47. Malarstwo monumentalne w XIX i XX wieku (witraż i malarstwo ścienne)

WITRAŻ:

- witraż w XIX odzwierciedla nastroje ogólnie panujące w sztuce tego czasu.

- wpierw wraz z ruchem gothic revival rośnie zainteresowanie twórczością artystów średniowiecznych,

- poszerzanie wiedzy związane z działalnością konserwatorską sprawia, że powstające wówczas witraże coraz bardziej upodobniają się do tych z III i IV - wiecznych.

- przodują dwa ośrodki produkcji witraży: Anglia i Francja ew. Niemcy

ANGLIA:

1818 - Church Building Act - postawiono ponad 600 nowych kościołów, często w modnym wówczas stylu gothic revival, których okna za średniowiecznym przykładem zdobiono witrażami.

- John Hampp z Norwich – założyciel przemysłu witrażowego,

Betton & Evans z Shrewsbury

- restauracja XIV-wiecznego skrzydła w Winchester College (1821-3) - wymienili oni całkowicie dekorację witrażową na swe własne kopie

Thomas Willement

– studiował sztukę średniowiecza, po 1824 r. rozpoczął zdobienie okien witraży

John Hardmann

- w 1845 roku otworzył pracownię, w której produkował witraże opierające się na projektach A.W.N. Pugina, który z kolei inspirował się sztuką wczesnego w XIV,

Cambridge Camden Society

- zauważalny Gothic revival,

- zajmowało się badaniem kościelnych obiektów i wyposażenia.

FRANCJA

Sèvres Porcelain Factory, 1825

- wraz z wzrastającym zapotrzebowaniem otworzyło pracownię witrażu.

- Wzorce z malarstwa olejnego implikowano na szkło, np. kopiowano obrazy Ingresa lub Delacroixa.

Lata 30. XIX w. - bardziej naukowe podejście zapoczątkowali swymi badaniami Prosper Mérimée, Victor Hugo i Eugene-Emmanuel Viollet- le-Duc. Adolphe-Napoleon Didron w swych studiach średniowiecznej ikonografii opracował zagadnienie duchowego znaczenia witrażu.

poprzez badania i restauracje obiektów takich jak Sainte-Chapelle, opactwo Saint-Denis oraz katedry w Le Mans i Bourges, rzemieślnicy nauczyli się zdobić okna za pomocą technologii i ikonografii całkowicie średniowiecznej

• okno zainstalowane w w St-Germain-l'Auxerrois w Paryżu, 1839

- pierwsze tego typu „archeologiczne”, kopia stylu witrażów Sainte-Chapelle

Henri Gérente i Antoine Lusson

- stworzyli ściśle średniowieczny styl nowych witraży opierający się na sztuce XIII wieku

NIEMCY:

The Royal Bavarian Glass Painting Studio, 1827, Monachium

- styl witraży zdominowany obrazami nazareńczyków, których prace z upodobaniem kopiowano,

Max Ainmüller

- oprawa okien w Peterhouse College Chapel w Cambridge a w 1860 katedrze w Glasgow,

Lata 50. w Anglii koncept kopiowania został wyparty przez bardziej kreatywne działania, ale nadal inspirowane działalnością mistrzów gotyckich. Tutaj trzy ważne firmy działające na tym polu:

• Heaton, Butler & Bayne (1855)

• Clayton & Bell (1857)

• Lavers, Barraud & WestLake (1858)

- ich wyroby charakteryzowały się z początku Linearnymi wzorami, prostotą projektu i silnymi zestawieniami kolorystycznymi,

- w Latach 70. ich projekty stały się bardziej malarskie o stłumionych barwach.

- wtedy też chętniej inspirowano się dziełami renesansowymi wieków XV i XVI,

• Morris, Marshall, Faulkner & C.O.

- sprzeciw wobec produkcji przemysłowej,

- ich projekty często wychodziły spod ręki prerafaelitów - gł. designerem był tam wówczas Edward Burne-Jones, który wraz ze swoimi współpracownikami stworzył witraże do katedry w Oxfordzie i kaplicy w Cambridge

PO 1880:

Angielski design został zarażony nowym sposobem projektowania szkła, zwanym „early English" Lub „slab" charakterystycznym dla projektów E.S. Priora i założonej w 1889 roku firmy Britton & Gilson.

