Temat: Uprawa roli

1. Cele i zadania uprawy roli

Uprawa działa głównie na wierzchnią warstwę gleby, czyli rolę. Każda czynność wykonywana odpowiednim narzędziem uprawowym nazywa się zabiegiem uprawowym lub inaczej uprawką. Szereg uprawek występujących po sobie w celu spełnienia określonych zadań nazywamy zespołem zabiegów uprawowych, które tworzą z kolei całokształt uprawy roli pod daną roślinę.

Uprawa roli ma na celu nadanie glebie najkorzystniejszego stanu fizycz­nego, zapewniającego dobre stosunki wodne i powietrzne oraz udostępnienie odpowiedniej ilości składników pokarmowych. Realizuje się to w następujący sposób:

• nadanie i utrzymanie w glebie struktury gruzełkowatej,

• spulchnianie lub ugniatanie roli w celu poprawienia właściwości powietrz­nych, wodnych i cieplnych (regulowanie stosunków wodno-powietrznych),

• uaktywnianie procesów biologicznych,

• przygotowywanie wierzchniej warstwy roli do siewu poprzez wyrównanie powierzchni oraz rozkruszenie brył,

• oddziaływanie na wymianę gazową między powietrzem glebowym a atmo­sferycznym poprzez niszczenie skorupy powstającej na powierzchni gleb,

• zwalczanie chwastów przez zniszczenie roślin lub ich nasion oraz rozłogów lub kłączy podziemnych,

• zwalczanie niektórych chorób i szkodników roślin uprawnych przez nisz­czenie i wymieszanie z glebą resztek pożniwnych,

• przykrycie i wymieszanie z glebą nawozów organicznych i mineralnych,

• stworzenie dobrych warunków do kiełkowania i wschodów przez przy­krycie nasion i sadzeniaków,

• zabezpieczenie roślin przed wymarzaniem przez obsypywanie dolnych części łodyg,

• poprawa żyzności gleb piaszczystych przez stosowanie tzw. orki melioracyj­nej,

• nadanie roli cech kultury.

1. Rodzaje zabiegów uprawnych

Zabiegi uprawowe dzielimy na trzy grupy:

• orki wykonywane pługami lub narzędziami o podobnym działaniu, np. pługami lub bronami talerzowymi;

• zabiegi uprawowe uzupełniające spulchniające wykonywane po orce włóka­mi, bronami lub kultywatorami;

• zabiegi uprawowe uzupełniające ugniatające i kruszące wykonywane wała­mi.

1. Orka

Orka jest to zabieg uprawny, który wykonuje się najczęściej pługiem lemieszowym, ale można ją wykonywać również pługiem talerzowym, broną talerzową lub maszyną uprawową, np. pługofrezarką. Pług odcina skibę a następnie odwraca ją, kruszy i częściowo miesza. W wyniku odwrócenia skiby zostają przykryte znajdujące się na powierzchni roli resztki pożniwne, nawozy organiczne oraz nawozy mineralne. Ponadto ważnym zadaniem orki jest zwalczanie chwastów.

Podstawowym narzędziem jest pług, jest to narzędzie bierne.

Podstawowe części pługu:

• lemiesz – powoduje odcięcie ziemi

• odkładnica:

• cylindryczne, które silnie kruszą i mieszają skibę, ale słabo odwracają skibę (oranie gleb ciężkich, zaoranie ściernisk);

• śrubowe, które dobrze odwracają skibę, a słabo kruszą i mieszają (zaoranie darni łąk i pastwisk);

• kulturalne, które są uniwersalne, gdyż dobrze kruszą i odwracają skibę oraz mieszają glebę, są one najczęściej używane.

Stopień pokruszenia i rozdrobnienia zależy od rodzaju odkładnicy pługa oraz stosunku głębokości do szerokości skiby.

O pracy pługa z odkładnicą kulturalną, zwaną cylindryczno-śrubową, decyduje stosunek głębokości do szerokości skiby:

• Gdy szerokość skiby jest równa jej głębokości (1:1), uzyskujemy dobre kruszenie przy słabym odwracaniu skiby. Ma to miejsce najczęściej przy orkach wykonywanych przed siewem roślin.

• Gdy stosunek głębokości do szerokości skiby wynosi 1:2 (szerokość skiby jest dwa razy większa od głębokości), to wówczas uzyskuje się prawie całkowite odwrócenie skiby. Jest to wskazane przy zaorywaniu ściernisk i darni roślin wieloletnich.

• Przy pośrednim stosunku głębokości do szerokości skiby 1:1,5 (szero­kość skiby jest około połowę większa od głębokości), uzyskuje się tzw. skibę wysztorcowaną, dostatecznie odwróconą i w miarę dobrze pokruszoną. Orki wysztorcowane wykonuje się na ogół przed zimą (orka przedzimowa, czyli ziębła), aby jak największą powierzchnię gleby wystawić na oddziaływanie mrozu.

skiba dobrze krusząca się (stosunek głębokości (stosunek głębokości do szerokości 1: 2)

do szerokości 1:1) skiba dobrze odwrócona

skiba wysztorcowaną (stosunek głębokości

do szerokości 1:1,5)

Na jakość wykonania orki mają wpływ następujące czynniki:

• dobór dobrej odkładnicy

• dobór szerokości do głębokości

• wilgotność gleby

• prędkość wykonywania zabiegu (7÷8 km/h)

• elementy pomocnicze pługu (przedpłużek, pogłębiacz)

• ukształtowanie terenu

Orka powinna być wykonywana przy tzw. optymalnej wilgotności uprawo­wej gleby, gdyż tylko wówczas daje pożądany efekt. Gleba o optymalnej wilgotności pod wpływem orki nie rozpyla się ani nie oblepia części roboczych pługa, ale rozkrusza się na drobne bryły i gruzełki. Oranie gleb zbyt mokrych lub zbyt suchych zwiększa zapotrzebowanie na siłę pociągową oraz niszczy strukturę gleby i sprzyja tworzeniu się brył. Właściwym okresem do wykony­wania orki jest późne lato i jesień, natomiast należy unikać orki wiosennej.

