Kraje nadbałtyckie: Łotwa i Estonia w XIX i XX wieku do 1939 r
1. Warunki społ-polit i gospod.
Terytorium, liczebność, struktura społeczna
Po 1561 Inflantami nazywani ziemie na wschód od Dźwiny, z reszty utworzono Kurlandię.
Rdzenni mieszkańcy obu prowincji byli traktowani razem.
Gubernie nadbałtyckie: estlandzka (Estonia), inflandzka (Inflanty) i kurlandzka (Kurlandia).
Podwójna dominacja ros i niem. Dominacja szlachty niemieckiej i mieszczaństwa.
Niepodległość po I wojnie św.
1897 na terenie 3 guberni było
Łotysze 1316 - nie mieli tradycji odrębności państwowości, a ich ziemie od XIII w podporządkowane Niem. Niemcy ok. 7% 165 tyś na 1.385 tyś.
Estończycy 907, tylko 4% Niemców - ziemie jednolite narodowo.- 70 % ziem w rękach baronów niem.
Ciekawostka: kobiety łot, est i niem uważane były za niezbyt urodziwe.
Rola mniejszości niem.
Tzw Niemcy nadbałtyccy zajmowali uprzywilejowaną pozycję społ i ekonom. Za Niemców nadbałtyckich uważani są Bałtowie - czyli ziemianie wywodzące się z estlandzkiej, kurlandzkiej czy inflandzkiej prowincji, noszący nierosyjskie nazwisko i imię oraz inną rel niż państwową - także pozostała ludność niem.
Ich znaczenie polegało nie na liczebności ale na roli jaką odgrywali. - wpływy od czasów Piotra I w urzędach i wojsku. Polacy mówili, że Rosja panuje nad Polakami, ale Niemcy panują nad Rosjanami.
Świadomi wyższości swej kultury nad rosyjską. Lojalni ze względu na awans. Cieszyli się zaufaniem władz i byli pożądani na stanowiskach w wojsku i administracji. Wielu generałów. Takim zaufaniem nie cieszyli się Polacy.
Niemiecka była administracja, sądownictwo, prawo i Kościół.
W opinii Niemcy nadbał byli kastą, my narodem.
Nie było germanizacji ponieważ arystokracja niemiecka odcinała się nawet od swych pobratymców.
Pogardliwy stosunek do reszty ludności autochtonicznej łot i est stanowiącej dużą większość.
Rola oświaty i religii protestanckiej.
Wśród Łotyszy nie istniał prawie analfabetyzm, nakłady gazet nawet 100 tyś.
Trzeba przyznać, że szlachta niemiecka sama kolekcjonowała zabytki miejscowej kultury ludowej, spisywanie podań i wierzeń ludowych oraz zakładanie szkół z łot i est językiem wykładowym. Zakładano biblioteki, teatry ludowe, kasy pożyczkowe, pisma.
Istniał obowiązek szkolny dla wszystkich dzieci wyznania luterańskiego w wieku 10-13 lat.
Nauczanie w j. łot.
W kościołach msze niedzielne w narzeczu ludowym, pastorowie niem sami zbierali pieśni i podania est i łot. Sami posługują się gwarą nie j. niem.
Rozwinięty system oświaty, szkoły gminne, stowarzyszenia, prasa narodowa.
Łotysze, podobnie Estończycy i Niemcy byli wyznania ewangelicko augsburskiego - Luteranie.
Religia - czynnik integrujący.
Część jednak przechodzi z łatwością do Kościoła państwowego - prawosławnego. Traktowanie z góry Estów przez pastorów niem, chęć posiadania ziemi.
2. Przebudzenie narodowe:
Czynniki determinujące przebudzenie narodowe Łotyszy i Estończyków
Łotwa: Początki odrodzenia w latach 60 XIX w. 1866 gminom wiejskim nadano samorząd. Chłopski charakter mieszkańców prowincji. Rzadka inteligencja.
Jako naród nazywani w latach 90.
Przebudzenie narodowe charakteryzowało się wrogim stosunkiem do Niemców. Próba emancypacji spod kurateli niem i eskalacja niechęci wzajemnej. Antagonizm obu ludności.
Propaganda antyniemiecka.
Estonia: proces narodowotwórczy zaczął się od poł XIX w. Do niedawna Estończycy określali siebie jako lud tego kraju. Społeczność jeszcze bardziej chłopska niż łot. Największą rolę narodowotwórczą odgrywali nauczyciele wiejscy.