Slab glass - stosunkowo grube sztabki szkła o nieregularnej teksturze i kolorze, niezbyt dobrze nadawały się do odzwierciedlania bardzo szczegółowych i delikatnych efektów malarstwa wiktoriańskiego, powszechnie wykorzystywane były przez uczestników ruchu Art & Crafts,

• Christopher Whall

- stworzył nowy styl, wykorzystujący właściwości slab glass, charakteryzujący się prostotą, transparentnością, podkreśleniem linii, dzielących poszczególne elementy oraz ograniczonym użyciem koloru.

• katedra Gloucester (1898 -1913)

- osoba Whalla była także znacząca dla odrodzenia technik witrażu w Irlandii, gdzie malarz Sarah Purser za jego radą założył studio Tower of Glass, prowadzone przez kolegę Whalla - A.E. Childa

Tower of Glass

- przez najbliższe 40 Lat ze studiem tym związana była spora znakomitych artystów, którzy produkowali dekoracje przeznaczone do okien Irlandii, Wlk. Brytanii i USA

- indywidualny styl oparty na XIX-wiecznych tradycjach malarskich

Harry Clarke,

- ważny witrażysta irlandzki, o geometryzującym i delikatnym rysunku budującym niesamowicie kolorowe kompozycje, wykonane z malutkich szkiełek

WITRAŻ SECESYJNY:

- zerwanie z historyzmem i eklektyzmem niepodzielnie panującymi w sztuce 2 poł. XIX w.

- styl witrażu secesyjnego miał 2 nurty:

1. stylizacje linearne, pełne miękkości i wdzięku, przepojone symbolizmem, z nałożonym kostiumem ornamentów, kształtowanych przez wijącą się linię, najczęściej spotyka się lilie, słoneczniki, róże, mlecze, osty, itp., detale floralne łączono z zoomorficznymi np. pawie, łabędzie. W to wszystko wstawiano postać kobiety - wysmukła, wiotka. Wyznacznikiem stylu była także asymetria)

• dom Lalique'a w Paryżu

• kamienica przy ul. Garncarskiej 2 w Krakowie

2. nurt symetryczny, wyważony, zgeometryzowany, o oszczędnej, szczątkowej dekoracji. Moduł kwadratu, przecinające się linie, koła. Wzbogacany uproszczonym detalem zdobniczym w postaci zredukowanego kwiatu lub ukł. Załamanych linii, elementy metalowe złote lub mosiężne.

- poza te dwa nurty wykraczała stylistyka katalońskich twórców - plastyczność, mięsistość, np. niemalże„barokowe", ekspresyjne dzieła Gaudiego

- tendencje traktowania powierzchni:

• całkowite wypełnienie dekoracją (horror vacui)

• operowanie dużymi płaszczyznami (amor vacui)

• idea jedności sztuk; całkowita integracja wystroju wnętrza,

• renesans witrażu, wkracza do mieszkań, pokoi, willi na przełomie wieków urządzanych raczej przez artystów niż dekoratorów

• Castel Béranger w Paryżu proj. Héctor Guimard

- wszystkie okna ozdobione witrażami o giętych liniach harmonizujących z powyginanymi element. Kutymi i rys. płytek terakoty

• lampy Louisa Comforta Tiffany'ego

Eksperymenty Jacquesa Grubera i innych witrażystów w Nancy:

- stapianie różnych warstw szkła (efekty przenikających się kolorów)

- użycie opalizującego szkła

w Brukseli - archit. Victor Horta Tassel House (1893)

Polska:

- ruch restauracji objął także Polskę, zwłaszcza Galicję. W 1895 r. podjęto konserwację historyczną na Wawelu, respektującą nawarstwienia o wartości artystycznej różnych epok.

- pierwsze projekty witraży wykonał Stanisław Wyspiański, ale ich nie przyjęto

- w 1904 Mehoffer otrzymał zamówienie na wykonanie projektów witraży do nawy i transeptu katedry wawelskiej, które realizowano do 1912 r.

