FINANSE – ćwiczenia

Dr Helena Ogrodnik

Finanse - ogół zjawisk ekonomicznych związanych z gromadzeniem i podziałem zasobów pieniężnych

• są to wszelkie stosunki społeczne i gospodarcze (a w szczególności stosunki finansowe) zachodzące między podmiotami i osobami, którym towarzyszy pieniądz postaci realnej

• nie wszystkie zjawiska pieniężne są objęte pojęciem finanse, wyjątkiem są te zjawiska, których pieniądz wykorzystywany jest wyłącznie jako miernik wartości, tj. w postaci idealnej (nie musi realnie się pojawić), np. jako statystyczna i planistyczna miara procesów produkcyjnych lub spożycia (w księgowości)

Pieniądz realny nie występuje w księgowości (te zjawiska nie są przedmiotem zainteresowania finansów).

Zjawiska ekonomiczne + zjawiska pieniężne + forma realna pieniądza = FINANSE

STOSUNKI EKONOMICZNE

PRODUKCJA PODZIAŁY WYMIANA KONSUMPCJA I AKUMULACJA

Finanse bezpośrednio działają

Finanse oddziałują

Podział i wymiana dokonuje się przy udziale realnego pieniądza. Może też wystąpić np. wymiana barterowa. Finanse to jedna z form podziału i wymiany.

Instrumenty finansowe:

• Oprocentowanie kredytów, lokat

• Cło

• Podatek

• Opłata

Wzrost stawki podatku Vat powoduje, że cena towaru rośnie, czyli następuje ograniczenia nabycia przez konsumentów.

Oprocentowanie lokaty/kredytu oddziałuje na produkcję.

Pieniądz jest gromadzony i dzielony- strumienie pieniężne.

Zjawiska abstrakcyjne – pieniądz ma postać idealną, np. miernika wartości

Zjawiska konkretne – dotyczą realnych procesów gospodarczych

RODZAJE ZJAWISK FINANSOWYCH

Zjawiska pieniężne należące do zakresu finansów można klasyfikować:

1. Ze względu na stopień ich dynamiki:

Zjawiska finansowe, w których pieniądz znajduje się w ruchu – to zjawiska związane z występowaniem strumieni pieniężnych przepływających w czasie pomiędzy różnymi podmiotami różnych tytułów.

Strumienie pieniężne - dochody państwa z tytułu podatków, wydatki rządowe na zakup dóbr i usług, wydatki rządowe na dotacje.

Zjawiska finansowe, w których pieniądz znajduje się w bezruchu – to zjawiska związane z występowanie zasobu pieniądza, który powstaje w momencie „osiadania” pieniądza krążącego pomiędzy różnymi podmiotami.

Zasoby pieniężne - oszczędności gospodarstw domowych, zyski zatrzymane przedsiębiorstw, środki pieniężne na rachunkach bankowych, pieniężny dług publiczny.

1. Ze względu na stopień ich złożoności:

• Elementarne zjawiska finansowe – to takie, w których posługujemy się kategorią pieniężną , ale nie rodzi ona związków przyczynowo-skutkowych

Elementarne zjawiska finansowe: cena towaru, kursy walut, oprocentowanie kredytu, stawka podatkowa

• Złożone zjawiska finansowe – to takie, którym towarzysz a zależności o charakterze przyczynowo-skutkowym, a pieniądz nabiera cech dynamicznych. Występują często w związku ze zjawiskami elementarnymi i są przez nie determinowane.
  Złożone zjawiska – zaakceptowanie przez nabywcę (lub kredytobiorcę, deponenta) ceny (lub oprocentowanie kredytu/depozytu) powoduje przepływ pieniądza między nabywcą a sprzedawca (bankiem a kredytobiorcą, deponentem a bankiem). Zjawiska złożone pokrywają się z przedmiotowym ujęciem finansów, czyli z takimi pojęciami jak transakcje, transfery, pożyczki.

1. Podział przedmiotowy:

Dokonywany jest wg kryterium związku zachodzącym miedzy ruchem pieniądza i ruchem ekwiwalentu. Wg tego kryterium wyodrębnia się rodzaje zjawisk finansowych:

• rynkowe (materialne, ekwiwalentne, pierwotne) – ruchowi pieniądza towarzyszy ruch ekwiwalentu, przychód jednej strony jest wydatkiem drugiej strony

• redystrybucyjne (transferowe) – tylko ruch pieniądza, nie dostajemy nic w zamian; jedna strona ma wydatek, druga przychód; nie przepływa ekwiwalent

• kredytowe – kredytobiorca ma przychód, bank nie, bo pieniądz jest kreowany- dla banku jest to wprowadzenie do obiegu nowego pieniądza; później kredytobiorca ma wydatek, a bank wycofuje pieniądz z obiegu

Wtórny podział pieniądza dokonuje się w ramach strumieni redystrybucyjnych.

Odsetki od kredytu są strumieniem redystrybucyjnym

Dostaję wypłatę- rynkowe, fiskus bierze swoje- następuje wtórny podział pieniądza (redystrybucyjne)

1. Podmiotowy podział zjawisk finansowych

Podmioty, które uczestniczą w przepływie strumieni pieniężnych:

(ogniwa finansów):

• finanse przedsiębiorstw - mają zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania finansów jako całości

  • strumienie materialne

    • przychody: z tytułu sprzedaży dóbr i usług konsumpcyjnych i produkcyjnych

    • wydatki: z tytułu zakupu czynników produkcji, płace dla pracowników

  • strumienie redystrybucyjne

    • przychody: subwencje, dotacje, darowizny, procenty od depozytów bankowych, dywidendy od akcji innych przedsiębiorstw

    • wydatki: podatki i opłaty, procenty od zaciągniętego kredytu, procenty od wyemitowanych obligacji, dywidenda dla właścicieli, składki ubezpieczeniowe

  • strumienie kredytowe

    • przychody: otrzymane kredyty od banku centralnego i banków komercyjnych

    • wydatki: zwrot zaciągniętych kredytów

• finanse publiczne - tj. finanse państwa, samorządu terytorialnego oraz organizacji nie nastawionych na zysk, realizujących funkcje państwa (fundacje, instytucje charytatywne).

  • strumienie materialne

    • przychody: z tytułu sprzedaży mienia publicznego, czy świadczenia różnego rodzaju usług

    • wydatki: płace pracowników sektora publicznego, zakup broni dla wojska oraz zapłata za usługi dla sektora w ramach systemu zamówień publicznych.