Orkę zależnie od gleby, miąższości warstwy ornej i celu wykonuje się na różną głębokość. Rozróżnia się następujące orki:

• płytkie 8÷12 cm,

• średnio głębokie 12÷20 cm,

• głębokie 20÷35 cm,

• bardzo głębokie 35÷50 cm.

Ze względu na zadania, jakie ma do spełnienia orka w całokształcie uprawy roli pod określoną roślinę, dzielimy orki na trzy grupy:

• zasadnicze

• uzupełniające

• specjalne.

1. zasadnicze

Należy do nich: podorywka, orka siewna i orka przedzimowa.

Podorywka —jest to orka płytka (8÷12 cm), wykonywana bezpośrednio po zbiorze roślin zbożowych, przemysłowych, strączkowych i innych.

Zadania podorywki są następujące:

• przykrycie resztek pożniwnych i przyspieszenie ich rozkładu;

• spulchnienie gleby w celu poprawy stosunków wilgotnościowych (prze­rwanie parowania, ułatwienie gromadzenia wody opadowej);

• niszczenie chwastów, chorób i szkodników;

• ułatwienie wykonania następnej orki;

• niekiedy przyoranie obornika lub nawozów wapniowych i fosforowo-potasowych.

Podorywkę powinno się wykonywać specjalnym pługiem podorywkowym o małych odkładnicach cylindrycznych. W celu zapewnienia dobrego od­wrócenia gleby należy dążyć, aby stosunek głębokości do szerokości skib był bliski 1:2. Pług podorywkowy można zastąpić broną talerzową lub kultywatorem, gdy nie ma czasu na wykonanie płużnej uprawy pożniwnej. Jednak jakość wykonanego zabiegu jest gorsza.

Orka siewna jest orką średnio głęboką wykonywaną na głębokość 15 ÷20 cm, zależnie od gleby. Przygotowuje ona pole pod zasiew roślin ozimych.

Zadania orki siewnej są następujące:

• dobre i silne pokruszenie skiby;

• dobre wymieszanie i spulchnienie wierzchniej warstwy uprawnej;

• dokładne dołożenie skiby, aby na dnie bruzdy nie było wolnych przestrzeni;

• niekiedy przykrycie obornika lub nawozów mineralnych.

Orkę siewną wykonuje się przeważnie pługami wieloskibowymi o odkładnicach kulturalnych, przy stosunku głębokości do szerokości skiby 1:1. Orka siewna powinna być wykonana ok. 3 tygodnie przed siewem ozimin, aby umożliwić osiadanie roli. Po wykonaniu orki pole należy zabronować, aby nie tworzyły się bryły. Jeśli musi być ona wykonana bezpośrednio przed siewem, to konieczne jest zastosowanie wałowania wgłębnego.

Orka przedzimowa — ziębła jest orką głęboką (20÷30 cm) wykonywaną późną jesienią. Stanowi ona ostatni zabieg przed zimą, przygotowujący pole pod siew roślin jarych, dla których jest jednocześnie orką siewną.

Zadania orki przedzimowej są następujące:

• spulchnienie gleby, głównie w celu gromadzenia opadów zimowych oraz dokładnego jej przewietrzenia;

• zwiększenie powierzchni gleby wystawionej na działanie mrozu przez pozostawienie skiby wysztorcowanej;

• niszczenie chwastów przez głębokie umieszczenie ich nasion znajdujących się w wierzchnich warstwach;

• wydobycie z głębszych warstw najdrobniejszych cząstek glebowych, które dostały się tam z warstw powierzchniowych;

• zwiększenie miąższości warstwy uprawnej oraz niszczenie podeszwy płużnej (o ile taka występuje) przez pogłębienie orki;

• niekiedy przykrycie obornika i nawozów mineralnych;

• doprowadzenie gleby do stanu, który ułatwia i przyspiesza wykonanie uprawy wiosennej.

Orkę przedzimowa wykonuje się pługiem o odkładnicach kulturalnych na głębokość warstwy próchnicznej, a nieraz i głębiej. Orka ta spełnia swoje zadania wówczas, gdy skiby są wysztorcowane i słabo pokruszone, tzn. gdy stosunek głębokości do szerokości skiby wynosi 1:1,5.

1. uzupełniające

Należą do nich odwrotka i orka wiosenna.

Odwrotka jest orką średnio głęboką przykrywającą obornik lub nawozy zielone, głównie na glebach cięższych. Normalnie nawozy zielone lub obornik przykrywa się orką siewną wykonywaną późnym latem lub orką przedzimową. Jednak na glebach ciężkich, aby zapobiec zbyt głębokiemu umieszczeniu obornika w glebie, wykonuje się na 4÷6 tygodni przed orką przedzimową orkę odwrotkę na średnią głębokość.

Orka wiosenna powoduje przesuszenie gleby. Jest wykonywana wyjątkowo i z konieczności wówczas, gdy:

• istnieje konieczność przykrycia obornika (np. przed sadzeniem ziemnia­ków, gdy obornik stosujemy na wiosnę);

• z różnych względów nie wykonano orki przedzimowej (wtedy traktujemy orkę wiosenną, jako przymusową orkę siewną);

• obfite deszcze w okresie zimy spowodowały silne zagęszczenie i zaskorupie­nie gleby;

• uprawiamy rośliny późnego siewu na glebach niestrukturalnych;

• wymarzną oziminy i istnieje konieczność przesiewu rośliną jarą.

Orka wiosenna powinna mieć cechy płytko wykonanej orki siewnej (silnie pokruszyć skiby i starannie je dokładać). Powinna być natychmiast zabronowana, aby uniknąć większych strat wody.

1. specjalne.

Są to orki: agromelioracyjna i orka terenów zadarnionych.

Orka agromelioracyjna jest stosowana na glebach bardzo lekkich lub na bardzo ciężkich latem lub późną jesienią. Siewy po takiej orce można wykonać dopiero wiosną. Jest to orka bardzo głęboka, na glebach lekkich sięgająca do 45 cm, a na ciężkich do 60 cm. Na glebach lekkich jest wykonywana specjalnym pługiem z zapłużkiem, który umożliwia wprowadzenie nawozów organicznych lub substancji ilastej na dno bruzdy, a na glebach ciężkich pługiem z pogłębiaczem spulchniającym glebę do 60 cm.

