7. Międzynarodowa ochrona praw człowieka

Prawa człowieka, zespół praw i wolności, które przysługują każdemu człowiekowi bez względu na rasę, płeć, język, wyznanie, przekonania polityczne, pochodzenie narodowe i społeczne, majątek itp. Prawa człowieka są prawami o charakterze moralnym, zbiorem postulatów domagających się poszanowania wartości najcenniejszych dla człowieka, takich jak życie, godność, wolność, swobodny rozwój. Wyrazem respektowania tak rozumianych praw są akty prawne w postaci konstytucji, ustaw, umów międzynarodowych i deklaracji organizacji międzynarodowych. Uznaje się je za wartości uniwersalne i równocześnie chroni się je, uznając za cenne dla człowieka i ludzkości. Kształtowały się od czasów oświecenia wraz z rozwojem nowoczesnych prądów myślowych. Po raz pierwszy potwierdzono istnienie naturalnych praw jednostki w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 (Wielka Rewolucja Francuska). W XX w. przyjęto zasadę, że respektowanie bądź nierespektowanie praw jednostki nie jest wewnętrzną sprawą poszczególnych państw, ale także społeczności międzynarodowej. Podstawę prawną dla ochrony praw człowieka stworzyły dwa dokumenty: Karta Narodów Zjednoczonych uchwalona w 1945 i Powszechna Deklaracja Praw Człowieka uchwalona w 1948 przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. W Deklaracji do podstawowych praw zaliczono: wolność, równość, prawo do pracy, ochrony prawnej, azylu, posiadania obywatelstwa, ochrony społecznej, do nauki, zakładania rodziny. W 1966 Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło dwa międzynarodowe pakty praw: Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych. Obydwa weszły w życie w 1976, kiedy to uzyskały wymaganą liczbę 35 ratyfikacji (obecnie ponad 100). Obok nich ONZ uchwaliła ponad 60 konwencji szczegółowych przyjętych w ramach Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) i UNESCO. Istnieją też regionalne systemy ochrony praw człowieka, jak np. podpisana w 1950 w Rzymie przez członków Rady Europy Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, która weszła w życie w 1953. W 1961 państwa członkowskie Rady Europy wprowadziły Europejską Kartę Socjalną. Instytucjami służącymi ochronie praw człowieka są: Komitet Praw Człowieka ONZ, Europejska Komisja Praw Człowieka, Europejski Trybunał Praw Człowieka i Komitet Ministrów Rady Europy.

Formy ochrony praw człowieka.

Ochrona praw jednostki przez organy między- i ponadnarodowe lub wewnętrzne
w poszczególnych państwach może przybierać różne formy. Wyróżniamy:

1. ochronę represyjną- ma miejsce wtedy, gdy doszło do naruszenia praw jednostki
   i jednostka wzywa odpowiedni organ do ochrony praw; organ w ramach kompetencji orzeka sankcję (np. odszkodowanie, przywrócenie stanu poprzedniego), państwa demokratyczne preferują te formę ochrony (Polska, Niemcy); to samo zjawisko występuje w prawie międzynarodowym i ponadnarodowym;

2. ochronę prewencyjną- ma miejsce wtedy, gdy jednostka wzywa odpowiedni organ, aby podjął działania mające na celu zapobieganie naruszeniu jej praw lub zmniejszenie niebezpieczeństwa ich naruszenia; dzięki tej formie ochrony praw jednostki, których treść nie jest w pełni zdefiniowana, uzyskują konkretny kształt zanim dojdzie do ich naruszenia pozwala to na przezwyciężenie niedociągnięć
   i niedogodności ochrony represyjnej (np. postępowania sądowego).

Omówione formy nie zawierają środków, które mogłyby zapobiegać łamaniu praw jednostki lub zmniejszać niebezpieczeństwo jednostki. Wg F. Ermacorego mamy inną typologie ochrony praw człowieka.

