I. Podział i znaczenie prawa rzymskiego
§ 1. Prawo rzymskie
Przedmiot uprawiany od początku istnienia uniwersytetów. Pierwszy uniwersytet powstał w końcu XI w. w Bolonii.
Wykładał tam Irnerius, twórca szkoły glosatorów1- szkoła prawa, w której nauczano prawa rzymskiego i kanonicznego (dominujących systemów prawnych ówczesnej Europy)
definicje prawa rzymskiego
prawo stworzone i obowiązujące w starożytnym państwie rzymskim w okresie istnienia tego państwa (od 753 r. p.n.e. do 476 r. w części zachodniej i 565 r.2 lub 1453 r. w części wschodniej
system funkcjonujący w antycznym państwie rzymskim
prawo recypowane (łac. recypere- przyjmować)3- odżywało i znalazło zastosowanie w późniejszych epokach na terenie całej Europy kontynentalnej jako prawo powszechne (ius commune) i prawo rzymskie pandektowe (ius modernus pandectarum)
prawo rzymskie ulegało różnym przeobrażeniom. Wyróżnia się prawo rzymskie archaiczne, przedklasyczne, klasyczne, poklasyczne, justyniańskie.
rzymskie prawo powszechne- system prawny o międzynarodowym, europejskim charakterze stworzony w średniowiecznej Europie, na uniwersytetach włoskich, głównie przez szkołę glosatorów i komentatorów. Ius commune stanowiło syntezę zasad prawa rzymskiego i innych ówczesnych systemów prawnych
§ 2. Rzymskie pojęcia prawa i sprawiedliwości
1. Ius i fas
współczesnemu wyrazowi prawo odpowiadał w prawie rzymskim termin ius
ius oznaczało zarówno prawo
w znaczeniu przedmiotowym (jako zespół norm prawnych) jak i
w znaczeniu podmiotowym (jako uprawnienie)
początkowo ius i fas nie stanowiły przeciwieństwa ze względu na brak wyraźnie oddzielony zasad religijnych i moralnych. W okresie klasycznym terminy te były stosowane na oznaczenie dwóch odrębnych obszarów życia.
ius- sfera działania dozwolona i chroniona przez państwo (prawo ludzkie)
fas- sfera działania dozwolona i chroniona przez religię (prawo boskie)
iniuria- każde wykroczenie poza sferę chronioną przez ius, uprawniała poszkodowanego do pomocy własnej lub domagania się nałożenia odpowiedniej sankcji przez państwo
nefas (bezbożność)- każde wykroczenie poza sferę chronioną przez fas, ściągało na sprawcę nazywanego sacer (przeklęty) sankcję zakresu prawa sakralnego.
2. Próby definicji prawa i sprawiedliwości
Gajus, autor podstawowego podręcznika praw rzymskiego (II w.) nie zamieścił w nim definicji prawa. Nie ma jej również w Instytucjach i Digestach justyniańskich (VI w.)
Juryści rzymscy nie wypracowali całościowej i wyczerpującej definicji prawa jednak teksty źródłowe pozwalają wyrobić sobie zdanie jak rozumieli oni podstawowe pojęcia jak: prawo (ius), sprawiedliwość (iustitia) oraz słuszność (aequitas)
Wypowiedz Publiusza Juwencjusza Celsusa przekazana przez Domicjusza Ulpiana:
[…] ut eleganter Celsus definit, ius est art boni et aequi.
[…] jak to trafnie zdefiniował Celsus, prawo jest stuką stosowania tego, co dobre i słuszne.
Wypowiedz Celsusa, określona mianem definicji, zwraca uwagę na biegłość, kunszt, podkreśla etyczne podstawy stosowania prawa, związki z pojęciem dobra i piękna, które nie zostały dookreślone, dlatego postrzegana jest jako ogólny postulat uwzględniania tych wartości.
Określając pojęcie prawa często odwoływano się do idei sprawiedliwości. Ulpian Digesta justyniańskie:
Iuri operam daturum prius nosse oportet, unde nomen iuris descendat. – Est autem a iustitia appellatum.