Zadaniem orki agromelioracyjnej jest poprawienie właściwości fizycznych, biologicznych i chemicznych głębszych warstw gleby, zwiększenie pojemności wodnej tych gleb oraz poziomu próchnicznego. Orki agromelioracyjne mają służyć do zmiany budowy profilu glebowego.

Orki terenów zadarnionych, stosowane do zaorania trwałych użytków zielonych, wykonuje się za pomocą pługów łąkowych o odkładnicach śrubo­wych, najczęściej jesienią. Stosuje się je w razie odnawiania łąk i pastwisk lub zmiany użytkowania danej gleby. Zadaniem takiej orki jest zniszczenie starej darni i dokładne jej przykrycie. Trwałe użytki zielone położone na glebach ciężkich należy orać płytko, gdyż wówczas substancja organiczna dobrze i szybko się rozkłada. Na glebach lekkich głębokość tej orki może być większa, nawet do 35÷40 cm.

Sposoby wykonywania orki

O sposobie wykonywania orki decyduje wielkość i kształt pola, typ i kon­strukcja pługa, siła napędowa oraz żądana dokładność orki. W powszechnym stosowaniu są pługi odwracające skiby jednostronnie na prawo. Mogą to być pługi jedno- lub wieloskibowe, konne lub ciągnikowe. Tymi pługami można wykonywać orkę w zagony i figurowaną („w figurę" i „w okółkę"). Coraz częściej stosuje się obecnie pługi odwracalne i wahadłowe, które odwracają skibę dwustronnie, tzn. przy jednym przejściu w prawo, a następ­nym w lewo. Przy użyciu tych pługów wykonuje się orkę bezzagonową — jednostronną.

Orkę w zagony wykonuje się z reguły na polach o kształcie prostokąta. O szerokości zagonów i ich liczbie najczęściej decyduje szerokość pola. Kierunek orki powinien być równoległy do dłuższego boku pola, gdyż wtedy traci się najmniej czasu na uwrociach. W terenie falistym, na zboczach, orkę wykonuje się w poprzek skłonu, gdyż zmniejsza to erozję wodną.

• Orka w skład - na środku zagonu wyoruje się tzw. grzbiet, który powstaje z 3 lub 4 skib, a na brzegach zagonu powstają bruzdy, ciągnikiem zawsze skręca się w prawą stronę

• Orka w rozgoń (w rozorywkę) grzbiety wyoruje się na granicy składów, gdzie uprzednio były bruzdy. Następnie zaoruje się zagon między dwoma grzbietami, zaczynając od brzegu składu i dokładając skiby kolejno do obu grzbietów. Po zakończeniu orki na środku składu powstaje bruzda.

Rys. Schemat pola zoranego : a)w skład, b)w rozorywkę

Orka figurowa może być wykonana na polach o równej powierzchni, mających nieforemny kształt. Są dwa sposoby orania na płasko: w figurę i w okółkę.

• Orka w figurę Zaczyna się ją od środka pola. Najpierw wyznacza się figurę odpowiadającą kształtowi pola i zaoruje się ją w skład. Pozostałą powierzchnię orze się wzdłuż boków wyznaczonej figury, a skiby są odkładane do środka. Pług w czasie pracy skręca zawsze w prawo.

• Orka w okólkę Zaczyna się ją od brzegu pola, a wyorywaną skibę odkłada się na zewnątrz. Pług pracuje wzdłuż wszystkich boków pola, skręcając zawsze w lewo. Kończy się orkę na środku pola. Sam środek pola zaoruje się w rozgoń.

Wadą orki płaskiej wykonywanej z korpusem odkładającym skibę w prawo jest pozostawienie, zwłaszcza w narożach, calizn, czyli roli nie zaoranej. Ponadto pozostałe zabiegi uprawowe, ze względu na różne kierunki ułożenia skib są utrudnioneZaletą ich jest jednak większa wydajność pracy niż przy orce w zagony.

Rys. Schemat orki w okólkę : a) po rozpoczęciu, b) przed zakończeniem (pasy nie zakreślone oznaczają części pola, które należy zaorać pługiem pojedynczym)

Orka bezzagonowa jednostronna ( może być wykonana pługami z dwoma korpusami płużnymi — prawym i lewym, czyli obracalnymi lub wahadłowymi. Orkę taką rozpoczyna się od naj­dłuższego boku pola i orze się raz prawymi, drugi raz lewymi korpusami, aż do przeciwległego boku. Skiby są zawsze odkładane w jedną stronę. Orkę tę zaleca się przede wszystkim na stokach, gdyż zapo­biega erozji gleb.

Stosując orkę bezzagonowa na polu nie ma grzbietów ani bruzd, a powierzchnia jest prawie idealnie płaska. Pozwala ona na dokładne przygo­towanie pola pod zasiew. Ponadto wykonując orkę bezzagonowa uzyskuje się większą wydajność pra­cy niż przy orce w szerokie zagony. Orka figurowa i bezzagonowa jednostronna zwane są inaczej orką płaską.

1. Zabiegi uprawne uzupełniające spulchniające

Do zabiegów tych zalicza się: kultywatorowanie, włókowanie i bronowanie. Mają one na celu spulchnienie lub wyrównanie powierzchni, doprawienie roli pod siew roślin uprawnych. Wykonuje się je z reguły ukośnie do kierunku ułożenia skib.

Kultywatorowanie

Jest to zabieg wykonywany kultywatorem, powodujący spulchnienie, kruszenie oraz mieszanie roli bez jej odwracania. Kultywatory są narzędziami, które po pługu najintensywniej działają na glebę, uzupełniając pracę pługa. Głębokość pracy kultywatora waha się w granicach 10÷20 cm.

Częścią roboczą kultywatora są zęby, które mogą być sprężynowe, półsztywne i sztyw­ne. Kultywatory w zależności od rodzaju zębów dzieli się na:

• Kultywatory sprężynowe, które najintensywniej mieszają rolę, lecz sła­biej spulchniają i kruszą bryły. Podcinają one chwasty i nadają się do wyciągania rozłogów perzu. Powodują silne przesuszenie i zbrylenie powierz­chniowej warstwy roli i dlatego stosowane są obecnie tylko do zwalczania perzu (wyciąganie rozłogów).

