz Menad z Satyrami oraz Kastora i Polideukesa. Przypisuje mu się wykonanie malowidła zdobiącego Grób Persefony pod Wielkim Tumulusem w Werginie przedstawiające porwanie Persefony przez Hadesa. Filoksenos zyskał sławę wykonując obraz Bitwa Aleksandra z Dariuszem pod Issos (306-296 p.n.e.) na zlecenie władcy Macedonii Kassandra. Obraz niezwykle dramatyczny, namalowany z rozmachem, przedstawiający nie tylko ogrom bitwy, ale także wewnętrzny stan ducha postaci. Ukazuje on decydujący moment bitwy. Dramatyczne napięcie wzmacnia uschnięte drzewo przecinające horyzont. Z lewej strony widoczny jest Aleksander z rozwianymi włosami, w pancerzu ozdobionym głową Gorgony, atakujący żołnierza perskiego, na jego twarzy widać zamartwienie. Obraz był wzorem dla późniejszej, słynnej rzymskiej mozaiki Aleksandra z Pompejów.
Wspomniany wcześniej przeze mnie tzw. Grób Persefony (Grób I) wraz z Grobowcem Filipa (Grób II) i Grobowcem Księcia (Grób III) tworzą kompleks dobrze zachowanych grobowców macedońskich znajdujących się w Werginie. Ich odkrycie dostarczyło nam więcej informacji na temat malarstwa greckiego, gdyż wcześniej wiadomości o malarzach i ich dziełach pochodziły głównie ze źródeł pisanych bądź kopii artystów innych dziedzin sztuki. W Grobie Persefony znajdowały się trzy malowidła: ścianę północną pokrywała polichromia (wymiary 3, 5x1m) Porwanie Persefony przez Hadesa, niezwykle dynamiczna, świetnie oddająca dramatyczną chwilę i atmosferę porwania Persefony, lekkie i swobodne kreski, a także zastosowanie perspektywy sprawiają, że cała sytuacja staje się niezwykle realistyczna, na wschodniej ścianie znajdowało się przedstawienie Demeter, jako stateczna kobieta ubrana w szatę zakrywającą jej głowę, zaś na południowej trzy Mojry znacznie wyraźniej zaznaczone. Drugim wspaniałym odkryciem jest obraz z grobowca Filipa II (336r. p.n.e.), znajdujące się za fasadzie grobowca. Wieloosobowa kompozycja przedstawia scenę polowania na lwa, dzika i sarnę przez myśliwych na koniach i pieszych, większość z nich ukazana jest nago, tylko dwie są ubrane w purpurowe chitony- jeździec z wieńcem wawrzyńca na głowie, w centrum obrazu określany, jako Aleksander Wielki oraz starzec na koniu ukazany w skrócie perspektywicznym uznawany za Filipa II. Całą kompozycję malowidła można podzielić na pięć praktycznie równych części, których granice są wyznaczone przez drzewa. Największą uwagę skupiono w prawej części obrazu, gdzie myśliwi zabijają lwa. Malowidło z Grobowca Księcia zostało wykonane nie bezpośrednio na tynku, lecz farby nakładano na skórzane i drewniane panele przymocowane do ściany.
W okresie hellenistycznym malarstwo rozwijało się niezwykle szybko. Ważnym ośrodkiem stała się Aleksandria. Głównym tematem stała się postać ludzka. Co raz częściej pojawiały się także krajobrazy, uznaniem cieszył się także portret. Malarze odnosili się również do tematów z mitologii, w szczególności do postaci Dionizosa, ale także przedstawiali epizody z Iliady bądź Odysei. W malarstwie hellenistycznym powstały nowe gatunki malarstwa: pejzaż z efektami atmosferycznymi oraz martwa natura. Poszerzyła się gama barw i udoskonalono zastosowanie perspektywy. Największy rozwój malarstwa przypada na przełom IV-III w. p.n.e. Działającymi w tym okresie artystami byli: Antifilos, Periajkos, Timomachos. Pierwszy z nich, Antifilos, żył i pracował na dworze Ptolemeusza. Stworzył wiele obrazów np. Hezjone, Aleksander i Filip z Minerwą, Hipolit, Kadmos z Europą, które zostały wywiezione do Rzymu. Tworzył także dzieła o tematyce codziennej. Zasłynął jako twórca grylloi, czyli groteskowe obrazki, karykatury, ukazujące zwierzęta z głowami ludzi i na odwrót. Periajkos przyczynił się do rozwoju nowego nurtu w malarstwie, nurtu rodzajowego, który powstał prawdopodobnie w Aleksandrii i rozpowszechnił się na terenach świata hellenistycznego( Delos, Italia). Wytworzył także taki styl jak ryparografia, czyli wzbogacenie tematyki rodzajowej o aspekty z życia codziennego. Dzięki wybieraniu tematów takich jak golarnie, stragany z warzywami czy warsztaty szewskie, zyskał przydomek „malarz brudów”. Jego twórczość określano jako drobną i przeciwstawiającą się „wielkiemu malarstwu”. Timomachos żył w I w. p.n.e. i był autorem obrazów takich jak Ajaks i Medea. Medea została ukazana w momencie przed zabiciem swoich dzieci, pełna cierpienia mina podkreśla jej wewnętrzną walkę. Najbardziej znane malowidło wzorujące się na tym dziele to kopia z Herkulanum powstałe w II w. p.n.e.