Przed podjęciem nauki prawa, należy wiedzieć skąd pochodzi nazwa <<prawo>>. – Jego nazwa pochodzi mianowicie od słowa <<sprawiedliwość>>.
Wskazano na szczególnie ważny związek prawa i sprawiedliwości.
Iustia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi.
Sprawiedliwość jest stałą i trałą wolą oddania każdemu tego, co mu się należy.
W innym tekście Ulpian odwoływał się do pojęć pokrewnych: podstawowych zasad prawa (praecepta iuris) i wiedzy prawniczej (iurisprudentia).
Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum quique tribuere.
Zasady prawa są następujęce: żyć szlachetnie, innym nie szkodzić, oddać każdemu co mu się należy.
Iuris prudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia.
Nauka prawa jest znajomością spraw boskich i ludzkich, wiedzą o tym, co słuszne i niesłuszne.
Prawu rzymskiemu nie byłą obca idea, iż zasady moralne, a nie tylko przepis, winny być uwzględniane przy stosowaniu prawa. Fragment Konstytucji cesarza Konstantyna Wielkiego:
Placuit, in omnibus rebus praecipuam esse iustitiae aequitatisque quam stricti iuris rationem.
Przyjęło się we wszystkich sprawach bardziej uwzględniać sprawiedliwość i słuszność niż ścisłe brzmienie przepisu.
Juryści rzymscy mieli jednak świadomość, że nie zawsze ma miejsce zgodność przepisów prawa z zasadami moralnymi, oraz że dokłądne zastosowanie przepisów prawa może niekiedy prowadzić do krzywdy i nieprawości. Cicero:
Summum ius summa iniuria
Najwyższe prawo najwyższym bezprawiem.
II. Podziały prawa
§ 3. Ogólna charakterystyka
juryści rzymscy wprowadzili różne podziały prawa
prawo publiczne i prawo prywatne (ius publicam – ius privatum)
prawo przysługujące szerokiej grupie osób i prawo szczegółowe odnoszące się do pojedynczych zdarzeń lub osób lub grup osób (ius commune – ius singulare)
prawo ścisłe i prawo słuszne (ius strictum – ius aequum)
jurysprudencja rzymska rozróżniała także różne historyczne warstwy obowiązującego prawa: ius civile – ius gentium – ius honorarium, które powstawały i rozwijały się w skutek przemian społeczno- ustrojowych w starożytnym Rzymie
w okresie cesarstwa wprowadzono nowy podział: prawo dawne- prawo nowe (ius vetus – ius novum)
początkowo wprowadzono za grekami również podział na prawo stanownione i prawo naturalne (ius naturale)
§ 4. Ius publicam – ius privatum
najsłynniejszy podział, znany Cyceronowi (I w. p.n.e.) i Tytusowi Liwiuszowi (przełom er). Podstawą rozróżnienia była korzyść, interes (utilitas).
Ulpian:
Publicam ius est quod ad statum rei Romanae spectat, privatum quod ad singulorum utilitatem: sunt enim quaedam publice utilia, quaedam privatam.
Prawem publicznym są te normy, które odnoszą się do ustroju państwa rzymskiego, prawem prywatnym zaś te, które dotyczą interesu poszczególnych jednostek: niektóre normy są bowiem stanowione w interesie ogółu, inne zaś w interesie jednostek.
Instytucje prawa publicznego i prywatnego były wyraźnie oddzielone:
prawo publiczne- reguluje organizacje i funkcje państwa, kompetencje jego organów oraz działalność administracji (współcześnie- konstytucyjne, karne, administracyjne, sakralne)
prawo prywatne- reguluje uprawnienia jednostek, poszczególmnych obywateli w zakresie osobowym i majątkowym
prawo publiczne wskazuje przepisy prawa bezwzględnie obowiązującego (ius cogens), zaś prawo prywatne przepisy prawa względnie obowiązującego (ius dispositivum), tzn. takie, które mogły być zmienne w drodze zawieranych umów przez jednostki
w obszarze prawa publicnego uwidocznił się nadrzędny charakter państwa:
Ius publicam privatorum pactis mutari non potest.
Prawo publiczne nie może być zmieniane umowami osób prywatnych.