• Kultywatory o zębach półsztywnych, które dobrze kruszą i spulchniają oraz mieszają rolę. Używa się ich do mieszania nawozów z glebą i do niszczenia chwastów.

• Kultywatory o zębach sztywnych które przede wszystkim spulchniają i kruszą glebę. Stosuje się je do spulchniania i rozkruszania brył nadmiernie odleżałej gleby wiosną, po orce przedzimowej. Ponadto na glebach lżejszych kultywatorowanie może zastąpić orkę po ziemniakach pod oziminy, np. pod żyto.

Kultywator pozostawia powierzchnię roli pofałdowaną, co jest przyczyną silnego parowania i obsychania wierzchniej warstwy oraz powoduje nieprodu­ktywne straty wody. Aby temu zapobiec, nieodzowne jest połączenie kultywatora z broną lub bronowanie natychmiast po kultywatorowaniu.

Bronowanie

Jest to zabieg wykonywany bronami zębowymi, mający na celu wyrównanie powierzchni, rozbicie brył i utworzenie na powierzchni roli cienkiej warstewki drobnogruzełkowatej, która wysychając dobrze izoluje głębsze warstwy gleby, chroniąc je przed nadmierną utratą wody. Ponadto bronowanie może służyć do niszczenia skorupy i chwastów oraz do mieszania nawozów mineral­nych z glebą i przykrycia nasion — bronowanie posiewne.

Działanie bron zależy od ich masy, budowy zębów i nacisku działającego na jeden ząb oraz od budowy ramy i liczby zębów na 1 m² pracującej powierzchni.

Brony zależnie od masy dzieli się na:

• lekkie (działają na głębokość 2÷3 cm) ich zadaniem jest niszczenie chwastów i przykrycie nasion po sianiu

• średnie (działają głębokość 5÷8 cm), używane są do spulchniania, wyrównywania, niszczenia chwastów i przykrycia nawozów mineralnych

• ciężkie (działają na głębokość 10÷12 cm) używa się spulchnienia roli i rozbijania brył.

Brony mogą mieć ramę sztywną, łańcuchową lub przegubową. Brony o ramie łańcuchowej lub przegubowej stosuje się do prac pielęgnacyjnych na polach pokrytych już roślinnością.

Na jakość pracy bron wpływa szybkość bronowania, właściwe ich przy­czepienie oraz wilgotność gleby w chwili wykonywania zabiegu. Bronowanie roli zbyt suchej powoduje silne jej rozpylenie, natomiast przy zbyt dużej wilgotności brony rozmazują jej powierzchnię.

Włókowanie

Zabieg ten jest wykonywany za pomocą włók i równiarek. Zadaniem tych narzędzi jest wyrównanie powierzchni i powierzchniowe spulchnienie roli, skruszenie skorupy. Przyczynia się to do zmniejszenia strat wody, gdyż ogranicza jej parowanie z głębszych warstw gleby. Ponadto utworzona cienka warstwa spulchnionej roli łatwo przesycha i szybko się nagrzewa. Włóka niszczy także wschodzące chwasty oraz wgniata w ziemię suche bryłki, które po zwilżeniu rozpadają się. Włókę najczęściej stosuje się wiosną, szczególnie na glebach ciężkich, wolno obsychających, jako pierwsze narzędzie uprawowe. Może być ona stosowana również w zespole zabiegów przedsiewnych do wyrównania pola. Najlepsze działanie włóki uzyskuje się, gdy pracuje ona skośnie do kierunku wyoranych skib przy właściwej wilgotności (grzbiety skib są przeschnięte, jasne, a w zagłębieniach gleba jest wilgotna). Działanie włóki jest płytkie i trwa krótko, zaledwie kilka dni, szczególnie w czasie pogody deszczowej.

1. Zabiegi uprawne uzupełniające ugniatające i kruszące

Zabiegi te nazywa się wałowaniem i wykonuje się za pomocą wałów. Działanie ich zależy od budowy. Wały można podzielić na:

• ugniatające;

• kruszące;

• specjalne, które ugniatają, kruszą a jednocześnie spulchniają powierzch­niową, płytką warstewkę gleby.

Wałowanie ugniatające

Wałowanie ugniatające wykonuje się wałami gładkimi lub działającymi wgłęb­nie. Wałowanie wałami gładkimi powoduje wyrównanie i zagęszczenie powie­rzchniowej warstwy roli, a przez to poprawia stosunki wodne tej warstwy, zwiększa podsiąkanie wody z głębszych warstw oraz stwarza dobre warunki do kiełkowania nasion. Ugnieciona wierzchnia warstwa roli jest dobrze wyrów­nana, co umożliwia dokładne wykonanie siewu płytkiego (np. koniczyny, lucerny, buraków). Jednak zagęszczenie górnych warstw gleby zwiększa paro­wanie wody i aby tego uniknąć, po wałowaniu należy zastosować płytkie bronowanie.

• Wały gładkie stosuje się przed siewem lub zaraz po siewie oraz na polach, gdzie na powierzchni roli leżą przeschnięte bryły, a sama rola jest wilgotna. Po nawilgoceniu bryły te mogą być zniszczone przez uprawki następujące po wałowaniu.

• Wały wgłębne typu Campbella ugniatają głębsze warstwy, natomiast nie uciskają powierzchni roli. Wały te przyspieszają osiadanie gleby. Stosuje się je po orce siewnej, która została wykonana zbyt późno, a nie można czekać z siewem, aż sama gleba osiądzie.

• Wałowanie wałami strunowymi można zaliczyć również do wałowania wgłębnego. Wał strunowy słabo ugniata warstwy głębsze, ale dobrze rozkrusza grudy znajdujące się na powierzchni roli. Stosuje się go głównie przed siewem roślin.

Wałowanie kruszące

Wałowanie kruszące ma na celu rozkruszenie większych brył, które znajdują się na powierzchni roli. Działa ono także ugniatająco. Zabieg ten stosuje się głównie na glebach ciężkich, łatwo się zbrylających oraz przygotowując pole do siewu. Działanie wałów kruszących zależy od budowy pierścieni umiesz­czonych na osi. Do wałów kruszących należą: wały pierścieniowe, kom­binowane typu Cambridge, Croscill-Cambridge oraz kolczaste. Wały kolczaste najsłabiej kruszą glebę, natomiast wały Cambridge i Croscill bardzo silnie niszczą bryły i wywarzoną na powierzchni skorupę. Po zastosowaniu wałów kruszących należy pole płytko zabronować, aby przeciwdziałać zaskorupianiu się gleby.

