Współzalezności pomiędzy gospodarką a polityką w XIX i XX wieku (dominacja W. Brytanii w XIX i USA w XXw., kolonializmw XIXw., I i II wojna światowa, „zimna wojna”, walka o surowce i rynki).
Ekspansja kolonialna w II połowie XIX i początkach XX wieku.
Choć ekspansja zamorska Europejczyków trwała już od średniowiecza (w postaci krucjat), a kwitła przez około 150 lat od końca XV do połowy XVII wieku, to początkiem kolonializmu, takiego, jak definiujemy go dzisiaj, był wiek XIX. W jego trakcie Europa i Stany Zjednoczone opanowały lub uzależniły od siebie niemal cały zamieszkały świat. Na przełomie XIX i XX wieku ponad połowa lądów była czyimiś koloniami, a więcej niż jedna trzecia ludności świata znajdowała się w zależnościach kolonialnych. Wiele krajów, które nie były koloniami, pozostawało pod wpływem politycznym bądź gospodarczym mocarstw europejskich lub Stanów Zjednoczonych.
Jakie były przyczyny ówczesnej gwałtownej ekspansji kolonialnej? W Europie brakowało surowców i rynków zbytu dla rosnącej produkcji. Poszukiwano ich szczególnie w Azji. Państwa posiadające kolonie zyskiwały na inwestycjach tam, gdzie siła robocza była tania a baza surowcowa - obfita. Kolonie dawały możliwość kariery wielu przedsiębiorczym ludziom, którzy osiedlali się w nich i zatrudniali w administracji, organizowali gospodarstwa rolne, handel lub przedsiębiorstwa. Dawne posiadłości wymagały zabezpieczenia poprzez kolonizację innych terenów w obronie przed rywalizacją pozostałych mocarstw; kolonizacja napędzała się sama. W okresie wzmożonej, nowoczesnej kolonizacji prestiż państwa i jego pozycja na arenie międzynarodowej zależały od podporządkowanego terytorium. W wyniku ekspansji rozwijała się także ewangelizacja i pasje poznawcze Europejczyków, przekonanych, że ich powołaniem jest cywilizowanie innych ludów. W ostatniej dekadzie XIX stulecia największe terytoria na kontynencie afrykańskim należały do Wielkiej Brytanii. Wytyczyła ona dwa kierunki ekspansji: oś Kapsztad-Kair oraz terytoria nad Zatoką Gwinejską. Brytyjczycy posuwali się na północ od Kraju Przylądkowego (który posiadali już od początku XIX wieku), opanowując: Beczuanię, Rodezję, Ugandę, Brytyjską Afrykę Wschodnią i Zanzibar. Między Rodezją a Brytyjską Afryką Wschodnią znajdowała się Tanganika - Niemiecka Afryka Wschodnia (opanowana przez Niemców w latach 1885-1891). Kiedy w roku 1869 za pieniądze francuskie i egipskie wybudowano Kanał Sueski, wzrosło zainteresowanie Anglików, wyczulonych na sprawę drogi do Indii, Egiptem. W 1875 roku wykupili od ówczesnego kedywa Isma'ila Paszy akcje Kanału. Gdy w 1882 roku wybuchły w Egipcie zamieszki przeciw władzy nowego kedywa - Taufika Paszy, nastąpiła tam brytyjska interwencja zbrojna. Francja wycofała się z gry. Brytyjczycy zaś wprowadzili okupację Egiptu, gdzie formalnie rządził kedyw, faktycznie zaś brytyjski konsul generalny i jego doradcy. W Sudanie, który należał do Egiptu, wybuchło powstanie Mahdiego (Muhamada Ahmada Ibn Abd Allaha). Anglikom udało się zdobyć Sudan dopiero pod koniec lat 90. XIX wieku.