  • strumienie redystrybucyjne

    • przychody: grzywny, dywidendy, składki na ZUS, część zysku banku centralnego

    • wydatki: subwencje, dotacje, wypłacone odsetki od dotacji państwowych, odszkodowania z tytułu ubezpieczeń społecznych, podatki, składki ubezpieczeniowe

  • strumienie kredytowe

    • przychody: otrzymane kredyty od banku centralnego i banków komercyjnych

    • wydatki: zwrot zaciągniętych kredytów

• finanse banków

  • strumienie materialne

    • przychody: z tytułu sprzedaży składników majątkowych, prowizje od usług maklerskich

    • wydatki: płace dla pracowników, zakup środków dla bieżącej działalności, rozbudowy infrastruktury przestrzenno - technicznej

  • strumienie redystrybucyjne

    • przychody: procenty od kredytów, dywidendy, opłaty, prowizje z tytułu obrotu bezgotówkowego

    • wydatki: procenty od depozytu, podatki i opłaty, dywidendy dla właścicieli banków

  • strumienie kredytowe

    • Przychody: otrzymane kredyty od banku centralnego i banków komercyjnych

    • Wydatki: zwrot zaciągniętych kredytów

• finanse ubezpieczeń

  • strumienie materialne

    • przychody: z tytułu sprzedaży składników majątkowych

    • wydatki: wynagrodzenia pracowników, zakup dóbr inwestycyjnych

  • strumienie redystrybucyjne

    • przychody: otrzymane składki ubezpiecz., procenty od depozytów bankowych i obligacji

    • wydatki: wypłacone odszkodowania, procenty od otrzymanych kredytów, podatki i opłaty

  • strumienie kredytowe

    • Przychody: otrzymane kredyty od banku centralnego i baków komercyjnych

    • Wydatki: zwrot zaciągniętych kredytów

• finanse ludności (gosp. dom.) - finanse osobiste, finanse prywatne - realizowane są poprzez przepływy / strumienie:

  • strumienie materialne

    • przychody: wynagrodzenia za pracę

    • wydatki: zakup dóbr i usług konsumpcyjnych

  • strumienie redystrybucyjne

    • przychody: darowizny, renty, emerytury, dywidendy, zasiłki, procenty od obligacji

    • wydatki: podatki, składki ubezpieczeniowe

  • strumienie kredytowe

    • przychody: otrzymany kredyt bankowy

    • wydatki: spłata tego kredytu

PRZYKŁAD. Państwo Adamscy są gospodarstwem konsumenckim. Pan Adamski jest informatykiem zatrudnionym w firmie handlowej, a pani Adamska jest księgową i pracuje w biurze projektowym. Oboje są zatrudnieni na umowę o pracę. Posiadają mieszkanie, działkę rekreacyjną oraz niewielkie oszczędności. Ostatnio zaciągnęli kredyt bankowy na zakup samochodu. Czynnie uczestniczą w powiazaniach z innymi ogniwami finansów. Proszę wymienić te powiązania.

• finanse przedsiębiorstw – strumień rynkowy: wynagrodzenie za pracę od firmy handlowej do Pana Adamskiego i od biura rachunkowego do pani Adamskiej, zapłata za samochód od państwa Adamskich, czynsz za media, zakupy żywności, zakup paliwa

• finanse publiczne – podatki VAT, od dochodów kapitałowych, podatek dochodowy od osób fizycznych od gruntów, składki ZUS, składka na ubezpieczenie chorobowe, wypadkowe, mandaty, grzywny, mogą kupić obligacje skarbowe, zasiłek chorobowy

• finanse banków – spłata kredytu, konto w banku, odsetki z lokat, kredyt- najpierw dostali, a później spłata w ratach wraz z odsetkami, płacenie rachunków za pomocą przelewów

• finanse ubezpieczeń – strumień redystrybucyjny: składka ubezpieczeniowa za ochronę ubezpieczeniową (kredyt, mieszkanie, samochód, działka, na życie, w pracy, OC kierowcy)

• finanse ludności (gosp. dom.)

Kategoryzowanie zjawisk finansowych, czyli nadanie im cech wspólnych, pozwala na wyodrębnienie kategorii finansowych.

Kategorie finansowe umożliwiają poznanie istoty i treści ekonomicznej, społecznej, politycznej zjawisk finansowych.

Kategorie finansowe mogą występować w postaci konkretnej (np. stawki podatkowe, ulgi podatkowe, cena towaru, oprocentowanie kredytu) lub abstrakcyjnej (np. cena, procent podatek, kredyt)

Kategorie finansowe grupują zjawiska finansowe wg określonych cech wspólnych, a w wspólnym mianownikiem różnych kategorii finansowych jest pieniądz:

• kategorie przychodowe

  • cena

  • przychód pieniężny

• kategorie dochodowe

  • dochód

  • zysk

  • procent

  • renta pieniężna

• kategorie wydatkowo-kosztowe

  • wydatek

  • koszt

  • amortyzacja

• kategorie podatkowe

  • podatek

  • opłata

• kategorie dłużne

  • pożyczka pieniężna

  • kredyt pieniężny

  • deficyt finansowy

  • dług finansowy

Cena służy do wyrażenia wartości towaru. Podstawową funkcją ceny jest funkcja przychodowa.

Cena pozwala na wyrażenie w pieniądzu wartości towaru/usługi/czynników wytwórczych itp., przez co wywołuje różne zjawiska finansowe.

Dla zjawisk finansowych główne znaczenie ma mechanizm kształtowania się cen i skutki ich stosowania przez podmioty gospodarcze, czyli realizacja następujących funkcji ceny:

• Przychodowej

• Alokacyjnej

• Redystrybucyjnej

• Agregacyjnej

• Motywacyjnej

• Informacyjnej

Funkcja przychodowa (dochodowa) ceny – wysokość ceny wpływa na wielkość przychodów (na podstawie ceny sprzedawanych towarów/usług) i kosztów (na podstawie cen nabywanych czynników produkcji), co umożliwia rynkową weryfikację działalności gospodarczej, ponieważ nadwyżka przychodów nad kosztami wytworzenia dóbr/usług przyjmuje postać dochodu pieniężnego

Funkcja alokacyjna – zmiany cen towarów/usług i relacji cen poszczególnych rodzajów towarów/usług powodują, że podmioty gospodarujące zmieniają decyzje w kwestii rozdysponowania dochodu dyspozycyjnego pomiędzy te towary/usługi. (jeżeli mamy 2 mieszkania o tym samym standardzie to wybierzemy tańsze)

Funkcja redystrybucyjna – poprzez ceny funkcja redystrybucyjna wyraża się w tym, że poprzez ceny dokonywany jest wtórny podział dochodu narodowego i dochodów podmiotów oraz przesuwania dochodów od jednych grup do innych (np. redystrybucji dochodów przy pomocy cen dokonuje państwo różnicując obciążenie cen podatkami, ustalając ceny minimalne/maksymalne czy dotując pewne gałęzie gospodarki)

Funkcja agregacyjna – poprzez wykorzystanie pieniądza jako miernika wartości, można przy pomocy cen agregować (sumować) wartości różnych dóbr/towarów/usług, np. w celu porównaniu nakładów z wynikami, itd.

Funkcja motywacyjna – zmiany poziomu cen wywołują reakcje podmiotów gospodarujących. Obniżenie ceny powoduje wzrost siły nabywczej pieniądza (ilości towarów/usług, które można nabyć za dany dochód dyspozycyjny), a wzrost ceny – spadek siły nabywczej pieniądza. Na zmiany ceny reaguje popyt i podaż, a kierunek i siła reakcji zależy od rodzaju dóbr. Pomiar siły reakcji popytu i podaży na zmiany cen – elastyczność cenowa popytu/podaży.

Funkcja informacyjna – poprzez poziom cen/towarów/usług (lub innych dóbr, np. cen walut, cen kapitału obcego) podmiot gospodarujący pozyskuje informacje nt. poziomu przychodów ze sprzedaży lub kwoty, o jaką zmniejszy się jego dochód rozporządzalny w efekcie zakupu towaru/usługi.

Przychód pieniężny stanowi zewnętrzny wyraz skutków działalności gospodarczej podmiotów.