1. Ochronę praw człowieka w wąskim słowa tego znaczeniu- jest to suma środków prawnych, które państwo stworzyło i stosuje aby zapewnić realizację praw
   w proklamowanych i ujętych w normach prawnych;

2. Ochronę praw w człowieka w szerokim słowa tego znaczeniu- obejmuje wszystkie środki w danym systemie społecznym, oddziałującym na system polityczny
   w kierunku zapewnienia realizacji praw człowieka.

Źródła praw człowieka

Wg Międzynarodowego Trybunału sprawiedliwości wyróżniamy:

1. umowy międzynarodowe

2. zwyczaj międzynarodowy

3. ogólne zasady praw międzynarodowego

Umowy międzynarodowe

1) o charakterze ogólnym, dot. Podstawowych praw jednostki w prawie międzynar.
i podstawowych zasad ich ochrony; dzielą się na ogólnoświatowe (globalne) i regionalne

2) o charakterze szczegółowym, uchwalone w celu ochrony tylko pewnej kategorii praw jednostki lub w celu ochrony tylko pewnej grupy ludzi; dzielą się na konwencje mające akres ogólnoświatowy, uchwalone np. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ, konwencje regionalne np. Europejska Karta Socjalna, umowy międzynarodowe np. umowy o ekstradycji.

Zwyczaj międzynarodowy

Regulacja jednostki w umowach międzynarodowych nie jest pełna. Odnosi się to zarówno
do jej zakresu przedmiotowego , jak i terytorialnego. Zwyczaj międzynarodowy służy z jednej strony wypełnianiu luk w regulacjach zawartych w obowiązujących umowach międzynar.,
a z drugiej – interpretacji poszczególnych ich norm.

Do praw jednostki, które w tej praktyce a także w doktrynie prawa międzynarodowego uznano za mające charakter norm międzynarodowego prawa zwyczajowego należy zakaz: ludobójstwa, niewolnictwa, apartheidu, tortur i niehumanitarnego traktowania, arbitralnego pozbawiania innych życia, porywania przeciwników politycznych, arbitralnego lub nadmiernego długiego więzienia bez wyroku sądowego.

Gwarancje instytucjonalne - obejmują prawem utworzone instytucje prawne, których celem jest ochrona praworządności i reagowanie na przypadki jej łamania (gwarancje w procesie tworzenia prawa i gwarancje w procesie stosowania prawa).

Ograniczenie praw i wolności

Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych praw i wolności:
- w aspekcie formalnym- ograniczenia te mogą być ustanawiane tylko w ustawie
- w aspekcie materialnym- ograniczenia te mogą być ustanowione tylko dla ochrony jednej z sześciu wartości:
a) bezpieczeństwa państwa
b) porządku publicznego
c) środowiska
d) zdrowia publicznego
e) moralności publicznej
f) wolności i praw innych osób

• istnieją ograniczenia ograniczeń:
a) zasada proporcjonalności
- ograniczenia praw i wolności mogą być wprowadzane tylko w koniecznym zakresie, nie mogą przekraczać zakresu niezbędnego
- przy dokonywaniu oceny konieczne jest uwzględnienie elementów, które określają istotę państwa demokratycznego
b) koncepcja istoty praw i wolności
- w ramach każdego konkretnego prawa można wyodrębnić pewne elementy, bez których prawo czy wolność nie będzie mogła istnieć, oraz pewne dodatkowe elementy, które mogą być ujmowane i modyfikowane w różny sposób bez zniszczenia tożsamości danego prawa czy wolności

• Ustalenie zakresu dopuszczalnych ograniczeń praw i wolności obraca się wokół techniki harmonizowania
• Technika harmonizowania musi za punkt wyjścia przyjąć ich rangę
- stosowanie takiej techniki musi opierać się na kryteriach i argumentach aksjologicznych, bo tylko ta droga można ustalić, który z kolidujących interesów ma wyższą rangę
- poszczególne praw i wolności mają zróżnicowaną rangę, bo zróżnicowany jest stopień ich związku z wskazanymi zasadami naczelnymi
- wskazówki może dostarczyć sposób konstytucyjnego zredagowania poszczególnych praw i wolności