Herkulanum i Pompeje to najbardziej znane nam ośrodki, w których znajdowały się kopie rzymskie greckiego malarstwa. Ważniejsze z nich to Achilles oddający Bryzeidę (ok.300r. p.n.e.), Tezeusz zwycięża Minotaura (archetyp z III w. p.n.e.), Herakles i Dejanira (kopia obrazu Artemona z III w. p.n.e.), Trzy Gracje (kopia oryginału z przełomu III-II w. p.n.e.), Herakles u królowej Omfale, Herakles z Telefosem w Arkadii, dwie stiukowe tabliczki Diana z łukiem i Dziewczyna zrywająca kwiaty, oraz wcześniej wspomniana przeze mnie mozaika ukazująca Aleksandra walczącego z Dariuszem (Dom Fauna w Pompejach).
Liczne zasoby malarstwa hellenistycznego znaleziono w grobowcach. Na fasadzie Wielkiego Grobowca w Leukadii (IV-III w. p.n.e.), w interkolumniach dolnej, doryckiej części znaleziono przedstawienia Hermesa Psychopomposa, Ajakosa i Radamantysa, wyżej znajdują się niebieskie tryglify i metopy ozdobione scenami z centauromachii, fryz zakończony jest czerwono-niebieskim krajnikiem z ornamentem wiciowym i pasem z przedstawieniami scen z walk Persów z Macedończykami. Druga kondygnacja podzielona jest półkolumnami jońskimi, po między którymi znajdują się tzw. Fałszywe drzwi. W innym grobowcu, z tego samego miejsca, Grobowcu Antemionów znaleziono przedstawienie półleżącej pary. W grobowcu II w Tumulusie Bella w Werginie, nad wejściem umieszczono przedstawienie trzech postaci – stojący po środku wojownik odziany w pancerz i kimation, trzymający włócznię, po jego prawej stronie postać kobieca, bardzo wysoka, odziana w chiton i kimation, ustawiona profilem, wyciąga prawą rękę z wieńcem w dłoni ku wojownikowi, z lewej strony znajduje się młody mężczyzna, siedzący także w profilu, postać kobiety jest prawdopodobnie personifikacją Macedonii lub Odwagi, zaś męska Wojny, Aresa lub Aleksandra. Dobrym przykładem jest również Grób w Kanzałyku (Bułgaria) z 310-290 p.n.e. Był to grób dla małżeńskiej pary arystokratów trackich. Znajdował się tutaj fresk przedstawiający ową parę.
Warto również wspomnieć o stelach nagrobnych. Jedna z bardziej znanych, Stela Hediste powstała w I połowie III w. p.n.e., przedstawia wnętrze pomieszczenie w środku, którego leży zmarła kobieta, najpewniej po porodzie dziecka. Przy jej nogach leży mężczyzna wpatrujący się w nią, w dali widać kobietę z dzieckiem oraz dziewczynkę stojącą w drzwiach do następnego pomieszczenia. Ta stela to dobry przykład umiejętnego ukazani głębi obrazu i przeżyć postaci. Na przedstawieniu zastosowano obszerną paletę barw, jednak nie są to ostre kolory, lecz pastelowe.
Podsumowując, greckie malarstwo monumentalne, było wysoko cenioną sztuką w świecie starożytnych Greków. I choć niewiele zachowało się z dawnych dzieł malarskich, naszą wiedze opieramy głównie na źródłach pisanych, to jednak widzimy na zachowanych przykładach jak duży wpływ miało malarstwo na inne dziedziny sztuki taki jak ceramika czy mozaiki, a także na późniejsze malarstwo rzymskie. Niesamowita różnorodność tematów i technik stosowanych przez artystów dowodzi, że Grecy po raz kolejny stają na czele wszystkich sztuk ówczesnego jak i późniejszych okresów, a ich dzieła są wzorcami do naśladowania dla późniejszych działaczy.
Opracowała
Karolina Czyżniak
Bibliografia:
Malarstwo monumentalne [w:] E. Papuci-Władyka Sztuka starożytnej Grecji, PWN, Warszawa-Kraków, 2001
Sztuka grecka [w:] Sztuka Świata tom 2, wyd. Arkady, Warszawa 1990
A. Twardecki, Słownik sztuki starożytnej Grecji i Rzymu, na stronie internetowej http://www.wiw.pl/kulturaantyczna/twardecki/