Jest pojęciem węższym od pojęcia „wpływów pieniężnych”, które z kolei obejmuje wszystkie wpływy pieniężne osiągane przez podmiot, niezależnie od ich tytułu i treści ekonomicznej (np. wpływ z tytułu zaciągniętej pożyczki, odszkodowanie ubezpieczeniowe, dotacja)

Przychód pieniężny jest ściśle związany z innymi kategoriami finansów – np. ceną, dochodem.

Znaczenie kategorii przychodu pieniężnego tkwi w tym, że:

• Pozawala na weryfikację działalności tynkowej podmiotu, ponieważ jego głównym źródłem jest sprzedaż towarów/usług

• Umożliwia pokrywanie kosztów działalności i jest źródłem nadwyżki ekonomicznej (zysku)

KATEGORIE FINANSOWE - umożliwiają poznanie istoty i treści ekonomicznej, społecznej, politycznej zjawisk finansowych. Wspólnym mianownikiem kategorii finansowych jest pieniądz.

1. KATEGORIE PRZYCHODOWE

Cena - wyraża w pieniądzu wartość towaru, usługi, innego pieniądza (waluty), czynników wytwórczych.

Funkcje cen:

• przychodowa (dochodowa) – ceny są narzędziem ekonomicznej weryfikacji działalności podmiotów (cena wpływa bezpośrednio na poziom przychodów);

• alokacyjna – ta funkcja dotyczy roli cen w podziale dochodu narodowego, gdyż poprzez ceny dokonywana jest alokacja towarów i usług. W zależności od kształtowania się poziomu cen podmioty partycypują w ostatecznym zużyciu dochodu narodowego;

• redystrybucyjna – ceny mogą być również narzędziem redystrybucji dochodów podmiotów np. poprzez nakładanie większych lub mniejszych podatków na towary i usługi w ceny których podatki są wliczane;

• motywacyjna – wywoływanie reakcji podmiotów oraz konsumentów na zmiany cen;

• agregacyjna – umożliwia sumowanie wartości różnych dóbr, towarów i usług występujących w różnych jednostkach fizycznych.

Przychód pieniężny – kwota pieniędzy wpływająca do przedsiębiorstwa w określonym czasie z tytułu sprzedaży wytworzonych produktów (dóbr lub usług). Rozróżnia się przychód całkowity, przeciętny i krańcowy.

Przychód całkowity – ogólna suma przychodów uzyskanych ze sprzedaży produktów wdanym czasie.

Przychód przeciętny – przychód uzyskany na jednostkę sprzedanego produktu w danym czasie.

Przychód krańcowy – przyrost przychodu uzyskany ze sprzedaży każdej kolejnej jednostki produktu.

Przychód pieniężny stanowi zewnętrzny wyraz efektów działalności gospodarczej podmiotu.

Znaczenie przychodu pieniężnego:

• jest narzędziem weryfikacji działalności rynkowej podmiotu, gdyż pochodzi on przede wszystkim ze sprzedaży towarów i usług

• umożliwia pokrywanie kosztów i jest źródłem nadwyżki ekonomicznej
  w postaci zysku

Z kategorią przychodu wiąże się pojęcie wpływów pieniężnych – jest to pojęcie szersze, gdyż obejmuje wszystkie wpływy pieniężne, które podmiot osiąga, niezależnie od ich tytułu oraz treści ekonomicznej (np. wpływy z tytułu zaciągniętych pożyczek, odszkodowania itp.).

1. KATEGORIE DOCHODOWE

Dochód - dodatni rezultat zastosowanych w procesie gospodarczym czynników wytwórczych (ziemi, pracy, kapitału rzeczowego i finansowego). Dochód jest jednym z niecenowych czynników kształtujących popyt. Reakcję popytu na zmianę jednostki dochodu mierzy dochodowa elastyczność popytu (procentowa zmiana popytu do procentowej zmiany dochodu). W systemie podatkowym dochód jest definiowany jako różnica między przychodami a kosztami ich uzyskania.

Głównymi źródłami dochodu są: dochód z pracy oraz dochód z kapitału/majątku (np. dywidenda).

Pojęcie dochodu rozpatrywane jest w dwóch ujęciach:

• Makroekonomicznym - jako dodatni rezultat zastosowanych w procesie gospodarowania czynników wytwórczych; wynik działalności całego społeczeństwa, który jest podstawą zaspokajania potrzeb społeczeństwa;

• Mikroekonomicznym - jako nadwyżka ekonomiczna uzyskana w wyniku gospodarowania posiadanymi zasobami.

Dochód wyrażony jest w pieniądzu.

Wymienić należy dwa źródła dochodu:

• z pracy

• z kapitału bądź majątku

Wyróżniamy dwa rodzaje dochodu:

• brutto – przed opodatkowaniem

• netto – po opodatkowaniu (tzw. dochód rozporządzalny)

Poziom dochodu rozporządzalnego wpływa na rozmiary popytu – dochodowa elastyczność popytu.

Zysk - podstawowym rodzajem zysku jest zysk z działalności gospodarczej, ale istnieją też inne źródła zysku, np. zysk kapitałowy (nadwyżka osiągana przy sprzedaży papieru wartościowego, w który został zainwestowany kapitał).

Pojęcie zysku jest rozpatrywane tylko w ujęciu mikroekonomicznym jako nadwyżka przychodów podmiotu nad jego kosztami własnymi.

Wyróżniamy dwa rodzaje zysku:

• zysk ekonomiczny - nadwyżka przychodów nad kosztami, powiększona o koszt alternatywny danej inwestycji i ryzyko związane z danym przedsięwzięciem

• zysk rachunkowy – wykazywany przez księgi rachunkowe (przychody-koszty)

Zysk danego podmiotu może mieć różne pochodzenie.

Należy wymienić dwa rodzaje źródeł zysku:

• zysk z działalności gospodarczej - powstaje w wyniku umiejętnego połączenia i wykorzystania czynników wytwórczych

• zysk kapitałowy - jest osiągany przy sprzedaży papierów wartościowych, gdy cena sprzedaży jest większa od ceny zakupu

Zysk również spełnia wiele funkcji ekonomicznych, wśród których możemy wyróżnić:

• podstawowy cel działalności gospodarczej;

• nagroda za efektywne użycie talentu przedsiębiorczości;

• źródło finansowania innych przedsięwzięć;

• motywacja dla podmiotów, aby działać w przyszłości z większym zapałem w celu powiększenia przyszłych zysków;

• rezerwa finansowa, którą gromadzimy w celu powiększenia kapitału finansowego.

Procent - dochód z kapitału pożyczkowego występujący w formie odsetek i dyskonta. Z ekonomicznego punktu widzenia jest ceną, jaką płaci pożyczkobiorca pożyczkodawcy za wypożyczenie pewnej kwoty pieniędzy w określonym czasie. Jest kosztem operacji finansowej dla tego, kto płaci, a dochodem dla tego, kto go pobiera. Rozróżnia się procent prosty i procent składany.

Wyróżniamy dwie formy występowania procentu:

• odsetki od pożyczonego kapitału pieniężnego – opłata za pożyczkę, zależna od kwoty otrzymanej, płacona wraz ze zwrotem kwoty pożyczonej

• dyskonto – opłata za pożyczkę, obliczana z góry, na podstawie kwoty, którą dłużnik zwróci po pewnym czasie i zapłacona z chwilą otrzymania pożyczki (płacona z góry)

Procent jest ważnym kryterium, jeśli chodzi o podejmowanie decyzji gospodarczych – wyznacza efektywność działalności – podmiot, który pożycza, musi osiągnąć zysk przewyższający zapłacony procent – inaczej koszt pozyskania kapitału przewyższy zysk z inwestycji.