Francja dążyła do zajęcia pasa posiadłości od Oceanu Atlantyckiego po Morze Czerwone. Za czasów monarchii lipcowej (1830-1848) nastąpiła kolonizacja Algierii, która (mimo oporu ludności arabskiej) uznana została za terytorium zamorskie Francji i stała się terenem osadnictwa francuskiego. W kolejnych latach Francja podporządkowała sobie Tunis, dalej: Mauretanię, Senegal, Gwineę, Dahomej, Wybrzeże Kości Słoniowej i terytorium obecnego Mali i Nigru - posiadłości te nazwano Francuską Afryką Zachodnią oraz Francuską Afrykę Równikową, czyli Kongo Francuskie, dzisiejsze Republikę Środkowoafrykańską i Czad, zaś w 1895 - Madagaskar. W 1898 roku jedna z francuskich ekspedycji wkroczyła na teren Sudanu. W Faszodzie doszło do spotkania stron francuskiej i brytyjskiej pod dowództwem zwycięzcy mahdystów. W końcu Francja ustąpiła, zaś konflikt faszodański stał się podstawą późniejszego sojuszu Francji i Wielkiej Brytanii.
W latach trzydziestych XIX stulecia powstały na północ od Kraju Przylądkowego dwie niepodległe republiki Burów (chłopów holenderskich), którzy nie chcieli żyć pod rządami brytyjskimi - Transwal i Orania. Odkryto tam złoto oraz złoża diamentów, co tym bardziej zainteresowało Anglię tymi terenami. Natomiast w 1884 roku powstała w ich sąsiedztwie Niemiecka Afryka Południowo-Wschodnia. Wykorzystując konflikt między Burami a osadnikami niemieckimi, Brytyjczycy wypowiedzieli chłopom holenderskim wojnę. Trwała ona w latach 1899-1902 i przyniosła zwycięstwo Anglikom. Właśnie podczas tej wojny powstały pierwsze obozy koncentracyjne, zakładane przez Brytyjczyków. Były to także początki ruchu skautowego, założonego przez Roberta Baden-Powella. W 1910 roku połączono Kraj Przylądkowy, Transwal i Oranię tworząc Związek Południowej Afryki - dominium brytyjskie, gdzie rządy powierzono Burom.
W kolonizacji Afryki wzięły udział jeszcze 4 kraje: Belgia, Włochy, Portugalia i Hiszpania. Ta ostatnia panowała jednak tylko w Rio de Oro i na Wyspach Kanaryjskich. Wielki sukces odniosła natomiast Belgia, obejmując w posiadanie Kongo (1908), które już od 1885 roku pozostawało pod zwierzchnictwem króla belgijskiego Leopolda II. Włochy zagarnęły Erytreę, większą część Somalii oraz Trypolitanię i Cyrenajkę. Portugalczycy zwiększyli stan swojego posiadania z XVI wieku zajmując Angolę i Mozambik. Niemców zastał wiek XX w posiadaniu Kamerunu, Niemieckiej Afryki Południowo-Zachodniej, Tanganiki i Togo. Jedynymi wolnymi terytoriami na terenie Afryki na początku XX wieku były Liberia, Etiopia i Maroko, do zajęcia którego dążyła Francja.
Oprócz Afryki terenami ekspansji kolonialnej zarówno Europejczyków, jak i Japończyków, i Amerykanów były Bliski Wschód i Azja. Poza zaborami kolonialnymi rywalizowano o sfery wpływów politycznych i gospodarczych na tych terenach.
Bliski Wschód zajmowało wciąż słabnące Imperium Osmańskie. O wpływy rywalizowały tam Niemcy i Wielka Brytania, popierająca separatyzmy arabskie. Do wzmocnienia Turcji dążył proniemiecki ruch młodoturecki, skupiający głownie młodszych oficerów i inteligencję turecką. Niemcy prowadzili na Bliskim Wschodzie budowę kolei B-B (Berlin-Bagdad), przysyłały do Turcji ekspertów wojskowych i dostarczały broń. W roku 1908 młodoturcy dokonali przewrotu, wygrali wybory do parlamentu i objęli władzę. Nowy sułtan pozostawał w pełni pod wpływem ministrów młodotureckich i kadry dowódczej armii. Rozwijał się panturkizm, czyli tendencja do zjednoczenia wszystkich ludów tureckich. O wpływy w Cesarstwie Persji rywalizowały Wielka Brytania, Rosja i Niemcy. W roku 1907 Brytyjczycy i Rosjanie dokonali tam podziału stref wpływów między siebie.