2 trendy: jeden prorosyjski - wiązania się z kulturą ros drugi z niem.
Stosunek do ludności niemieckiej i działań rusyfikacyjnych władz carskich
Duże utrudnienie reformy Aleksandra III - wprowadza j. ros jako urzędowy, rusyfikacja szkolnictwa, sądownictwa i policji. W 1885 ministerstwo przejęło zarząd nad szkołami. Propaganda rosyjska przeciw Niemcom. Polacy sympatyzowali raczej za ludnością niem. Widzieli swój własny los. Brak było obciążeń negatywnych stosunków w przeszłości między Polakami a Bałtami. Dobre stosunki, Polacy posyłali dzieci do niem szkół.
Rusyfikacja miała uderzać gł w Niemców. Łotysze nie wykształcili swojej inteligencji. Sami Łotysze sympatyzowali z taką formą rusyfikacji, zastępowano nauczycieli niem rosyjskimi.
Niemcy odpowiedzieli tworzeniem szkół prywatnych pozaszkolnych.
Rusyfikacja nie godziła w Łotyszy a wręcz przeciwnie pomagała w procesie narodowotwórczym. Rusyfikacja nie hamowała działalności w sferze kultury łot. Tworzą się różne organizacje i stowarzyszenia gł rolnicze.
Postawa Łotyszy i Estończyków wobec rewolucji 1905 roku i wydarzeń I wojny światowej.
Proces kształtowania się narodu nie w opozycji do władz rosyjskich ale do Niemców. W miastach 30 % Niemców a 12 % Rosjan. Opozycja do Niemców nie Rosjan.
Głoszono hasła głównie klasowe nie narodowe. Hasła dotyczyły głównie autonomii kulturalnej i demokratycznego samorządu. Łotysze w 1913 uznają Rosję za swą ojczyznę.
Niechęć łot-niem przybiera dramatyczne formy w okresie rewolucji 1905 i I woj. Św. Tworzy się nienawiść, chęć zemsty. Strajki i rozruchy w Rosji przyczyną buntu chłopów, rzucili się na dwory baronów, mordują, palą. Z kolei przyszły wojska dowodzone przez niem i paliły całe wsie.
Tworzą się partie łotewskie, gł socjaldemokratyczne.
Piłsudski nie widział Łotyszy jako niezadowolonych z rządów carskich mogących brać udział w opozycji przeciw Rosji. O Estończykach brak wypowiedzi.
Ogólnie Polacy nie wykazywali zainteresowania guberniami nadbałtyckimi.
3. W niepodległym państwie:
Okoliczności powstania niepodległej Łotwy i Estonii
Pierwszym zadaniem stawianym sobie przez ruch narodowy było zrównanie praw z ludnością niem.
Konferencje w Europie i postulaty narodów nadbałtyckich.
Po objęciu władzy w Rosji przez bolszewików i ogłoszeniu przez komisarzy ludowych „Deklaracji praw narodów Rosji” - umożliwiło to proklamowanie 11 XII 1917 wznowienia niepodległego państwa Litwy.
1918 - brak reakcji ze strony Niem - druga proklamacja zrywająca z Rosją i oddzielenie od Polski.
Litwa - sojusz z ces Niem.
Łotwa - 1915 gdy zbliżały się wojska niem obawiano się Niemców i powołano oddziały wojskowe walczące po stronie Rosji.30-40 tyś strzelców walczących na froncie ryskim. Przyczynia się do wzrostu świadomości narodowej.
1917 po rewolucji lutowej dopiero wysunięto postulat autonomii. Hasło wolna Łotwa w wolnej Rosji. Okupacja niemiecka w 1917 miała inny charakter niż na Litwie - wzmacniano niem wpływy. Obawa o zagarnięcie Łotwy przez Niemców prowadzi do porzucenia hasła Wolna Łotwa w wolnej Rosji.
Ziemię porzuca 750-1mln mieszkańców w obawie przed Niemcami.
W Estonii szybsze decyzje sformułowano dotyczące pełnej autonomii w ramach demokratycznej federacyjnej Rosji.
3 III 1918 Rosja Radziecka podpisuje pokój w Brześciu z państwami centralnymi.
19 II zebrała się Rada Starszych w klubie inteligencji w Rewlu i proklamowano niepodległość Estonii.
Sytuacja międzynarodowa, polityka zagraniczna, sojusze i zagrożenia
1920-traktat pokojowy z Rosją.