Stopa procentowa to roczna cena wyrażona za pomocą procentu, jaką płaci się za pożyczenie pieniędzy. Jej poziom zachęca, bądź zniechęca, do gromadzenia oszczędności, a także wpływa na decyzje w związku z lokatą kapitału.

Odsetki to zapłata za korzystanie z obcych środków pieniężnych w ciągu określonego czasu.

Istnieją dwa sposoby kapitalizacji odsetek:

• prosty – odsetki nie podlegają kapitalizacji – nie procentują wraz z kapitałem w następnym okresie rozliczeniowym;

• złożony – odsetki za okres rozliczeniowy powiększają kapitał początkowy – bazę oprocentowanego kapitału w następnym okresie.

Renta - dochód otrzymywany w długim okresie, regularnie, z różnych tytułów np. z tytułu wydzierżawionej ziemi, ulokowanego kapitału finansowego.

Rodzaje renty pieniężnej:

• Ekonomiczna - nadwyżka, którą właściciel osiąga z tytułu wykorzystania zasobów (czynników wytwórczych) ponad alternatywny koszt ich zastosowania. Wyróżniamy dwa rodzaje ekonomicznej renty pieniężnej:

  • czysta renta ekonomiczna to korzyść z zastosowania zasobu, którego koszt alternatywny jest równy zero, czyli zasób ten nie ma żadnego innego zastosowania;

  • powszechna renta ekonomiczna to nadwyżka uzyskana z wykorzystania zasobu , którego koszt alternatywny jest większy niż zero. Oznacza to, że zasób ten ma różne możliwości zastosowania.

• Renta pieniężna z kapitału - rodzaj stałego dochodu, realizowany przez właściciela kapitału przeważnie w formie odsetek;

• Społeczna renta pieniężna - dożywotnie świadczenie pieniężne należne pracownikowi po przepracowaniu określonej liczby lat i osiągnięcia wymaganego wieku np. emerytura.

1. KATEGORIE WYDATKOWO-KOSZTOWE

Wydatek

• w ujęciu ekonomicznym - nabycie cząstki dochodu narodowego (PKB). W takim znaczeniu wydatek jest pojęciem węższym niż pojęcie rozchodu. Wydatkami nie są transfery i pożyczki: dopiero w ich wyniku są kształtowane fundusze nabywcze podmiotów i wydatki dokonywane przez gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, rząd.

• w ujęciu rachunkowym - kwota pieniędzy rozdysponowana w związku z różnymi transakcjami gospodarczymi.

Koszt - stanowi pieniężny wyraz czynników wytwórczych zużywanych w procesie gospodarczym.

Utożsamiany jest też z pojęciem kosztu alternatywnego, zwanym kosztem utraconych możliwości, związanym z utratą korzyści, jakie dany czynnik produkcji mógłby przynieść, gdyby był wykorzystany w innej działalności gospodarczej.

Koszty w krótkim okresie dzieli się na:

• koszty stałe (ich wielkość nie zmienia się wraz ze zmianą wielkości produkcji)

• koszty zmienne (podlegają zmianom wraz ze zmianą rozmiaru produkcji).

Wszystkie koszty w długim okresie są kosztami zmiennymi.

Suma kosztów stałych i zmiennych stanowi koszt całkowity, który podzielony przez ilość wyrobów, informuje o wysokości kosztu jednostkowego.

Koszt krańcowy informuje, o ile zmienią się koszty całkowite w przypadku zmniejszenia lub zwiększenia produkcji o jednostkę.

Amortyzacja

• Jest ściśle związana z kategoria kosztu

• Jest rodzajem kosztu, który nie stanowi wydatku pieniężnego

• To część kosztu wytworzenia towarów i usług przy pomocy majątku trwałego

• Majątek ten jest zużywany w procesach wytwórczych powtarzalnych, co oznacza, że jego koszty tylko w części obciążają jednostkę towaru i usługę

Rozróżnia się dwie podstawowe metody amortyzowania środków trwałych:

1) amortyzację liniową,

2) amortyzację przyspieszoną

Amortyzacja liniowa polega na tym, że odpisy amortyzacyjne w każdym

amortyzowanym okresie, z reguły roku kalendarzowym, są równe.

Amortyzację przyspieszoną natomiast charakteryzuje to, że w pierwszym okresie użytkowania

środka trwałego odpisy amortyzacyjne są wyższe (więcej niż proporcjonalne), a w dalszych okresach relatywnie niższe.

Przyjęta metoda amortyzacji skutkuje różnymi skutkami dla przedsiębiorstwa.

Amortyzacja przyspieszona - stanowi rodzaj preferencji podatkowej dla podmiotu gospodarczego. Jest ona zaliczana do kosztów, co oznacza, że obciążenia podatkowe podmiotu są niższe niż w przypadku amortyzacji środków trwałych metodą liniową.

Stosowanie amortyzacji liniowej sprzyja szybszej restytucji maszyn i urządzeń. Jest to ważne wtedy, gdy ich zużycie ekonomiczne (moralne) jest szybsze niż zużycie fizyczne.

1. KATEGORIE DŁUŻNE

Pożyczka – polega na udostępnieniu podmiotowi przez inny podmiot określonej kwoty pieniędzy na określonych warunkach. Przy udzielaniu pożyczki nie jest wymagane podanie jej celu. Pożyczka udzielana jest ze środków pieniężnych uprzednio wyemitowanych i wykreowanych przez banki – tzn. udzielana jest z pieniądza który jest w obiegu.

Kredyt – polega na udostępnieniu przez kredytodawcę do dyspozycji kredytobiorcy środków pieniężnych, który zobowiązuje się zwrócić je wraz z odsetkami w umownym terminie. Jest szczególną formą pożyczki, zarezerwowana wyłącznie dla kapitałów uzyskiwanych od banków.

Kredyt oznacza tworzenie pieniądza, zaś pożyczka może być udzielona tylko ze środków pieniężnych wyemitowanych i wykreowanych przez banki.

Funkcje kredytu

• Funkcja emisyjna kredytu polega na wprowadzeniu do cyrkulacji pieniądza poprzez kredytowy mechanizm emisji pieniądza . Funkcję tę realizuje każdy kredyt bankowy, gdyż każde udzielenie kredytu wprowadza do cyrkulacji nowy pieniądz, a każda spłata kredytu prowadzi do wycofania pieniądza z obiegu.

• Funkcja stymulacyjna polega na wykorzystaniu instrumentów polityki kredytowej na kierunki rozwoju gospodarczego oraz wykorzystaniu czynników produkcji ( pracy i kapitału).

• Funkcja dochodowa polega na czerpaniu korzyści materialnych (finansowych i ekonomicznych), dzięki zwiększaniu siły nabywczej firmy. Kredyt w funkcji dochodowej nie stwarza natomiast możliwości uzupełnienia popytu w skali całej gospodarki narodowej, powstałego w wyniku tworzenia oszczędności pieniężnych przez różne podmioty gospodarujące. Funkcja rozdzielcza kredytu oznacza wykorzystanie go do stworzenia dodatkowego popytu pieniężnego.