Sposób wykonywania zabiegów uprawowych

Aby zabiegi uprawowe spełniały swoje zadania, muszą być wykonywane dobrze, starannie, w odpowiednim terminie, przy właściwej wilgotności roli i szybko, tzn. jedne po drugich.

Na przykład po zastosowaniu wału gładkiego, trzeba pole od razu zabronować. W celu przyspieszenia terminu wykonania dwóch lub trzech kolejno po sobie następujących zabiegów, a jednocześnie uniknię­cia kilkukrotnego jeżdżenia po polu powszechnie stosuje się zestawy pługa i brony lub włóki albo też wału gładkiego i brony lub kultywatora i brony. Nazywa się to agregatowaniem narzędzi (kilka narzędzi jest zamocowanych za ciągnikiem).

Agregatowanie narzędzi pozwala także na terminowe wykonanie zabiegów uprawowych oraz na lepsze wykorzystanie mocy ciągników. Zamiast agregatowania narzędzi można również stosować zestawy uprawowe, złożone z kilku narzędzi ustawionych jedno za drugim. Zestawy uprawowe służą najczęściej do przedsiewnego przygotowania roli do siewu, łącznie z siewem i nawożeniem, a często ze stosowaniem herbicydów doglebowych. Zestawy takie można stosować na dużych powierzchniach.

1. Zespoły zabiegów uprawnych

Rozróżnia się następujące zespoły uprawek:

• pożniwne,

• przedsiewne jesienne,

• przedzimowe,

• przedsiewne wiosenne,

• pielęgnacyjne.

1. Zespół zabiegów uprawowych pożniwnych

Uprawę pożniwną wykonuje się wówczas, gdy między zbiorem plonu a ter­minem orki siewnej lub orki przedzimowej jest dostatecznie długi okres czasu. Stosowana jest więc na polach po zbiorze roślin zbożowych, oleistych, strącz­kowych oraz pastewnych i okopowych, wcześnie schodzących z pola.

Zadaniem tego zespołu jest:

• zniszczenie darni, przyoranie resztek pożniwnych i chwastów w celu przy­spieszenia ich rozkładu,

• zwalczanie chwastów nasiennych i rozłogowych,

• zatrzymanie wody w glebie poprzez zmniejszenie parowania, co ułatwi wykonanie orki siewnej,

• niekiedy przyoranie nawozów wapniowych lub obornika.

Typowy zespół uprawek pożniwnych, mających na celu zwalczanie chwas­tów nasiennych na polach nie zachwaszczonych perzem, składa się z na­stępujących zabiegów uprawowych:

• podorywka wykonana pługiem podorywkowym na głębokość 6÷10 cm + bronowanie;

• bronowanie mające na celu zniszczenie wschodzących chwastów. Niekiedy, gdy chwasty zanadto urosły lub na glebach ciężkich celowe jest

zastąpienie brony kultywatorem połączonym z broną.

Na glebach lekkich oraz gdy krótki jest czas na wykonanie uprawy pożniwnej, zastępuje się pług podorywkowy broną talerzową lub kultywato­rem ścierniskowym.

Inaczej przeprowadza się zespół uprawy pożniwnej, jeśli głównym celem jest niszczenie perzu. Możemy wtedy zastosować jedną z następujących metod:

• Niszczenie perzu przez wyciąganie i usuwanie rozłogów, stosowane na glebach lekkich. Polega to na wykonaniu wysztorcowanej podorywki do głębokości 12÷14 cm. Po przeschnięciu skib wyciąga się rozłogi perzu kultywatorem sprężynowym, następnie grabi się je i wywozi z pola.

• Niszczenie perzu przez pocięcie rozłogów i głębokie przyoranie (udusze­nie perzu), stosowane na glebach zwięzłych. Polega to na wykonaniu podorywki, następnie dwukrotnego talerzowania na krzyż w celu pocięcia rozłogów i po tym głębokiego (25÷30 cm) przykrycia kiełkujących odcinków perzu za pomocą pługa z przedpłużkiem.

• Niszczenie perzu przez tzw. zmęczenie rozłogów. Sposób najbardziej uniwersalny, stosowany na glebach średnich i ciężkich. Polega na 3-4 krotnym zaoraniu pola na coraz większą głębokość. Orki powinno się przeprowadzać w chwili kiełkowania rozłogów, a ostatnia orka powinna być głębsza (do 25÷30 cm). Metoda ta jest jednak bardzo energochłonna i rzadko stosowana.

Przykłady:

Wariant I Wariant II

1. podorywka 1. podorywka

2. bronowanie 2. kultywator

3. bronowanie 3. brona

4. bronowanie

Wariant III Wariant IV

1. wapnowanie 1. obornik

2. podorywka 2. podorywka

3. kultywator 3. bronowanie

4. brona 4. bronowanie

Wariant V

1. brona talerzowa

2. brona talerzowa

3. kultywator sprężynowy

4. bronowanie

1. Zespół zabiegów uprawowych przedsiewnych jesiennych

Zespół ten następuje po zespole uprawy pożniwnej, a po roślinach późno schodzących z pola (gdy nie ma czasu na uprawę pożniwną) rozpoczyna się bezpośrednio po ich zbiorze. Wykonywany jest przed siewem roślin ozimych.

Zadaniem tego zespołu jest:

• przygotowanie wierzchniej warstwy roli pod zasiew;

• stworzenie optymalnych warunków (właściwego zagęszczenia i wilgotności gleby) do kiełkowania nasion i rozwoju roślin;

• przykrycie i wymieszanie z glebą nawozów mineralnych, czasem również obornika;

• niszczenie chwastów jesiennych i siewek z osypanego przedplonu.

Jeżeli nie była wykonana uprawa pożniwna, to celem zabiegów będzie także zniszczenie resztek pożniwnych.