4. Ocena dwudziestu lat niepodległości:
przemiany polityczne
rozwój gospodarczy
Szybka odbudowa państwa.
Polityka kredytu. 1924 Rosja zamyka swój rynek. Kryzys. Rozwój rolnictwa. Liga Narodów daje pożyczkę. 1930 nowy kryzys. Spada eksport, bezrobocie.
sytuacja mniejszości niemieckiej
Łotwa: Ryga, Inflanty (Latgalia ze stol w Dyneburgu-Inflanty Polskie), ruch młodołotyszów, 1934 zamach stanu Karlis Ulmanis
Łotwa, Latvija, Republika Łotewska, Latvijas Republika, państwo położone w Europie Wschodniej, na wschodnim wybrzeżu Morza Bałtyckiego. Graniczy na północy z Estonią, na wschodzie z Rosją, na południowym-wschodzie z Białorusią, na południu z Litwą. Powierzchnia 64,5 tys. km2. 2,4 mln mieszkańców (1993). Stolica Ryga (917 tys. mieszkańców, 1990). Większe miasta: Dyneburg (128 tys.), Lipawa (114 tys.), Jelgawa (75 tys.)
Język urzędowy łotewski.
Jednostka monetarna 1 łat = 100 sentimów.
Ludność
Skład etniczny: Łotysze (51,8%), Rosjanie (33,8%), Białorusini (4,3%), Ukraińcy (3,5%), Polacy (2,3%), Litwini (1,3%).
Religia: luteranie (55%), mniejszości: katolicy (24%), prawosławni (9,0%). Średnia długość życia: mężczyźni 64,2 lata, kobiety 74,6 l
Tereny obecnej Łotwy, określane do poł. XVI w. jako Inflanty, były od XII w. obszarem ekspansji Duńczyków i Niemców. Od XIII w. istniał tu także Zakon Kawalerów Mieczowych, który wkrótce po założeniu połączył się z Zakonem Krzyżackim. Inflanty były terenem spornym, do którego pretensje od 1561 zaczęła zgłaszać także Polska, później Szwecja i Rosja. Od 1721 Inflanty szwedzkie, a od 1772 Inflanty polskie (tzw. Latgalia ze stolicą w Dyneburgu) znalazły się w rękach rosyjskich. Zamieszkujący te ziemie Łotysze, związani z kulturą niemiecką, dążyli do uzyskania autonomii w ramach imperium rosyjskiego.
W budzeniu świadomości narodowej znaczną rolę w XIX w. odegrał ruch młodołotyszów. W wyniku walk I wojny światowej, w 1917 obszary dzisiejszej Łotwy zajęli Niemcy. Powstała za zgodą okupacyjnych władz niemieckich Łotewska Rada Narodowa proklamowała niepodległość Łotwy (18 listopada 1918). W tym samym czasie komuniści łotewscy proklamowali powstanie republiki sowieckiej, ich działania jednak nie przyniosły znaczącego odzewu wśród mieszkańców kraju. W 1934 na czele rządu stanął dyktator K. Ulmanis, który pozostawał u władzy do 1940, tj. do czasu przymusowej inkorporacji Łotwy do ZSRR. Po II wojnie światowej utrzymano przynależność Łotwy do ZSRR.
Estonia, Republika Estońska, Eesti Vabariik, państwo w północno-wschodniej części kontynentu europejskiego, na wschodnich wybrzeżach Morza Bałtyckiego, nad Zatoką Botnicką i Ryską. W skład państwa wchodzi znaczna liczba wysp na Morzu Bałtyckim. Obszar 45 100 km2. Graniczy na wschodzie z Rosją, na południu z Łotwą, na północy, poprzez Zatokę Botnicką, z Finlandią.
Stolica Tallin, 500 tys. mieszkańców (1991). miasta (dane z 1991 w tys.): Dorpat 115, Narwa 82, Kohtla-Jarve 77, Parnawa 54.
Językiem urzędowym jest estoński, rosyjski powszechnie znany.
Waluta narodowa, korona estońska dzieli się na 100 senti.
Ludność
1,589 mln mieszkańców (1991), średnia gęstość zaludnienia 35 osób/km2. W 1991 w miastach zamieszkiwało 72% ludności.