• Funkcja restrukturyzacyjna polega głównie na oddziaływaniu na przemiany strukturalne i własnościowe w gospodarce.

Deficyt finansowy – Ujemne saldo pieniężne jakiegokolwiek bilansu w okresie najwyżej jednego roku; przewaga wydatków nad dochodami rozpatrywana w krótkim okresie. Może mieć charakter:

• Deficytu planowanego – (ex ante) podmiot sporządzający plan musi przewidzieć źródła finansowania deficytu.

• Deficytu nieplanowanego – (ex post) pojawia się w trakcie realizacji planu na skutek wystąpienia czynników nadzwyczajnych. Jest on wyrazem trudności powstających w działalności gospodarczej podmiotu. Może powodować zakłócenia w jego bieżącym finansowaniu.

Rodzaje deficytu

• Deficyt bilansu płatniczego – jest to ujemny wynik przepływów związanych z różnymi transakcjami monetarnymi prowadzonymi przez dany kraj, z wyjątkiem międzynarodowych rezerw monetarnych.

• Deficyt budżetowy (sektora finansów publicznych) – występuje gdy suma strumieni wydatków budżetowych przewyższa sumę strumieni dochodów budżetowych

• Deficyt przedsiębiorstwa – występuje on wówczas gdy suma rozchodów (wydatków) przedsiębiorstwa jest większa od jego sumy przychodów (dochodów).

Na rozmiary deficytu bilansu płatniczego wpływają:

• saldo obrotów bieżących (towarów, usług, odsetek, transferów bieżących)

• saldo obrotów kapitałowych.

Dług finansowy – ogół zadłużenia występujący w długim okresie. Pieniężne zobowiązania podmiotu do spłaty długu w określonej wielkości i terminach. Może dotyczyć wszystkich podmiotów.

Źródłem długu są zaciągnięte pożyczki lub skumulowane deficyty z poprzednich okresów, zobowiązania oraz skumulowane deficyty z lat poprzednich.

Jedną z form długu finansowego jest dług publiczny, czyli zobowiązania finansowe władz publicznych oraz innych związków i instytucji publiczno-prawnych, powstałe głównie z tytułu pożyczek i kredytów zaciągniętych u różnych podmiotów krajowych oraz zagranicznych. Źródłem długu publicznego są także zobowiązania o charakterze odszkodowawczym powstałe na mocy orzeczeń sądu, czy zobowiązania wynikające z ustaw. Formą zaciągania długu publicznego jest także emisja papierów wartościowych. Podstawową przyczyną powstawania są jednak deficyty budżetowe i zaciągnięte w związku z nimi pożyczki, które ulegają kumulacji i przekształcają się w dług publiczny.

1. KATEGORIE PUBLICZNOPRAWNE (PODATKOWE)

Podatek – pieniężne, przymusowe, ogólne, nieodpłatne i bezzwrotne świadczenie na rzecz państwa lub innych związków publiczno-prawnych np. samorządów.

Podatek jest dochodem dla państwa, ale wydatkiem dla podatnika.

Wyróżniamy:

• Podatek bezpośredni – odciągany od zarobku np. podatek dochodowy od osób indywidualnych, podatek dochodowy od przedsiębiorstw

• Podatek pośredni – podatek nakładany na wydatki na dobra i usługi np. VAT, cło, opłaty akcyzowe

Funkcje podatków:

• Fiskalna – podatki są głównym źródłem dochodów budżetu państwa

• Redystrybucyjna – podatki są instrumentem przesuwania dochodów pomiędzy różnymi grupami społecznymi

• Stymulacyjna – podatki są wykorzystywane przez państwo jako instrument oddziaływania na decyzje podmiotów gospodarczych w celu skorelowania ich z założenia polityki gospodarczej i społecznej państwa (wzrost podatków na określone dobro sprawia, że ludzie podejmują różne decyzje np. kupują to dobro masowo przed podniesieniem podatku)

System społeczny

• System ekonomiczny

  • Sfera realna (gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa)

  • Sfera finansowa (kreowanie pieniądza, strumienie pieniężne)

    • System finansowy

    • Gospodarka finansowa podmiotów sfery realnej

• System prawny

• System polityczny

• Inne (np. edukacyjny)

System finansowy, to zespół logicznie powiązanych ze soną form organizacyjnych, aktów prawnych, instytucji finansowych i innych elementów umożliwiających podmiotom gospodarującym nawiązywanie stosunków finansowych, a także sprawny obieg dochodów oraz zapewniających wewnętrzne i zewnętrzne bezpieczeństwo finansowe.

Są to formy organizacyjne gromadzenia i wydatkowania środków pieniężnych, zwane funduszami (prywatne i publiczne, ogólne i celowe, itp.)

Ustawa zasadnicza określająca rolę banku centralnego i kwestie budżetowe, ustawy regulujące działalność banków komercyjnych, urzędów publicznych, towarzystw ubezpieczeniowych, itp.

Podmioty działające w sferze pieniężnej (bank centralny i banki komercyjne, kasy oszczędnościowo-pożyczkowe, zakłady ubezpieczeń, giełdy papierów wartościowych, itp.), instytucje nadzoru.

Funkcjonowanie pieniądza opiera się na zaufaniu (ponieważ pieniądz niema pokrycia w złocie), dlatego potrzebne jest bezpieczeństwo, które zapewnia system finansowy.

System finansowy stanowi mechanizm, dzięki któremu świadczy się usługi powodujące krążenie siły nabywczej w gospodarce.

Pojęcie system finansowy nie pokrywa się z pojęciem sfera finansowa. Sfera finansowa obejmuje tę część gospodarki, w której występuje kreowanie oraz ruch strumieni pieniężnych. Procesy te dokonują się nie tylko w wyniku działania systemu finansowego, ale także na skutek decyzji podejmowanych przez podmioty sfery realnej, a więc przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe.

Funkcje systemu finansowego:

• Funkcja płatnicza – system finansowy powinien zapewnić sprawne działanie mechanizmu rozliczeń w transakcjach gospodarczych, zwłaszcza przy zakupie dóbr i usług

• Funkcja płynności – system finansowy umożliwia i ułatwia zamianę papierów wartościowych i innych aktywów finansowych na gotówkę (pieniądz)

• Funkcja oszczędności – promowanie warunków atrakcyjnego lokowania nadwyżek pieniądza przy umiarkowanym ryzyku

• Funkcja akumulacji bogactwa – polega na przechowywaniu siły nabywczej danego podmiotu

• Funkcja kredytowa – polega na zapewnieniu nieprzerwanego dopływu kredytu dla przedsiębiorstw, gospodarstw domowych i rządy, w celu finansowania inwestycji i konsumpcji

• Funkcja minimalizowania ryzyka – w system finansowy powinny być wbudowane mechanizmy i instrumenty minimalizujące ryzyko

• Funkcja polityki gospodarczej – polega na możliwości prowadzenia przez rząd polityki mającej na celu wzrost gospodarczy, niskie bezrobocie, walkę z inflacją i zachowanie stabilnej pozycji płatniczej względem zagranicy

W ujęciu podmiotowym na system finansowy składają się takie elementy (podsystemy), jak:

• System finansów publicznych

• System finansowy przedsiębiorstw

• System bankowo-kredytowe

• System finansowy ubezpieczeń

System finansowy składa się z 2 podukładów segmentu rynkowego oraz segmentu publicznego.