• szczególna sytuacja ograniczenia praw i wolności pojawia się w razie wprowadzenia stanu nadzwyczajnego:
- istotą stanu nadzwyczajnego jest wprowadzenie ograniczeń praw i wolności jednostki
- problematyka ta jest przedmiotem unormowań prawa międzynarodowego (Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Europejska Konwencja Praw Człowieka)
- konstytucja z 1997 enumeruje trzy typy stanu nadzwyczajnego (stan wojenny, stan wyjątkowy i stan klęski żywiołowej)

Uniwersalny system ochrony praw człowieka

Funkcjonuje w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych od początku jej działalności. Podstawą systemu są Karta Narodów Zjednoczonych z 26 czerwca 1945 r. oraz Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 r. będąca niewiążącą prawnie rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ, która

jednak cieszy się dużym autorytetem. Poszczególne wolności i prawa zostały

zagwarantowane w różnych umowach międzynarodowych, wśród których należy wymienić:

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw

Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych z 16 grudnia 1966 r. Organem kontrolującym

przestrzeganie praw zapisanych w Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych jest Komitet

Praw Człowieka w Genewie.

Ponadto wśród organów ONZ zajmujących się ochroną praw człowieka należy wymienić:

Radę Praw Człowieka (organ pomocniczy Zgromadzenia Ogólnego ONZ), Wysokiego

Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka i Międzynarodowy Trybunał Karny

w Hadze (zajmuje się ściganiem i sądzeniem zbrodni przeciwko ludzkości).

System ochrony praw człowieka działający w ramach Rady Europy istnieje od 1950 r. Rada

Europy jest organizacją międzynarodową, odrębną od Unii Europejskiej, powstałą w 1949 r.

W dniu 4 listopada 1950 r. państwa członkowskie zawarły umowę międzynarodową:

Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Polska

przystąpiła do niej w 1993 r.). W późniejszym czasie do Konwencji dodano łącznie 14

protokołów dodatkowych, które ustanawiają nowe prawa lub zmieniają procedurę kontroli.

Organem kontrolującym przestrzeganie praw osobistych i politycznych zapisanych

w Konwencji jest Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu. Skargi na naruszenie

przez państwa praw zagwarantowanych w Konwencji mogą kierować rządy i mieszkańcy

państw, które są stronami Konwencji.

Od 1999 r. w ramach Rady Europy działa także Komisarz Praw Człowieka, który odpowiada

za wymiar polityczny działań na rzecz poszanowania praw człowieka.

System ochrony praw człowieka funkcjonujący w ramach Unii Europejskiej znajduje się

obecnie w fazie rozwoju. Potrzeba ochrony poszczególnych praw była sygnalizowana przez

Trybunał Sprawiedliwości. W 1995 r. ustanowiono urząd Europejskiego Rzecznika Praw

Obywatelskich, który pomaga obywatelom Unii w razie naruszenia ich praw przez instytucje

unijne. W roku 2000 przyjęto Kartę Praw Podstawowych Unii Europejskiej, zaś w 2007 r.

podczas szczytu w Lizbonie dokonano jej modyfikacji i włączenia do traktatów unijnych.

W obecnym brzmieniu Traktatu o Unii Europejskiej (Traktat z Maastricht) wyrażono zgodę

na przystąpienie Unii do Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r.

Regionalny system ochrony praw człowieka, element międzynarodowego systemu praw człowieka, uzupełnia uniwersalny system ochrony praw człowieka ONZ w zakresie praw człowieka. Celem jest zwiększenie efektywności międzynarodowej ochrony praw człowieka, gdyż państwa danego regionu łączy wspólne dziedzictwo kulturowe i historyczne, faktyczna współpraca i gotowość akceptacji wspólnych wartości i norm. Ochrona praw człowieka jest jednym z zadań OJA, OPA, najlepiej rozwinięty system istnieje jednak w Europie. Składają się nań wzajemnie przenikające i uzupełniające się instytucje i umowy międzynarodowe podpisywane w ramach Rady Europy, KBWE/OBWE, Unii Europejskiej.