Społeczeństwo kraju jest zróżnicowane narodowościowo. Dwie najliczniejsze grupy tworzą Estończycy (61,5%) i Rosjanie (30,4%). Mniejszości narodowe Ukraińców (3,1%) i Białorusinów (3,1%) stanowią liczące się grupy. Ponadto kraj zamieszkują Finowie (1,4%) i w mniejszej liczbie przedstawiciele kilku innych narodowości.
Religia luterańska jest wyznaniem dominującym, drugą pod względem liczebności grupę stanowią wyznawcy prawosławia. Niewielka część społeczeństwa wyznaje inne religie, m.in. baptyzm.
Pierwsze wzmianki o ugrofińskich plemionach Estów pochodzą z I w. n.e. od rzymskiego historyka Tacyta. W późniejszych latach rozwojowi tych ziem sprzyjało korzystne położenie na ważnym szlaku handlowym łączącym kraje skandynawskie i Ruś. W X i XI w. obszar dzisiejszej Estonii znajdował się pod wpływem Rusi, w XIII w. opanowany przez Duńczyków i Niemców, którzy osiedlili tu Zakon Kawalerów Mieczowych.
W 1654 obszar całej Estonii dostał się pod władzę Szwedów, następnie wskutek wojny północnej 1700-1721 Rosji. Po rewolucji październikowej Estonia na krótki okres uzyskała niepodległość. W 1918 opanowana przez Niemcy, w tym samym jeszcze roku zajęta przez ZSRR. W 1919 z pomocą wojsk brytyjskich i fińskich obalono władzę radziecką.
Pakt Ribbentrop-Mołotow
Zgodnie z postanowieniami tajnego protokołu radziecko-hitlerowskiego traktatu o nieagresji (pakt Ribbentrop-Mołotow) Estonia znalazła się w radzieckiej strefie wpływów. W 1940 anektowana przez ZSRR. Po wybuchu konfliktu radziecko-niemieckiego kontrolę nad tym obszarem na trzy lata przejęli Niemcy, włączając Estonię do prowincji Ostland obejmującej ponadto Łotwę, Litwę i Białoruś.
W sierpniu 1944 wojska radzieckie ponownie zajęły Estonię włączając ją do ZSRR jako piętnastą republikę. Niepodległość odzyskała w 1991. Estonię przyjęto w poczet członków ONZ i innych organizacji międzynarodowych.
Rewolucja 1905-1907 w Rosji, cykl rewolucyjnych zamieszek, będący rezultatem kryzysu ekonomicznego i klęsk ponoszonych w wojnie z Japonią (1904-1905). Zapoczątkowana " krwawą niedzielą" 22 I 1905 w Petersburgu, charakteryzowała się masowymi strajkami, wystąpieniami chłopskimi i żołnierskimi oraz aktami terroru przeciwko funkcjonariuszom państwowym.
Wykształciła się również liberalna opozycja polityczna. Pod jej wpływem Mikołaj II ogłosił 30 X 1905 manifest wprowadzający swobody obywatelskie, ustanawiający urząd premiera oraz Dumę posiadającą uprawnienia ustawodawcze. Po klęsce bolszewickiego powstania w grudniu 1905 w Moskwie nastroje rewolucyjne opadły, mimo licznych strajków 1906.
Rozwiązanie II Dumy 16 VI 1907 i uchwalenie nowej ordynacji wyborczej, zwiększającej znaczenie ziemiaństwa, zakończyło rewolucję. W jej wyniku rozpoczęto modernizację struktur państwa rosyjskiego w kierunku monarchii parlamentarnej, przeprowadzono reformę agrarną.
Krwawa Niedziela, potoczne określenie wydarzeń, jakie rozegrały się 22 I 1905 w Petersburgu. Tego dnia, liczącą ok. 2,5 tys. osób pokojową demonstrację ostrzelały na placu przed Pałacem Zimowym oddziały wojska. Zginęło i ciężko rannych zostało ponad 40 osób.
Uczestnicy manifestacji zamierzali przedstawić carowi petycję, w której domagano się m.in.: ośmiogodzinnego dnia pracy dla robotników, ziemi dla bezrolnych chłopów, zakończenia wojny z Japonią. Petersburska masakra robotników stała się bezpośrednią przyczyną wybuchu rewolucji 1905-1907.