Rynkowy system finansowy składa się z 4 ogniw:

• Instrumentów finansowych

• Rynków finansowych

• Instytucji finansowych

• Zasad, na jakich działają trzy pierwsze ogniwa

Instrument finansowy stanowi kontrakt zawarty pomiędzy dwoma stronami, regulujący zależność finansową pomiędzy stronami

Instrument finansowy jest pojęciem szerszym od pojęcia papier wartościowy

• Instrumentem finansowym są bowiem papiery wartościowe, a także instrumenty niebędące papierami wartościowymi (np. kontrakty krótkoterminowe, opcje, inne instrumenty podobne)

• Papier wartościowy to dokument reprezentujący prawa majątkowe, które mogą zostać zrealizowane poprzez ich okazanie, udowodnienie własności lub ich zwrot

Instrumenty finansowe będące przedmiotem obrotu na rynku kapitałowym, to instrumenty transferu kapitału emitowane na okres co najmniej 1 roku.

Instrumenty mogą być dzielone na:

• Krótko- i długoterminowe (kapitałowe)

• O stałym i zmiennym dochodzie (lokaty - akcje)

• Instrumenty udziałowe (własnościowe) i wierzytelnościowe (dłużne)

• Według podmiotu emitującego instrument wyróżnia się instrumenty bezpośrednie i pośrednie (emitowane przez pośrednika finansowego)

• Instrumenty bazowe – zwane rzeczywistymi oraz pochodne, czyli takie, których cena kształtuje się jako wielkość wtórna w stosunku do przyszłej, oczekiwane ceny instrumentu bazowego.

STRUKTRUA SYSTEMU FINANSOWEGO

Rynki finansowe to rynki, na których dokonuje się transakcji dotyczących instrumentów finansowych:

• Pierwotnych (tu ma miejsce pierwsza transakcja dotycząca danego instrumentu) i wtórnych (tu następuje przenoszenie tytułów własności istniejących już instrumentów)

• Powszechnych i zindywidualizowanych transakcji finansowych

• Pieniężnych i kapitałowych

  • Pieniężny międzybankowy i pozabankowy

  • Kapitałowy giełdowy i pozagiełdowy

• Hurtowe (instytucje finansowe. przedsiębiorstwa) i detaliczne (drobni klienci, transakcje niskokwotowe)

• Krajowe i międzynarodowe

• Walutowe i eurorynki (transakcje w obcej walucie)

• Kasowe (bieżące) i terminowe – rozliczenie transakcji w wyznaczonym, oddalonym terminie

Rynki powszechnych transakcji – transakcje dokonywane w trybie aukcyjnym. Ceny kształtują się w drodze dostosowywanych ofert sprzedawców i nabywców (jak na giełdzie).

Indywidualne transakcje nie cechują się płynnością. Ceny zmienne. Standaryzacja w celi zwiększenia zbywalności.

Instytucje finansowe (pośrednicy finansowy) – podmioty ekonomiczne, które specjalizują się w przejmowaniu na siebie zobowiązań finansowych oraz nabywaniu takich zobowiązań od innych podmiotów.

Pasywni pośrednicy finansowi nie tworzą, lecz zajmują się tylko redystrybucją instrumentów finansowych (kantory walutowe, domy maklerskie, firmy faktoringowe).

Aktywni pośrednicy finansowi w trakcie swej działalności tworzą instrumenty finansowe

• Instytucje tworzące pieniądz (banki centralne i komercyjne)

• Instytucje tworzące niepieniężne instrumenty finansowe, czyli zakłady ubezpieczeń (polisy ubezpieczeniowe), fundusze inwestycyjne (jednostki uczestnictwa, które wyspecjalizowały się w gromadzeniu środków pieniężnych, które następnie są lokowane na płynnych rynkach finansowych), fundusze emerytalne (polisy emerytalne), banki inwestycyjne (instrumenty pochodne)

Firma faktoringowa – nabywa należności (zwykle z dyskontem) przyjmując na siebie ryzyko odzyskania środków od dłużnika. Firma dostarcza klientowi środków pieniężnych przed terminem zapadalności kredytu handlowego (poprawiając jego płynność).

Zasady funkcjonowania, tzn. reguły określające sposób działania instrumentów, rynków, instytucji determinują logikę funkcjonowania systemu finansowego. Porządkują stosunki rynkowe, są środkiem ograniczania negatywnych skutków asymetrii informacyjnej.

Formalne zasady funkcjonowania przybierają postać przepisów prawnych, czyli państwo stoi na straży ich przestrzegania.

Nieformalne zasady funkcjonowania to reguły niemające rangi prawa. Składają się na nie np. normy moralne, zwyczajowe czy religijne.

WYDATKI I DOCHODY PUBLICZNE

Obok dochodów publicznych, stanowiących źródło finansowania wydatków publicznych, występują przychody publiczne (lub szerzej wpływy publiczne), które wynikają z potrzeb finansowania niedoboru środków pieniężnych sektora publicznego – wynikają wiec z otrzymanych pożyczek i kredytów, spłat pożyczek udzielonych ze środków publicznych, ze środków pozyskanych przez państwo z emisji dłużnych papierów wartościowych i prywatyzacji majątku państwowego.

SYSTEM FINANÓW PUBLICZNYCH I UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH

Wpływy publiczne można podzielić na:

• Bezzwrotne, powiększające zasoby pieniężne sektora publicznego, czyli daniny publiczne i dochody z własności publicznej (majątku, praw majątkowych)

• Zwrotne, np. z emisji papierów wartościowych, zaciągniętych kredytów i pożyczek oraz wpływy z operacji skarbowych mające charakter zobowiązań finansowych

Według rodzaju bogactwa, które jest źródłem pobrania, wpływy publiczne można podzielić na:

• Przychodowe

• Dochodowe

• Majątkowe

• Konsumpcyjne (czyli od wydatków)

Podział ten jest tożsamy z klasyfikacją podatków wg przedmiotu opodatkowania.

Finanse publiczne pozyskują środki z majątku, obciążeń nakładowych na inne podmioty oraz ze źródeł pożyczkowych. Pozyskane środki są wydatkowane na realizację zadań publicznych. W ramach finansów publicznych ma miejsce redystrybucja, która polega na przeniesieniu środków od jednej grupy społecznej do innej.

WYDATKI I DOCHODY PUBLICZNE

Wydatki publiczne stanowią finansowe odzwierciedlenie zadań publicznych realizowanych przez państwo.

Struktura wydatków publicznych jest stosunkowo sztywna, ponieważ znaczna ich część jest obligatoryjna, choć rozmiary charakter wydatków publicznych zależy od poziomu rozwoju gospodarczego kraju.

Wydatki publiczne można podzielić na:

• Rzeczywiste (finalne) – związane z wykorzystywaniem części produktu krajowego poprzez zakup dóbr i usług konsumpcyjnych lub inwestycyjnych przez jednostki sektora publicznego

• Redystrybucyjne (transfery) – związane z przekazywaniem środków publicznych innym podmiotom, bez świadczenia wzajemnego z ich strony. Transfery są kierowane do gospodarstw domowych lub przedsiębiorstw, które decydują o ostatecznym ich wykorzystaniu (transfery zewnętrzne) oraz do innych jednostek sfery publicznej, poprzez zmianę dysponentów środków publicznych bez zmiany ogólnej wielkości tych środków (transfery wewnętrzne)

W stosunku do wydatków publicznych, których ponoszenie związane jest z realizacją podstawowych zadań, rozchody publiczne związane są przede wszystkim z takimi zjawiskami finansowymi jak wykup papierów wartościowych, spłata otrzymanych kredytów i pożyczek.