Charakteryzują się one:

- ornamentalnym, barwnym tłem kompozycji ułożonej z licznych tafelek w pozornie abstrakcyjny deseń,

- nawiązaniami do sztuki ludowej i folkloru (romantyczna tendencja utożsamiania tego co ludowe z tym co narodowe)kolorystyka dostrojona do tonacji uczuciowej tematu

- zespolenie z wnętrzem, zharmonizowanie kompozycji witraży z istniejącą, dawną dekoracją ścian

- w witrażach wawelskich i polichromii Skarbca katedry na Wawelu zastosował elementy rodzimości, gloryfikujące chłopsko-piastowski rodowód narodu i jego słowiańskość (w pewnym sensie kontynuacja matejkowskiego poczucia historii i narodowego dramatu)

• Witraże Stanisława Wyspiańskiego w k. Franciszkanów w Krakowie (1897 - 1904)

- 8 witraży (m.in. Bł. Solomea, Św. Franciszek, Żywioł ognia, Żywioł powietrza i ziemi, Bóg Ojciec - stań się)

• Hotel Grand w Krakowie

- 2 niezależne zespoły witraży niesygnowanych, odkuwanych w zakładach Władysława Ekielskiego & Antoniego Tucha (1905) - na dwóch piętrach korytarzy, a następnie Stanisława Gabriela Żeleńskiego (1906) - dekoracja sali Lustrzanej - motywy roślinne, nawiązujące do wiedeńskiej secesji,

• Hotel Polona - prawdopodobnie zakład Żelańskiego

• Witraż w katedrze rzymsko-katolickiej we Lwowie:

- Kazimierz Wielki jako fundator katedry autorstwa Mehoffera (1892 - 6)

- inspirowany nagrobkiem Kazimierza Wielkiego w katedrze wawelskiej, podobno twarzy króla Mehoffer nadał rysy st. Wyspiańskiego

MODERNIZM i XX W.:

- dalej wykorzystywano witraż do zdobienia wnętrz prywatnych i ich wyposażenia

- I i II WŚ spowodowały zniszczenia wielu witraży, i zapoczątkowały tendencję zdobienia okien kompozycjami kommemoratywnymi.

- Nastąpiła budowa wielu nowych świątyń, w których często stosowane wcześniej kompozycje przedstawiające zastąpiono witrażami abstrakcyjnymi.

- Frank Lloyd Wright w swych budynkach posłużył się witrażem inspirowanym malarstwem konstruktywistów

- we Francji i Niemczech (ale nie w Anglii) rozkwitała współpraca pomiędzy architektami a malarzami modernistycznymi

Niemcy:

- modernistyczny ruch w malarstwie witrażowym ma swe korzenie w Niemczech, w Bauhausie, gdzie w latach 20. istniała pracownia witrażu

Johan Thorn Prikker

- duński malarz i projektant, swój styl, wychodzący od Art Nouveau, pomieszał z wpływami symbolizmu, kubizmu i abstrakcji - jedną z jego wcześniejszych prac jest Dreikönigekirche w Neuss

Georg Meistermann

- kontynuował tracydje Prikkera, łączył soczyste kolory z dynamizmem, tworząc symboliczne formy

Ludwig Schaffrath

- łączył witraż z mozaiką, tworząc monumentalne kompozycje linearne w ograniczonej palecie kolorystycznej np. Szpital pw. św. Antoniego w Eschweiler (1976)

- w Niemczech zanikała tendencja malowania na szkle, za to wraz z rozwojem techniki zaczęto stosować nowe połączenia materiałów, np. Wilhelm Buschulte oprócz szkła stosował stal, a Jochen Poensgen - dalles de verre (rzeźbiarską kombinację betonu i szkła), a Johannes Schreiter podkreślał autonomiczne i artystyczne walory ołowiu, mniej skupiając się na jego funkcji, stosując przy tym bardzo ograniczoną paletę kolorystyczną.

Francja:

- We Francji nadal przeważała tendencja malowania na szkle, ale od czasu do czasu stosowano technikę dalles de verre, z ważniejszych realizacji wymienić można:

• Notre-Dame w Raincy (1923-5) by Maurice Denis

• Varengeville (1954) by Georges Braque

• Le Cateau i Vence by Henri Matisse i Paul Bony

• Assy (1950) by Georges Rouault i Paul Bony

• katedry w Reims i Metz by Marc Chagall i Charles Marq

• synagoga Hebrew University Hadassah Medical Centre w Jeruzalem (1960 - 62), Marc Chagall

• All Saints Church w Tudeley w Kent (1967) by Marc Chagall

• katedra w Chichester, Marc Chagall

Wlk. Brytania:

- witraż stanowił bardziej rzemiosło niż element zdobienia architektury nowoczesnej i oprócz kilku wyjątków zastosowania bardziej abstrakcyjnych form, na przestrzeni całego XX w. dominowały efekty malarskie, przedstawieniowe,

- najwcześniejsze witraże abstrakcyjne projektowane były przez członków Roger Fry's Omega Workshop np. Alfreda Wolmarka w kościele St. Mary's, Slough, Bucks (1915 -17)

Aktualne trendy w polskiej szt. witrażowej:

Współczesny obraz pl szt. witrażowej jest podobno imponujący:

1. konwencja realistyczna, przedstawieniowa, o kompozycji klasycznej - nadal mocno zakorzeniona

• Tadeusz Borkowski np. kościół w Klikuszowej - nawiązania do secesji i XIX w.

• twórczość Ewy Żygulskiej

• Halina Cieślińska-Brzeska np. cykl witraży Rola Kościoła w historii Polski w kośc. W Augustowie + cykl Palladium Królestwa Polskiego w kaplicy MB Częstochowskiej na Jasnej Górze

• Helena Pappe-Bożyk łódzka bazylika św. Stanisława Kostki (1971)

• Maciej Kauczyński - witraże kośc. parafialnego św. Wojciecha w Krakowie

• Jerzy Skąpski (k. Ojca Kolbego w Oświęcimiu, Niepokalanego Poczęcia w Krk na Azorach, św. Jadwigi w Krk, okna Hospicjum św. Łazarza w Krk - Nowej Hucie)

• Teresa Stankiewicz - wprowadzenie do nast. grupy - (lata 60.) kośc. Anieli Salawy w Krk, abstrakcyjne przedstawienia tematów religijnych, poddane kompozycji płaszczyzny obrazu

• Piotr Cholewka - mieszkający we Francji zakonnik, witrażami zajmuje się od 1953 r., k.św. Jana Chrzciciela w Kupnie k. Kolbuszowej

• powojenne realizacje Wacława Taranczewskiego w k.św. Jakuba Apostoła na Górze Borkowskiej w Krk

- odchodzenie od klasycznej szt witrażowej na płaszczyźnie; formowanie, barwienie szkła i nadawanie mu znamion dzieł sztuki na zasadzie jedności materiałowej i funkcjonalnej

• para architektów Beata i Tomasz Urbanowiczowie - witraże w polsko - amerykańskim szpitalu w Krk Prokocimiu, witraże do Banku PKO są w Brzegu, Jeleniej górze i Świdnicy + na Dolnym Śląsku

• Tomasz Łączyński (wyszedł z pracowni Marii Teresy Reklewskiej)

MALARSTWO ŚCIENNE

- malarstwo ścienne podobnie ja witraż przeżywa swoje odrodzenie w XIX wieku, w związku z historyzmem i mody na stare techniki francuskie,

- malarstwo ścienne monumentalne związane jest z narastającą identyfikacją narodową i pojawieniem się nowych fundatorów, takich jak właśnie nowe nowoczesne państwa,

- malarstwo ściennie idealnie nadaje się na prezentacje nowej „nacjonalistycznej”, narodowej władzy

Nazareńczycy

- traktowali twórczość jako rodzaj religijnego posłannictwa, wzorowali się na sztuce quattrocenta, co oczywiście spowodowało zainteresowanie się freskiem renesansowym i próbami odnowienia techniki malarstwa ściennego 15 wieku,

• Malarstwo ścienne Casiro Massimo i Casa Bartholdy.

Francuskie malarstwo ścienne

- Dwaj najwięksi romantycy francuscy wykonywali malowidła ścienne na zlecenie publiczne:

Eugene Delacroix

• malowidła w Palais-Bourbon

• Palais du Luxemburg

• Malowidła w Luwrze

• wraz z Ingres'em dekoruje Hotel de Ville w Paryżu

Puvis de Chavannes

- był zapewne największym malarzem monumentalnym XIX wieku.

- znalazł dla malarstwa dekoracyjnego nowy styl, nową barwę.

- zrozumiał że współczesne budowle wymagają fresków, które były do nich dostosowane,

- chcąc osiągnąć matowość w obrazach posługiwał się specjalnie spreparowanym płótnem, używał barw przytłumionych i bladych.