Kolonializm rosyjski posiadał inny charakter niż dążenia pozostałych mocarstw. Rosja nie zdobywała posiadłości zamorskich, lecz stopniowo rozszerzała swój zasięg na południe i wschód. W latach 70. i 80. wieku XIX zajęła ogromną część Turkiestanu oraz Kraj Nadamurski na Dalekim Wschodzie. Sięgając granic Afganistanu, weszła w sferę bezpośrednich wpływów brytyjskich. Posuwając się głębiej na Dalekim Wschodzie, rozpoczęła okupację Mandżurii (1900-1905) i zbliżyła się do granic Korei. Stało się to przyczyną konfliktu z Japonią.
Od roku 1876 cesarzową Indii była królowa brytyjska Wiktoria. Indie stanowiły perłę korony brytyjskiej, były jej największą i najcenniejszą kolonią. Wiązały się z tym troska o drogę do Indii i zapewnianie im bezpieczeństwa. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych Brytania dołączyła do swojego stanu posiadania w Azji (większości Półwyspu Malajskiego z Singapurem) Beludżystan chroniący Indie od zachodu i Birmę - od wschodu. Azja Południowo-Wschodnia została podzielona między Holandię i Francję.
XIX wiek to czas powolnego upadku Chin, które nie sprostały wyzwaniu ekspansji państw Europy i Stanów Zjednoczonych. Stopniowo Chiny otwierały swoje porty Europejczykom, powstawały w chińskich miastach osady cudzoziemskie, władze zrezygnowały z narzucania jakichkolwiek ograniczeń handlu zagranicznego. Uważano, że przybysze z europy (których liczba wciąż rosła) pomagają w utrzymaniu władzy cesarskiej dynastii mandżurskiej, która w XIX stuleciu znacznie osłabła.
Kiedy w roku 1895 Chiny straciły w wojnie z Japonią (1894-1895) Tajwan i zrzekły się pretensji do Korei, imperia europejskie rozpoczęły ekspansję terytorialną na terenie cesarstwa. Wielka Brytania, Francja, Niemcy i Rosja objęły w dzierżawę część terytoriów chińskich, zaś Stany Zjednoczone domagały się udziału w handlu z Chinami (otwartych drzwi). Poczynania przybyszy i nieudolne rządy cesarzowej wdowy Longyu wywołały powstanie ludowe 1899-1902, zwane powstaniem bokserów. Państwa europejskie wysłały do Chin ekspedycje wojskowe. Po długich i krwawych walkach ruch stłumiono. Jednakże autorytet dynastii cesarskiej został podważony. W roku 1911 Chiny przekształciły się w republikę, ale pogrążały się coraz bardziej w wojnie domowej. Zamiast odrodzenia potęgi Chin, do którego dążył ruch zapoczątkowany przez Sun Yat-sena, założyciela Partii Narodowej (Kuomintagu), nastąpiły długie walki. Zakończyły się one dopiero w 1949 roku.
Zupełnie odmienny od kolonializmów europejskich był imperializm amerykański. W pierwszej połowie XIX wieku dążenie Stanów Zjednoczonych do hegemonii na swoim kontynencie było formą obrony przed ewentualną interwencją europejską. Wraz z dynamicznym rozwojem gospodarki wzrosły jednak potrzeby terytorialne USA. Stany Zjednoczone wykorzystały powstania antyhiszpańskie na Kubie i Filipinach i w 1898 roku pokonały Hiszpanię, otrzymując za symboliczną kwotę Filipiny. Hiszpania zrzekła się praw do Kuby, która zyskała niepodległość. Jednakże Stany zarezerwowały sobie prawo interwencji w razie konieczności utrzymania sprawnego rządu i ochrony niepodległości Kuby. Kolonializm Stanów polegał na zdobywaniu coraz większych wpływów w formalnie niepodległych krajach Ameryki Środkowej i części Ameryki Południowej.