Wymienione cele można osiągnąć, stosując po sobie następujące zabiegi uprawowe:

• orka siewna na średnią głębokość + bronowanie, lub na suchych i ciężkich glebach wał kruszący, np. kolczatka;

• 3 ÷4 tygodniowy okres osiadania gleby;

• siew nawozów mineralnych;

• bronowanie broną średnią lub ciężką, a na glebach ciężkich agregat uprawowy (kultywator + wał strunowy);

• siew nasion i bronowanie posiewne.

Gdy orka siewna jest wykonana na krócej niż 3 tygodnie przed siewem, to należy po niej zastosować wałowanie wgłębne, np. wałem Campbella. Jeżeli do orki siewnej przystępujemy natychmiast po zbiorze przedplonu, to w celu dobrego przykrycia resztek pożniwnych należy zastosować pług z przedpłuż­kiem.

Wariant I Warianty II

1. orka siewna 1. orka siewna

2. bronowanie 2. brona

3. bronowanie 3. wał strunowe

przed siewem przed siewem

Warianty III Warianty IV

1. orka siewna 1. orka siewna + wał Cambela

2. kultywator 2. Brona

3. brona

Warianty V Warianty VI

1. nawożenie 1. orka siewna fosforowo – potasowe 2. nawożenie

2. orka siewna fosforowo – potasowe

3. brona 3. kultywator

4. bronowanie 4. brona (wał strunowy)

przed siewem

Warianty VII

1. nawożenie obornikiem

2. orka siewna

3. nawożenie fosforowo – potasowe

4. brona

1. Zespół zabiegów uprawowych przedzimowych

Zespół ten wykonuje się po uprawie pożniwnej lub bezpośrednio po roślinach bardzo późno schodzących z pola przed uprawą roślin jarych.

Zadaniem tego zespołu jest:

• spulchnienie i rozluźnienie gleby;

• nagromadzenie wody z opadów zimowych;

• stworzenie warunków do wykorzystania strukturotwórczego działania mrozu;

• niszczenie chwastów, chorób i szkodników;

• wyrównanie zawartości próchnicy, składników pokarmowych w całej wars­twie ornej;

• niekiedy przykrycie obornika i nawozów mineralnych.

Zespół uprawek przedzimowych ogranicza się najczęściej do wykonania jednego zabiegu uprawowego, tj. orki głębokiej i pozostawienia jej w ostrej skibie. W szczególnych przypadkach orka przedzimowa może być wykonana pługiem z pogłębiaczem (niszczenie podeszwy płużnej) lub pługiem z przedplużkiem (przykrycie obornika).

Niektórzy zalecają przy jesiennym stosowaniu obornika wykonanie dwóch orek: orki średniej przykrywającej obornik, tzw. odwrotki, która musi być natychmiast zabronowana, a po 4 ÷6 tygodniach drugiej orki, tj. orki głębokiej przedzimowej.

Jednak rzadko stosuje się w praktyce dwie orki ze względu na wysoką energochłonność i czasochłonność. Dlatego korzystniejsze i powszechniej sto­sowane jest w praktyce przykrycie obornika orką zimową wykonaną pługiem z przedpłużkiem. W gospodarstwach, w których w zimie wykonuje się wapnowanie pola lub wywozi obornik, należy zabronować orkę przedzimowa.

Wariant I Wariant II

1. orka przedzimowa 1. obornik

2. orka przedzimowa

(ziębla)

Wariant III Wariant IV

1. obornik 1. obornik

2. nawożenie 2. orka odwrotka

fosforowo – potasowe 3. orka ziębla

1. orka ziębla

Wariant V

1. obornik

2. orka odwrotka

3. nawożenie fosforowo – potasowe

4. orka ziębla w ostrej skibie

1. Zespół zabiegów uprawowych przedsiewnych wiosennych

Zabiegi te rozpoczyna się wczesną wiosną, gdy stan roli umożliwia rozpoczęcie prac polowych, a kończy się po zasianiu lub zasadzeniu roślin jarych.

Zadaniem tego zespołu jest:

• zmniejszenie nieproduktywnego parowania wody;

• przyspieszenie przesychania i nagrzewania się roli przez jej powierzchniowe spulchnienie;

• niszczenie chwastów;

• przykrycie i wymieszanie z glebą nawozów mineralnych;

• doprowadzenie wierzchniej warstwy roli do stanu najbardziej odpowied­niego dla wzrostu poszczególnych roślin.

Typowy zespół uprawy przedsiewnej wiosennej składa się z następujących zabiegów:

• włókowanie, bronowanie, siew nawozów mineralnych, kultywatorowanie z bronowaniem lub agregat uprawowy, siew nasion, bronowanie posiewne — na glebach ciężkich;

• bronowanie, siew nawozów mineralnych, bronowanie broną ciężką, siew nasion, bronowanie posiewne — na glebach lżejszych.

Przed siewem roślin o nasionach drobnych, np. motylkowych, lub buraków jednokiełkowych dodatkowo na polu powinno się zastosować wał pierścienio­wy lub gładki.

Jeżeli na jesieni nie została wykonana orka przedzimowa lub sadzimy ziemniaki na oborniku stosowanym wiosną albo sadzimy ziemniaki po po-plonach ozimych, to wówczas wiosenną uprawę należy wzbogacić o orkę siewną wiosenną na średnią głębokość, połączoną z bronowaniem lub wałowa­niem wałem kolczastym.

Wariant I Wariant II

1. bronowanie 1. kultywator

2. nawożenie 2. nawożenie

fosforowo – potasowe fosforowo – potasowe

1. bronowanie 3. brona

2. bronowanie przed siewem

Wariant III Wariant IV ( gleby ciężkie)

1. kultywator 1. włóka

2. nawożenie 2. nawożenie

fosforowo – potasowe fosforowo – potasowe

1. brona 3. kultywator + brona

2. nawożenie azotowe 4. nawożenie azotowe

3. brona 5. bronowanie przed siewem

Wariant V (glebach ciężkich zleżałych po zimie)

1. orka wiosenna

2. brona

3. nawożenie fosforowo – potasowe

4. kultywator

5. nawożenie azotowe

6. brona

Wariant VI

1. obornik

2. nawożenie fosforowo – potasowe

3. orka wiosenna

4. brona

5. wał strunowy

1. Zespół zabiegów uprawowych pielęgnacyjnych

Zespół ten rozpoczyna się po zasiewie roślin i trwa przez cały okres ich wegetacji.