FINANSE PUBLICZNE

• Procesy pobierania i gromadzenia dochodów i przychodów publicznych

• Procesy wydatkowania środków publicznych

• Procesy finansowania potrzeb pożyczkowych budżetu państwa

• Procesy finansowania potrzeb pożyczkowych budżetu jednostek samorządowych i terytorialnych

• Zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne

• Zarządzanie środkami publicznymi

• Zarządzanie długiem publicznym

• Rozliczenia z budżetem UE

Rola państwa w gospodarce i jego podstawowe funkcje

Aktywność w dwóch zasadniczych sferach:

• Regulacyjnej – państwo wykorzystuje w tym celu instrumenty bezpośrednie (ustawodawstwo) i pośrednie (podatki, subsydia)

• Realnej -państwo prowadzi działalność gospodarczą polegającą na wytwarzaniu produktów lub usług, np. medycznych, transportowych, administracyjnych dobra te mają głównie charakter dóbr publicznych, tzn. takich, których wykorzystywanie przez jeden podmiot nie ogranicza ich wykorzystywania przez inny

System finansów publicznych posługuje się mechanizmem tworzenia i przepływu środków pieniężnych w związku z realizacją żądań publicznych.

Żądania publiczne, wg kryterium szczebla zobowiązanego do ich wykonania, dzili się na zadania państwa i zadania samorządów terytorialnych.

System finansów publicznych jest tym elementem systemu finansowego, który zapewnia współtworzenie i przepływ środków pieniężnych umożliwiającym dostarczenie dóbr publicznych i usług oraz świadczeń społecznych.

Motywy działalności państwa różnią się od motywów działalności przedsiębiorstwa i gosp. dom. – państwo ma bowiem za zadanie stworzyć warunki do prowadzenia interesów ekonomicznych tych podmiotów.

Funkcje ekonomiczne państwa

• Instytucjonalna – tworzenie podstaw prawnych do zawierania transakcji przez różne podmioty na rynku. Funkcję tę pełni państwo przez system finansowy

• Stabilizacyjna (łagodzenie wahań cyklu koniunkturalnego) – wykorzystywanie instrumentów monetarnych (kontroli podaży pieniądza) i fiskalnych do przeciwdziałania takim zjawiskom, jak bezrobocie, stagnacja gospodarcza, inflacja

• Alokacyjna – polega na potrzebie realokacji zasobów ze względu na niedoskonałość mechanizmu rynkowego powodującą m.in. nadmierne zróżnicowanie dochodów w społeczeństwie

• Redystrybucyjna dochodów – wiąże się z funkcją alokacyjną i ma doprowadzić do bardziej równego i sprawiedliwego podziału dochodu narodowego (poprzez system podatkowy i świadczenia transferów)

Podmioty sektora finansów publicznych

• Organy władzy publicznej, w tym organy administracji rządowej, organy kontroli państwowej i ochrony prawa oraz sądy i trybunały

• Jednostki samorządu terytorialnego oraz ich związku

• Jednostki budżetowe

• Samorządowe zakłady budżetowe

• ZUS i zarządzane przez niego fundusze oraz KRUS (Kasa Rolniczych Ubezpieczeń Społecznych) i fundusze zarządzane przez prezesa KRUS-u

• NFZ i samodzielne publiczne zakładu opieki zdrowotnej

• Uczelnie publiczne

• PAN i tworzone przez nią jednostki organizacyjne

• Państwowe i samorządowe instytucje kultury oraz państwowe instytucje filmowe

Wydatki i dochody publiczne

• Dochody publiczne stanowią źródło środków finansowych pozyskiwanych przez państwo dla realizacji zadań publicznych, tzn. ponoszenia wydatków publicznych

• Podstawowym elementem dochodów publicznych są daniny publiczne, czyli przymusowe i bezzwrotne świadczenia pieniężne realizowane względem podmiotów publicznoprawnych, które mogą być nieodpłatne (np. podatki) lub odpłatne (np. opłaty, składki ZUS)

• Do dochodów publicznych zalicza się też dochody z własności publicznej, które pochodzą z działalności gospodarczej przedsiębiorstw państwowych lub samorządowych oraz praw majątkowych (np. czynsze, dywidendy)

• Dochodami publicznymi są też inne świadczenia pieniężne bezzwrotne, ale dobrowolne, uzyskiwane przez państwo (np. darowizny)

Dług publiczny (państwowy dług publiczny, dług państwowy) – to całkowita kwota zobowiązań

podmiotów sektora finansów publicznych (w szczególności Skarbu Państwa), jednostek samorządu terytorialnego oraz funduszów celowych wobec wierzycieli zarówno krajowych, jak i zagranicznych, ustalona po dokonaniu konsolidacji, tzn. po wyeliminowaniu wzajemnych zobowiązań tych podmiotów

Przyczyny długu publicznego

• stale utrzymujący się deficyt budżetowy

• okres zwiększonych wydatków, publicznych, zwłaszcza okresy wojen i głębokich kryzysów gospodarczych

• realizowana doktryna ekonomiczna, która może zakładać świadome utrzymywanie deficytu budżetowego i długu publicznego jako narzędzi interwencjonizmu państwowego

• osiąganie celów politycznych rządzącej elity, która nie decyduje się podnoszenie podatków, ale nie dokonuje również cięć w wydatkach publicznych; teoretycznym uzasadnieniem takiej polityki jest teza o neutralności długu publicznego dla gospodarki i społeczeństwa; jeżeli przyjąć, że jest ona prawdziwa, to dla rządu korzystniejsze jest zaciąganie pożyczek niż nakładanie nowych podatków

• wpadnięcie władz publicznych w pułapkę zadłużenia

Rodzaje długu wg 7 kryteriów

• Kryterium – dobrowolność udzielania pożyczek:

  • dług publiczny dobrowolny

  • dług publiczny przymusowy

• Podział ważny dla rozpoznania przyczyn i skutków zadłużenia

  • globalny dług publiczny

  • wewnętrzny (krajowy) dług publiczny

  • zewnętrzny (zagraniczny) dług publiczny

• Kryterium – czas:

  • dług krótkoterminowy (płynny)

  • dług długoterminowy (fundowany)

• Z punktu widzenia zasad ewidencji, a także z punktu widzenia rzeczywistego obciążenia gospodarki i społeczeństwa długiem publicznym, należy rozróżnić:

  • dług publiczny brutto –zobowiązania władz publicznych względem podmiotów krajowych i zagranicznych znajdujących się poza sektorem publicznym

  • zobowiązania, które wynikają z wierzycielsko-dłużniczych

  • dług publiczny netto –jest przede wszystkim kategorią ekonomiczną

• Kolejny możliwy podział to:

  • dług nominalny –określa go wartość nominalna różnych części długu publicznego

  • dług realny –ma większe znaczenie badawcze, gdyż mierzy realną wartość zadłużenia przy uwzględnieniu procesów inflacyjnych

• Dług:

  • Rzeczywisty –to zdefiniowane wyżej nominalne wymagalne zobowiązania bilansowe władz publicznych