Polityka kolonialna mocarstw europejskich, Japonii oraz Stanów Zjednoczonych przemieniła świat, który wiek XX rozpoczynał pośród mniej lub bardziej jawnych konfliktów. Otwierała się droga do nowych wojen i nowych sojuszy. Droga do wojny światowej.
W pierwszej połowie tego stulecia większość państw, w których rozwijał się kapitalizm, hołdowała zasadom protekcjonizmu, który zastąpił politykę merkantylizmu. W połowie stulecia popularna stała się polityka wolnego handlu. W ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku niektóre państwa kapitalistyczne wprowadziły tzw. neoprotekcjonizm, co wiązało się z procesem przekształcenia się kapitalizmu wolnokonkurencyjnego w imperializm. Nie można oddzielić sztywnymi granicami dat poszczególnych typów polityki gospodarczej, występujących w XIX w.: protekcjonizmu, wolnego handlu i neoprotekcjonizmu. Polityka wolnego handlu narastała stopniowo już w pierwszej połowie XIX w., a nawet wcześniej, chociaż panującym wówczas systemem był protekcjonizm, wywodzący się z merkantylizmu. Przewaga idei wolnego handlu w połowie XIX w. Nie oznaczała rezygnacji z dawnych protecjonistycznych sposobów oddziaływania na gospodarkę krajową. Podobnie kształtowała się sytuacja w drugiej połowie XIX w., kiedy obok neoprotekcjonizmu nadal dużą rolę odgrywały elementy polityki handlu. W końcu XIX i na początku XX w. Ustrój kapitalistyczny utrwalił się w większości krajów świata. W poszczególnych państwach zaczęto dostosowywać politykę gospodarczą do potrzeb rozwijającego się kapitalizmu i związanych z tym kontaktów handlowych na rynku zagranicznym. Głoszono podporządkowanie polityki gospodarczej zasadom wolnego handlu. W praktyce jednak władze większości państw wprowadziły w życie zasady sprzeczne z ideami wolnego handlu, popierały rozwój przemysłu, handlu i rolnictwa krajowego, dążyły do opanowania zagranicznych rynków zbytu i rynków surowców. W poszczególnych krajach występowały dwa typy protekcjonizmu. W krajach kapitalistycznych rozwiniętych gospodarczo protekcjonizm wynikał z tendencji monopolistycznych. W krajach opóźnionych w rozwoju kapitalizmu miał on charakter protekcjonizmu wychowawczego. Państwo starało się wpływać na przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego, rozwijać rodzimy przemysł, uniezależnić się od zagranicy.
Życie gospodarcze
Długie lata pokoju przyniosły z sobą gwałtowny rozwój gospodarczy. Rewolucja przemysłowa, która dużo wcześniej dokonała się w Anglii, przekroczyła teraz Kanał La Manche. Niemcy i niektóre inne kraje Europy Zachodniej weszły w okres szybkiego rozkwitu. Powstał nowoczesny przemysł maszynowy, wyłonił się wielkoprzemysłowy proletariat. Przemysł odgrywał coraz większą rolę i coraz silniej występowała jego przewaga nad rolnictwem. Społeczeństwo rolnicze przekształcało się w społeczeństwo przemysłowe. Wynalazki dokonane w końcu XIX w. Miały zasadnicze znaczenie dla życia gospodarczego i kultury(telefon, żarówka, turbina parowa, silnik spalinowy). Długość dróg na kuli ziemskiej wzrosła w latach 1870-1913 przeszło pięciokrotnie. Budowę dróg żelaznych rozpoczynał kapitał prywatny później w wielu krajach nastąpiło upowszechnienie kolei. Ułatwienie komunikacyjne przybliżały różne kraje i różne części świata. Wzrost komunikacji i udoskonalenie środków komunikacyjnych spowodowały potrzebę żywszej współpracy międzynarodowej w tej dziedzinie(podpisano traktat pocztowy i telegraficzny). Ludność wkraczała w erę gospodarki światowej, Przemysł europejski przetwarzał surowce z wszystkich części świata i tam też sprzedawał swe wyroby.