Pod koniec XIX wieku zaczął się organizować narodowy ruch łotewski. Zaczęły się ukazywać łotewskie czasopisma i książki oraz tworzyć stowarzyszenia. Rosjanie początkowo popierali ruch łotewski, który potrzebny im był dla osłabienia żywiołu niemieckiego. Osiągnąwszy ten cel , zaczęli tłumić dążenia wolnościowe Łotyszy. Przewaga pierwiastka niemieckiego na gruncie kultury została przełamana przez Aleksandra III, ale pozostała jeszcze w sferze gospodarczej. Nabrała tempa rusyfikacja i licznie zaczęli na Łotwę napływać Rosjanie. Rewolucja 1905 roku skierowana była zarówno przeciwko państwu rosyjskiemu, jak i szlachcie niemieckiej. Kiedy zaczęto głosić hasła autonomii łotewskiej z łotewskim językiem urzędowym, władze rosyjskie zastosowały krwawe represje, posługując się wojskiem z oficerami pochodzącymi głównie ze szlachty niemiecko-bałtyckiej. Rewolucja została stłumiona, ale jej efektem były pewne zdobycze, takie jak: akt tolerancji religijnej oraz zezwolenie na zakładanie szkół prywatnych z ojczystym językiem wykładowym. Zniesiono zakaz drukowania w Łatgalii pism i książek w języku miejscowym.
Wybuch I wojny światowej przyśpieszył działania integracyjne społeczeństwa łotewskiego a 18 listopada 1918 roku Łotwa ogłosiła niepodległość narodową. Władze polskie pomagały swemu sąsiadowi w utrzymaniu niepodległości - armia łotewska otrzymała w darze broń i amunicję, a na początku stycznia 1920 roku w Łatgalii rozpoczęła się ofensywa przeciwko wojskom bolszewickim, zakończona wyzwoleniem Łatgalii. W ofensywie tej, dowodzonej przez Edwarda Rydza Śmigłego brało udział 30 tys. żołnierzy polskich i 10 tys. żołnierzy łotewskich. Jedynie Polska zaoferowała Łotwie wszelką pomoc bez stawiania warunków. Estonia żądała zapłaty określonymi terytoriami a Litwa nie zezwoliła na przejście wojsk przez jej terytorium.
Estonia składa się z dwóch guberni: estońskiej (stolica Rewal/Tallin) i liwlandzkiej (stolica Ryga).
1880-90 Nasila się polityka rusyfikacji
1918 Zjednoczenie wszystkich ziem estońskich w jedną gubernię estońską.
24.02.1918 Deklaracja niepodległości
1918-20 Wojna sowiecko-estońska (Wojna Wolności Estonii)
2.02. 1920 Traktat z Tartu. Rosja sowiecka uznaje niepodległość Estonii i rezygnuje z "eksportu rewolucji". Pierwsze wybory do Riigikogu. Uchwalenie konstytucji na wzór szwajcarski: silna pozycja parlamentu, brak głowy państwa, zmiany w prawie uchwalane w referendum. Główne siły polityczne to: socjaldemokraci, prawicowy Związek Ludowy oraz centrowe partie drobnomieszczańskie. Większość mieszkańców to Estończycy (86%), ponadto Rosjanie (9%), Żydzi oraz Niemcy. Liczna mniejszość szwedzka. Wyznaniowo kraj zdominowany przez kościół luterański.
1924 Powstanie komunistyczne w Tallinie inspirowane przez ZSRR.
1933 Nowy projekt konstytucji przygotowany przez ELV i zatwierdzony w referendum. Wprowadzenie systemu prezydenckiego: rząd i parlament wykonawcami jego woli. Ostatecznie ustawa zasadnicza nie wchodzi w życie.
1934 Konstantin Päts ze "Związku Ludowego" obejmuje urząd premiera, pracuje nad zmianami w konstytucji, zawiesza działalność parlamentu, stowarzyszeń i partii politycznych (w tym faszystowskiego ruchu wabsów).
1934 Estonia liczy 1 126 416 mieszkańców, w tym 93% Estończyków.
Polityka zagraniczna: Kraj przyłącza się do powstałej 12.09 w Genewie "Ententy Bałtyckiej". Ponadto utrzymuje dobre stosunki z Polską, Wielką Brytanią i krajami skandynawskimi. Poprawnie układają się relacje z ZSRR.
1938 Reforma ustrojowa. Nowa konstytucja. Wybory do dwuzibowego parlamentu. Konstantin Päts zostaje prezydentem.
23.08.1939 Pakt Hitler-Stalin. Estonia w sowieckiej strefie wpływów
1