  • Potencjalny –to warunkowe pozabilansowe zobowiązanie władz publicznych związane najczęściej z udzielanymi przez władze publiczne poręczeniami i gwarancjami

• Ostatni podział jest związany ze strukturą władz publicznych

  • dług centralny (państwowy)

  • dług lokalny (samorządowy)

Finansowanie:

• sprzedaż skarbowych papierów wartościowych na rynku krajowym i zagranicznym

• kredyty zaciągane w bankach krajowych i zagranicznych

• pożyczki

• prywatyzacja majątku Skarbu Państwa

• nadwyżki budżetu państwa z lat ubiegłych

Spośród najważniejszych skarbowych papierów wartościowych wyróżnia się:

• bony skarbowe

• weksle skarbowe

• obligacje

Zapewnienie równowagi finansów publicznych wymaga, aby dług publiczny nie przekroczył kwoty 60% PKB, koszty rocznej obsługi (spłaty rat kapitałowych i odsetek) długu krajowego stanowiły nie więcej niż10% rocznych wydatków budżetu państwa, długu zagranicznego zaś nie więcej ni

Ż 25% wpływów z eksportu. Nadmierny dług publiczny osłabia bowiem aktywność gospodarki.

Różnice między podatkiem a pożyczką jako metodą finansowania długu publicznego

Repudiacja - odmowa zapłaty długu publicznego

Moratorium - uzyskanie prawa do uregulowania długu publicznego w późniejszym terminie

Dług publiczny jest limitowany (wg konstytucji 60% wartości PKB).

BUDŻET PAŃSTWA

Funkcje budżetu:

• Ekonomiczne

  • Redystrybucyjna

  • Stabilizacyjna

  • Alokacyjna

  • Informacyjna (kontrolna)

  • Stymulacyjna (bodźcowa)

• Polityczne

  • Ustrojowa

  • Demokratyczna

Zasady budżetowe

• Równowagi budżetowej

• Roczności (rok budżetowy w Polsce pokrywa się z rokiem kalendarzowym)

• Uprzedniości

  • Prerogacja budżetu – przedłużenie poprzedniego budżetu

  • Prowizorium – ustala się prowizoryczny budżet do czasu uchwalenia ustawy budżetowej

• Zupełności – w praktyce nie jest przestrzegana

  • Parabudżety

  • Publiczny fundusz celowy

• Przejrzystości – każdy kto będzie chciał uzyskać informację musi bez problemu do niej dojść w ustawie budżetowej (elementy klasyfikacji budżetowej: części, działy, rozdziały, tytuły, paragrafy, pozycje)

  • Części – kryterium podmiotowe (Senat, Ministerstwo Finansów, Najwyższa Izba Kontroli)

  • Działy – kryterium przedmiotowe – odpowiada dziedzinom działalności (rolnictwo, leśnictwo, górnictwo, obrona narodowa, wymiar sprawiedliwości)

    • Rozdziały – kryterium podmiotowo-przedmiotowe – wg jednostek organizacyjnych albo wg zadań (w dziale ochrona zdrowia: szpitale kliniczne, szpitale ogólne, sanatoria)

      • Tytuły – kryterium przedmiotowe

        • Paragrafy – kryterium przedmiotowe (podatek dochodowy od osób fizycznych, prawnych, cło, wpłata z zysku)

• Jedności

  • Materialna

  • Formalna

• Specjalizacji – dochody i wydatki budżetowe powinny być ujmowane z dokładnym określeniem źródeł dochodów i przeznaczeniem wydatków; środki powinny być wydatkowane tylko do wysokości określonej w budżecie i powinny być wydatkowane w ściśle określonym czasie

Formy organizacyjno-prawne

Wszystkie czynności, które są związane z gromadzeniem i wydatkowaniem środków budżetowych określamy mianem gospodarki budżetowej. Wydatkowanie środków budżetowych może następować w różnych formach organizacyjnych jednostek budżetowych.

• Jednostki budżetowe nie działają na zasadach komercyjnych (czasem nie ma zysku), rozliczają się z budżetem metodą brutto (urzędy naczelnych organów państwowych, administracji rządowej, samorządowej, sądy, trybunały, prokuratura, szpitale)

• Zakłady budżetowe rozliczają się z budżetem metodą netto (mają dochody), maja ograniczoną samodzielność finansową (izba wytrzeźwień, większość przedszkoli)

• Publiczne fundusze celowe stanowią wyodrębnione budżety z własnymi dochodami i wydatkami, a ich zadaniem jest finansowanie określonych zadań publicznych; mogą być tworzone tylko i wyłącznie na podstawie ustawy (Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, Fundusz Pracy, NFZ

• Agencje wykonawcze - ma osobowość prawną. Podstawą jej gospodarki finansowej jest roczny plan finansowo-rzeczowy, obejmujący w szczególności: prognozę przychodów (w tym dotacje z budżetu państwa) oraz zestawienie kosztów dotyczących jej funkcjonowania i realizacji zadań ustawowych.

Deficyt budżetowy - różnica pomiędzy dochodami budżetu państwa, a wydatkami odnotowanymi w danym roku. Bardziej generalnie, należałoby mówić o wyniku budżetu: jeśli wydatki przekraczają dochody, mamy do czynienia z deficytem budżetowym, jeśli dochody przekraczają wydatki – z nadwyżką.

Sposoby radzenia sobie z deficytem:

• sprzedaż majątku znajdującego się w posiadaniu państwa, czyli prywatyzacja

• podniesienie podatków

• ograniczenie wydatków, na co jednak często trudno się zdecydować pod wpływem presji różnych grup społecznych

• inflacja – dodruk tzw. "pustego pieniądza" przez państwo. Nominalnie deficyt się wtedy zmniejsza. Jest to jednak realizowane kosztem społeczeństwa oraz de facto ukrytą formą opodatkowania

Deficyt budżetowy finansuje się przez zaciągnięcie jakiejś formy kredytu. Wysoki deficyt budżetowy państwa oznacza najczęściej konieczność wydania dużej ilości obligacji skarbowych, co sprawia, że rośnie ich oprocentowanie. Kredytowanie państwa zmniejsza atrakcyjność, dla kredytodawcy, innych rodzajów kredytów, co powoduje wzrost kosztów kredytu w całej gospodarce skutkujący wolniejszym jej rozwojem - jest to efekt wypychania.

Podział dochodów

• Bezzwrotne

  • Podatki

  • Cła

  • Czynsze

• Zwrotne

  • Kredyty

  • Pożyczki

  • Weksle

  • Obligacje

Podział wydatków

• Klasyfikacja według działów

  • rolnictwo

  • nauka

  • oświata i wychowanie

  • szkolnictwo wyższe

  • ochrona zdrowia

  • opieka społeczna

  • administracja publiczna

  • wymiar sprawiedliwości

  • urzędy naczelnych organów władzy

  • ubezpieczenia społeczne

  • obrona narodowa

  • bezpieczeństwo publiczne

• Klasyfikacja według przeznaczenia

  • dotacje do podmiotów gospodarczych

  • dotacje do gospodarstw komunalnych i mieszkalnictwa

  • ubezpieczenia społeczne

  • obsługa długu krajowego

  • obsługa zadłużenia zagranicznego

  • subwencje dla gmin

  • wydatki bieżące jednostek budżetowych

  • wydatki inwestycyjne