Industrializacja łączyła się ściśle ze spotegowaną eksploatacją węgla i żelaza, dwóch podstaw nowoczesnego przemysłu. W rolnictwie dzięki zdobyczom nauki zaznaczył się duży postęp, osiągnięto wiele w dziedzinie krzyżowania i doskonalenia gatunków roślinnych i zwierzęcych. Mimo to, zwłaszcza w krajach europy Środkowej i Zachodniej, rolnictwo musiało walczyć z poważnymi trudnościami. Przysparzała ich w wielkiej mierze konkurencja zboża z krajów zamorskich. Kryzys w rolnictwie dotykał zarówno większą własność ziemską jak i chłopów. Francja i Niemcy broniły się wprowadzaniem ceł ochronnych na płody rolne, Anglia utrzymywała wolny handel, sprowadzała coraz więcej żywności z krajów zamorskich i nie przeciwdziałała upadkowi własnego rolnictwa. Międzynarodowy kongres rolniczy, zwoływany od 1889r, dyskutował sprawę międzynarodowego układu zbożowego, unii celnej europejskiej czy środkowoeuropejskiej. Unia nie została zawiązana, ale znamienny był fakt, że z różnych storn domagano się jej utworzenia. Sytuacje opanowano dopiero pod koniec XIX w. Ceny ziemiopłodów zaczęły się podnosić. Dwie były tego główne przyczyny: zmniejszyła się konkurencja zboża z krajów zamorskich a w rolnictwie europejskim dokonał się istotny postęp. Zmniejszenie się ludności, zwłaszcza miejskiej, ogólny wzrost dobrobytu i podwyższenie stopy życiowej wzmogły zapotrzebowanie na artykuły rolne. Niektóre kraje skierowały swą gospodarkę rolną ku hodowli i produkcji przetworów mlecznych i mięsnych.
Gospodarka oparta na własności indywidualnej i na wolnej konkurencji stopniowo zaczęła ustępować miejsca gospodarce opartej na własności zbiorowej i na kapitale zbiorowym gospodarki monopolistycznej. Sytuacja przedsiębiorstw małych i średnich stawała się coraz trudniejsza, gdyż powstawały wielkie zrzeszenia producentów. Kraje uboższe i gospodarczo zacofane musiały szukać kredytu w bogatych i wysoko rozwiniętych krajach kapitalistycznych, wywożących kapitał. Niektóre rządy zachęcały banki do takich operacji, uważając, że tą drogą rozszerzają i umacniają swoje wpływy w innych państwach. Obok polityki oficjalnej ważną rolę odgrywała polityka własna wielu banków. Trzeba to brać zawsze pod uwagę, jeśli chce się właściwie zrozumieć i ocenić rozwój stosunków międzynarodowych, a w szczególności politykę wielkich mocarstw. Wywóz kapitałów przybrał olbrzymie rozmiary. Ogromny wzrost produkcji zmuszał bardziej rozwinięte kraje kapitalistyczne do ustawicznego poszukiwania nowych rynków zbytu. Mogło to nastąpić albo przez wywóz do krajów pozaeuropejskich otwierających się dla handlu międzynarodowego, albo też przez pozyskanie odbiorców zgodnie z zasadami, które dawała zasada wolnego handlu. Kapitaliści domagali się, aby rządy prowadziły politykę w dwóch kierunkach: aby rozszerzały ekspansję kolonialną i zarazem, aby chroniły przed konkurentem zagranicznym rynek wewnętrzny i zachowały go dla produkcji krajowej. Wypływała stąd dążność do podbojów kolonialnych i tendencja do zerwania z zasadą wolnego handlu i powrotu do protekcjonizmu. W ostatnim ćwierćwieczu prawie cała Europa przyjęła protekcjonistyczny system celny. System protekcjonizmu, wysokich barier celnych i wolnego handlu nazwano nacjonalizmem gospodarczym. Omawiane czasy nie były okresem ciągłego, nieprzerywalnego wzrostu bogactwa. Przeciwnie, występują wówczas lata zastoju, spadku cen, ogólnych trudności gospodarczych, lata kryzysu. Po latach złej koniunktury, niekiedy tylko przerwanej okresami bardziej pomyślnymi, przyszedł