Zadaniem tego zespołu jest:

• niszczenie chwastów,

• niszczenie skorupy na glebach zlewnych,

• zmniejszenie nieproduktywnego parowania wody przez spulchnienie roli;

• obsypywanie roślin,

• uaktywnienie życia biologicznego gleby przez poprawę wymiany powietrza między glebą a atmosferą.

Zabiegi uprawowe pielęgnacyjne wykonywane narzędziami mechaniczny­mi mają wady, z których najważniejszymi są: rozpylenie wierzchniej warstwy gleby, ugniatanie warstwy powierzchniowej, uszkadzanie roślin oraz przenoszenie chorób, zwłaszcza wirusowych. Dlatego mechaniczną uprawę pielęgnacyjną należy ograniczyć do niezbędnego minimum i łączyć ją z metodami chemicznymi i innymi metodami pielęgnacji roślin.

1. Całokształt uprawy roli

Poszczególne zespoły zabiegów uprawowych odpowiednio dostosowane do wymagań roślin tworzą tzw. całokształt uprawy roli pod poszczególne grupy roślin. Całokształt uprawy roli pod określoną roślinę zaczyna się po zbiorze rośliny poprzedzającej, czyli przedplonu, a kończy się ze zbiorem danej rośliny. O całokształcie uprawy oprócz wymagań roślin decydują także przedplony, stąd dla tej samej grupy roślin całokształt uprawy może mieć kilka wariantów.

Typowy całokształt uprawy dla niektórych grup roślin obejmuje następują­ce zespoły zabiegów uprawowych:

• okopowe (po zbożowych) — zespół zabiegów uprawowych pożniwnych, przedzimowych, przedsiewnych wiosennych i pielęgnacyjnych;

• zbożowe jare (po zbożowych, strączkowych i przemysłowych — zespół zabiegów uprawowych pożniwnych, przedzimowych, przedsiewnych wio­sennych i pielęgnacyjnych;

• zbożowe jare (po okopowych późno schodzących z pola) — zespół zabie­gów uprawowych przedzimowych, przedsiewnych wiosennych i pielęgna­cyjnych;

• zbożowe ozime i rzepak ozimy (po zbożowych, strączkowych na zielonkę) — zespół zabiegów uprawowych pożniwnych skrócony, przedsiewnych jesiennych i pielęgnacyjnych.

Zadanie:

Zaplanuj całokształt uprawy pod następujące rośliny:

1. ziemniaki po przedplonie wcześnie schodzących z pola

2. rzepak ozimy po grochu

3. pszenicę jarą po zbiorze buraków cukrowych

4. pszenicę jarą po rzepaku ozimego

5. pszenicę ozimą po zbiorze rzepaku

Ad. a: ziemniaki po przedplonie wcześnie schodzących z pola

• zespół uprawek pożniwnych:

• podorywka

• kultywator

• bronowanie

• zespół uprawek przedzimowych:

• obornik

• orka ziębla

• zespół uprawek przedsiewnych wiosennych:

• nawożenie fosforowo – potasowe

• kultywator

• nawożenie azotem

• bronowanie

• zespół uprawek pielęgnacyjnych:

• mechaniczno – chemiczne: opryskiwanie + bronowanie chwastownikiem

Ad. b: rzepak ozimy po grochu:

• zespół uprawek pożniwnych:

• podorywka

• kultywator + bronowanie

• zespół uprawek przedsiewnych jesiennych:

• nawożenie fosforowo – potasowe

• orka siewna

• bronowanie + wał Campbella

• bronowanie przedsiewne

Ad. c: pszenicę jarą po zbiorze buraków cukrowych:

• zespół uprawek przedzimowych:

• nawożenie fosforowo – potasowe

• orka ziębla

• zespół uprawek przedsiewnych wiosennych:

• kultywator + bronowanie

• nawożenie azotem

• bronowanie

Ad. d: pszenicę jarą po rzepaku ozimego:

• zespół uprawek pożniwnych:

• podorywka

• kultywator + bronowanie

• zespół uprawek przedsiewnych jesiennych:

• nawożenie fosforowo – potasowe

• orka przedsiewna + bronowanie

• bronowanie

Ad. e: pszenicę ozimą po zbiorze rzepaku

• zespół uprawek pożniwnych:

• podorywka

• kultywator

• brona

• zespół uprawek przedzimowych:

• obornik

• orka przedsiewna

• zespół uprawek przedsiewnych wiosennych:

• brona

• nawożenie fosforowo – potasowe

• kultywator + bronowanie

1. Zasady uprawy różnych gleb

1. Uprawa gleb lekkich

Gleby lekkie, o składzie granulometrycznym piasków słabogliniastych i glinias­tych lekkich, są na ogół łatwe do uprawy. Można je uprawiać z dobrym skutkiem przy dość szerokim zakresie wilgotności. Opory stawiane przez glebę narzędziom są niewielkie. Gleby te nie wykazują skłonności do zbrylania się, ani do zaskorupiania. Dobre przewietrzanie, a małe zdolności zatrzymywania wody powodują, że uprawa roli musi być nastawiona na ochronę zawartości w niej wody i próchnicy. Uprawa roli powinna chronić glebę przed wysycha­niem, a masę organiczną przed zbyt szybką mineralizacją. Należy więc na tych glebach ograniczyć do niezbędnego minimum liczbę zabiegów uprawowych, szczególnie takich, które powodują przewietrzanie gleby, a stosowane narzę­dzia mogą być lżejsze i słabiej działające.

W tym celu w uprawie pożniwnej i wiosennej nie zaleca się kultywatorowania (z wyjątkiem zwalczania perzu lub gdy kultywator zastępuje orkę po okopowych pod oziminy) ani częstego bronowania. Na glebach tych nie należy stosować orki wiosennej ani też odwrotki, a obornik przyorywać wyłącznie orką przedzimową. Uprawę wiosenną na tych glebach należy zaczynać jak najwcześniej w celu zatrzymania wody w glebie.