- charakterystyczne dla jego twórczości jest poszanowanie płaszczyzny obrazu, nie dziurawienie muru.

- wysoko ceniony zarówno przez krytykę jak akademię i nowych modernistycznych twórców.

- Łączył w swojej twórczości tradycję akademicką i wpływ Poussina, a z drugiej strony jest nowoczesny, wzorował się na starożytnych i XIX wiecznych freskach.

- Jego monumentalny, statyczny i uniwersalny styl doskonale pasował zleceniodawcom państwowym, dlatego szybko zdobył miano francuskiego malarza narodowego, wykonując najbardziej prestiżowe zlecenia.

• cykl historii św. Genowefy w kościele Sw. Genowefy w Paryżu.

• muzea w Marsylii, Lyonie, Rouen

• ratusze w Poitres i Paryżu,

• Sorbona,

• Biblioteka w Bostonie.

- były to w zasadzie duże płótna przymocowane do ścian, o matowych tonach i kolorystyce imitującej malarstwo ścienne.

Niemieckie malarstwo ścienne po nazareńczykach

- W reakcji na prymitywizm Nazareńczyków i w związku z wielkimi zamówieniami władców, którzy umacniali swoją pozycję polityczną w poszczególnych państwach niemieckich powstają wielkie realizacje freskowe

• Dekoracja Heitort - zamek pod Angemlind,

- zleceniodawcą był hrabia von Spee,

- ogromny cykl, skomplikowany ikonograficzni, ma pokazywać trwałość tradycji narodowej jako spuścizny dla przyszłych pokoleń,

- autorzy: Lessing, Mucke, Plidelemann,

Andrea Retnel

- malarz ścienny, kontynuator tradycji sentymentalno-religijnych, związanych jednak z ówczesna sytuacja polityczną.

-trochę stylizowane na niemiecki drzeworyt, mistyczne,

• Ratusz w Aachen

Eduard Bendemann

• zamek królewski w Dreźnie

• freski Laulbacha w Neues Museum w Berlinie

Peter Janssen

• malowidła w ratuszu Krefeld i Marburg

Malarstwo symboliczne i secesyjne

Tendencje do dekoracyjności, dążenie do tego, by zespolić malarstwo z architekturą, a także z sztuka użytkową, i stworzyć nowy, uniwersalny styl, charakterystyczny dla nowych czasów - Gesamtkunstwerk

Arnold Bocklin

- symboliczne, oparte na studiach antyku, indywidualistyczne,

• alegoria matki ziemi w Museum Naturalnym w Bazylei

Gustav Klimt

- inspirował się sztuką bizantyńską, niemiecką, specyficznym koloryzmem Hansa Makarta, jego fretki są nowoczesne, szokujące i wysmakowane

• fresk Beetfoovena w budynku Secesji Wiedeńskiej

• dekoracje na Uniwesytecie Wiedeńskim (bardziej stonowane)

Alfons Mucha

• dekoracja zamku Moravsky Krumtev w Pradze,

w 1909 został wybrany do namalowania serii fresków ObecnH dum w Pradze

W kręgu angielskich estetów

E. F. Watts

• fresk (dekoracje) w Lincoln's Inn w Londynie

F.M. Brown

• dekoracja hallu w Manchester

Połączenie malarstwa z architekturą w myśl Gesamtkunstweku

- przeciwny był szczególnie Alfred Loos,

- weimarski Bauhaus- jednym z celów szkoły było stworzenie kolektywnego dzieła sztuki,

- de Stijl- ścisła praca architektów i malarzy, dzięki nim skrystalizowała się koncepcja funkcji malarstwa w architekturze, koncepcja architektury barwnej (barwa nie jako ozdoba, tylko żywioł organicznie zrośnięty z architekturą),

- Henryk Stażewski- malarstwo i rzeźba nie mają racji bytu bez ich związku z architekturą,

- Le Corbusier- ekperymenty z figuratywnym malarstwem ściennym, komponując je zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz budynku,

• komp. w pawilonie Szwajcarskim, Paryż, 1948 rok,

- Willi Baumeister- koncepcja tzw. Mauerbilder- stereometrycznego malarstwa ściennego, będącego swego rodzaju abstrakcyjnym, barwnym reliefem,