Głównym zadaniem uprawy gleb lekkich jest zwiększenie w nich zawartości próchnicy, a przez to zwiększenie ich produktywności. Można to uzyskać przez: uprawę roślin pozostawiających dużo resztek pożniwnych (np. łubinu żółtego, seradeli, wyki ozimej), uprawę międzyplonów na przyoranie, stosowa­nie kompostów i nawożenia obornikiem, wapnowanie oraz wykonywanie orek melioracyjnych i dodawanie do warstwy uprawnej materiałów ilastych (iłowa-nie). Uprawa ma ograniczać szybkość mineralizacji substancji organicznej. Dlatego należy stosować głęboką orkę przykrywającą obornik lub inne nawo­zy organiczne.

1. Uprawa gleb ciężkich

Gleby ciężkie wytworzone z glin średnich, ciężkich i iłów zawierają ponad 35% części spławialnych. Są one trudne do uprawy głównie dlatego, że zabiegi uprawowe można wykonywać tylko przy optymalnej wilgotności, a czas jej występowania jest bardzo krótki. Stąd też określenie tych gleb jako gleby minutowe. Ich uprawa przy niewłaściwej wilgotności przynosi więcej szkód niż korzyści. Poza tym duża zwięzłość tych gleb powoduje, że narzędzia w czasie pracy napotykają na duże opory, stąd większe niż na glebach lżejszych zapotrzebowanie na siłę pociągową.

Gleby ciężkie bardzo łatwo się zaskorupiają i zbrylają. Duża liczba porów kapilarnych a mała niekapilarnych powoduje złe przewietrzanie i brak powiet­rza może być czynnikiem ograniczającym ich urodzajność. Gleby te z reguły mają dużo składników pokarmowych oraz wystarczającą zawartość próchnicy. Ponadto orki wykonywane na jednakową głębokość powodują w tych glebach tworzenie się podeszwy płużnej.

Uprawa gleb ciężkich ma na celu ułatwienie wymiany powietrza i dopływu tlenu do gleby. Należy więc stosować intensywne zabiegi uprawowe działające głęboko i wykonywać pełne zespoły uprawy pożniwnej, przedsiewnej i wiosen­nej. Podstawowe znaczenie w uprawie tych gleb ma głęboka lub pogłębiona orka przedzimową, warunkująca dobre działanie strukturotwórcze mrozu. Doprawienie roli do siewu, zarówno pod oziminy, jak i rośliny jare, wymaga stosowania energicznie działających narzędzi spulchniających, jak brony tale­rzowe, kultywatory, częstego bronowania oraz często wałowania wałem kru­szącym (np. pierścieniowym lub Croscill-Cambridge). Po wałowaniu pole należy zabronować, gdyż rola nie zabronowana łatwo się zaskorupia. Należy pamiętać o zwalczaniu skorupy w okresie posiewnym.

Uprawę wiosenną należy rozpoczynać zawsze włókowaniem roli. Intensyw­na uprawa gleb ciężkich i stosowanie orek agromelioracyjnych da pozytywny wynik tylko wówczas, gdy z racjonalną uprawą współdziała nawożenie or­ganiczne, wapnowanie i właściwe zmianowanie.

1. Uprawa gleb organicznych

Gleby torfowe i murszowe charakteryzują się dużą zawartością substancji organicznej i na ogół wysoką wilgotnością. Są to gleby łatwe do uprawy, gdyż stawiają małe opory narzędziom uprawowym.

Uprawa płużna tych gleb stwarza jednak wiele problemów związanych z zachowaniem ich korzystnych właściwości fizycznych. Gleby torfowe mają strukturę włóknistą, a uprawa powoduje porozrywanie włókien i niszczenie ich naturalnej struktury. Wskutek tego następuje rozpylanie się torfu. Z tego względu uprawa gleb torfowych jest złem koniecznym i powinno się je użytkować jako trwałe łąki i pastwiska. Nie zawsze jest to możliwe, gdyż często gleby te muszą być użytkowane jako grunty orne. Należy wtedy pamiętać, że uprawa powinna być mało intensywna, aby jak najmniej zniszczyć strukturę włóknistą torfu oraz nie przesuszać i nie rozpylać gleb organicznych. Dlatego do orki należy używać pługów z odkładnicami śrubowymi, które dobrze odwracają, ale nie kruszą skib. Orki powinny być płytkie. Szerokie zastosowa­nie w uprawie tych gleb mają ciężkie wały gładkie, które przyspieszają osiadanie gleby. Nie należy stosować kultywatorów ani ciężkich bron.

Z reguły na tych glebach nie wykonuje się zabiegów pożniwnych, a chwasty niszczy się herbicydami. Na glebach organicznych powinno się zmniejszyć do minimum uprawę roślin jednorocznych, a w jak największym zakresie wprowa­dzić rośliny wieloletnie. Poza tym rośliny powinny następować po sobie tak, aby rola jak najkrócej pozostała nie obsiana.

1. Uprawa gleb na terenach silnie urzeźbionych

W Polsce ok. 25% użytków rolnych jest położona w terenach o rzeźbie górzystej, pagórkowatej i falistej. Polowa produkcja roślinna jest na nich znacznie trudniejsza niż w terenach płaskich. Gleby położone w tych terenach szczególnie są narażone na procesy erozji wodnej.

Uprawa roli na stokach ma na celu:

• powstrzymanie lub osłabienie spływu wody,

• zwiększenie wsiąkania wody do gleby,

• poprawienie odporności wierzchniej warstwy roli na rozmywanie,

• zmniejszenie różnic plonów zależnych od rzeźby terenu.

Spełnienie tych zadań wymaga stosowania specjalnych zabiegów uprawo­wych. Podstawowe znaczenie ma orka, zwłaszcza przedzimowa, która powinna być wykonana wzdłuż warstwie, czyli w poprzek stoku, z odkładaniem skib pod górę. W ten sposób uzyskuje się szorstkość powierzchni stoku, co sprzyja zatrzymywaniu wody. Aby wzmocnić warstwę uprawną, zaleca się okresowo stosowanie orki spłyconej lub zastąpienie jej kultywatorowaniem.

Decydujące znaczenie w ograniczeniu erozji wodnej ma nie uprawa roli, a dobór roślin i zmianowanie. Należy ograniczyć rośliny uprawiane w szerokie rzędy, a wprowadzać rośliny wieloletnie i ozime.

Tereny o spadkach powyżej 25% powinny być wyłączone z uprawy płużnej i przeznaczone pod trwałe użytki zielone (łąki lub pastwiska).