Najczęściej powierzano malarzom wykonanie malowideł do istniejących już budynków

Marc Chagall

• malowidło ścienne w Państwowym Żydowskim Teatrze Artystycznym w Moskwie

The van Doesburg i Sophie Taeuer-Arp

• abstrakcyjne malowidła w osiemnastowiecznym wnętrzu kawiarni Aubette w Strasburgu,

Henri Matisse

• panneau dekoracyjne Taniec dla Bames Foundation w Merion, USA

Robert Delauney

• malowidło ścienne Miasto Paryż, kobieta i wieża, 1925, na paryskiej wystawie sztuki dekoracyjnej, w hallu wzorcowego budynku ambasady francuskiej,

Sprawa integracji sztuk:

• Budynek uniwersytetu w Sankt Gallen

- należy do najbardziej interesujących przykładów integracji sztuk na terenie Europy,

- z architekturą współpracowali rzeźbiarze: Alicja Perez Penalba, Arp, Hajdu, Kemeny, Mastroianni, Stahly oraz malarze Soulages, który zaprojektował tkaninę dekoracyjną i Tapies, autor malowidła ściennego w czytelni biblioteki.

Karl Nejar

- tworzy freski ze specjalnie preparowanego betonu z kamieniami, który obrabia strumieniem wody z piaskiem, uzyskując w ten sposób reliefowe kompozycje organicznie związane ze ścianą.

Coraz częściej też wprowadza się do dekoracji ściennych fotografię;

• Sala kina Studio 4 w Zurychu, Werner Frey

Pojawiają się także przykłady niezbyt szczęśliwego połączenia malarstwa z architekturą

• budynek UNESCO w Paryżu

- przyozdobienie gmachu powierzono artystom takim jak Picasso, Bazine, Rufino, Tamayo, Miro czy Calder.

- Miała to być próba syntezy sztuk - w rzeczywistości jednak powstały dekoracje ścienne zupełnie niezwiązane z architekturą,

• Malowidła kościoła Notre-Dame de Toute Grace w Assy

- tutaj również mimo udziału wielu wybitnych artystów ja Leger, Rouault, Bonnard, Matisse, Bazaine, Lurcat, Germaine Richier

- powstało niezależnie od indywidualnych walorów prac, dzieło niejednolite, heterogeniczne.

Artyści współpracowali z architektami także przy realizacji całych kompleksyw urbanistycznych.

• Miasteczko uniwersyteckie w Caracas

- główny projektant, Carlos Villaueva, zaprosił najwybitniejszych przedstawicieli sztuki nowoczesnej, którzy zespoili swoje dzieła z architekturą w orginalną, jednolitą i organiczną całość.

- malowidła wykonywali: Vasarely itd, mozaiki Leger i Pascual Novarro, a Alejandro Otero ozdobił miasteczko swoimi kompozycjami zwanymi colorythmes.

• miasteczko uniwersyteckie w Concepcion w Chile,

- architekt Emilio Duhart powierzył opracowanie plastyczne ścian malarzowi Mario Carreno, który stworzył kompozycje z emaliowanych, barwnych cegieł.

Gilioli opracował koncepcje kolorystycznego rozwiązania całego zespołu urbanistycznego w (Grenoble. Dei Marie - w Flins, Le Corbusier swojej fabryki w Saint Die)

Malarstwo monumentalne wykorzystywane do celów politycznych:

Faszystowskie i Stalinowskie - klasyczne w formie, wręcz akademickie,

- De Chirico i Carra w Włoszech

Rudolf Hegstenbérg

• Towarzysz Stalin z przodownikami partii w czasie inspekcji nowego typu ciągnika

Ekspresjoniści meksykańscy - pełne zaangażowania politycznego murale

Diego Rivera

• murale w Ministerstwie Edukacji w Mexico City,

• w Pałacu Narodowym,

• Wizja rewolucji w Escuela Nacional Preparatoria

Jose Clemente Orożco

• walka człowieka z naturą w Escuela Nacional Preparatoria

David Alfaro Sigueiras

• Ferdynando Leal w Escuela Nacional Preparatoria

Juan O Gorman

• Dla ochrony socjalnej wszystkich Meksykanów w szpitalu de la Rana w Mexico City,

AIA- Artist International Association

- organizacja przeciw faszyzmowi, zrzeszająca wielu a nartystów,

- należeli do niej m.in. Rivera, Cliff Rovre, Hastings