Gajusz utożsamiał prawo (ius) z prawem prywatnym.
Rozwój i recepcja prawa rzymskiego nastąpiły prawie wyłącznie w zakresie ius privatum.
§ 5. Ius civile
w prawie rzymskim przyjmowano zasadę personalności- każdy obywatel niezależnie od miejsca posługiwał sięprwawem swojego państwa. Z punktu widzenia tej zasady można wyróżnić dwie warstwy prawa rzymskiego- ius civile i ius gentium.
Ius civile według Gajusa:
Nam quod quisque populus ibse sibi ius constituit, id ipsius proprium est caturque ius civile, quasi ius proprium civitatis.
Prawo, które każdy lud ustanowił sam dla siebie, jest właściwe tylko jemu i nazywa się prawem obywatelskim.
Ius civile było zespołem norm prawnych, którymi mogli posługiwać się tylko obywatele państwa rzymskiego (civis- obywatel)
najstarsza i początkowo jedyna warstwa prawa rzymskiego
częściowo prawo zwyczajowe a częściowo stanowione
źródła- zwyczaje (mos), ustawy zgromadzeń ludowych (leges), uchwały zgromadzeń plebejskich (plebiscitia), uchwały senatu (senatus consulta), rozporządzenia ceasarskie (decreta principum), działalność jurysprudencji
przepisy tej warsty zaliczane były do prawa ścisłego (surowego).
§ 6. Ius gentium
część prawa prywatnego obejmującą normy, które zgadzały się z przepisami prawnymi obcych ludów
zgodnie z wypowiedzią Gajusa ius genetium traktowano jako prawo wspólne wszystkich ludzi
Omnes populi, qui legibus et moribus reguntur, partim suo propio, partim comuni omnium hominum iure utuntur.
Wszytskie ludy, które rządzą się ustawami i zwyczajami, poszługują się częściowo włąsnym, częściowo prawem wspólnym wszystkich ludzi.
do ius gentium należało prawo władzy (potestas) właściciela nad niewolnikami, ale nie należało doń prawo władzy ojcowskiej (partia potestas), jaką wykonywał pater familias wobec własnych dzieci.
prawo to stosowano je do regulowania stosunku prywatnoprawnych między obywatelami rzymskimi a cudzoziemcami (paregrini) oraz samymi cudzoziemacami, w wypadku roztrzygania ich spraw przez sądy rzymskie
ius gentium zaliczane jest do prawa słusznego
stopniowo zanikały różnice między ius civile i ius gentium, gdyż coraz częstsze było nadawanie obywatelstwa rzymskiego (status civitatis)
§ 7. Ius honorarium
część prawa rzymskiego obejmującą przepisy zawarte w edyktach magistratur jurysdykcyjnych przede wszystkim pretorów (oraz edylów kurulnych i namistników na prowincjach) stąd nazywane było także prawem pretorskim – ius praetorium.
Jurysta Papinian:
Ius pratrorium est, quod praetores introduxerunt adiuvandi vel supplendi vel corrigendi iuris civilis gratia proper utilitatem publicam.
Prawo pretorskie jest prawem, które wprowadzili pretorzy, celem wspomagania i uzupełniania lub poprawiania prawa cywilnego dla publicznej użyteczności.
pretorzy formalnie nie mogli tworzyć lub znieść ius civile, ale oddziaływali na jego rozwój.
Podstawowym ich instruentem był edykt pretorski
§ 8. Ius naturale
pojęcie zrodziło się pod koniec republiki pod wpływem filizofii greckiej.
w źródłach występował często razem z ius gentium choć te dwa działy prawa był odróżniane
według Gajusa wrodzony rozsądek (naturalis ratio), czyli element prawa naturalnego, stanowił podstawę ius gentium.
Ulpian:
Ius naturale est, quod natura omnia animalia docuit.
Prawo naturalne jest tym, czego natura nauczyła wszystkie żywe istoty.
z tego prawa wywodzi się związek kobiety z mężczyzną i wychowywanie potomstwa
Ulpian uważał prawo naturalne za prawo idealne, odpowiadające kryteriom sprawiedliwości i słuszności, będące w opozycji do prawa pozytywnego. Wszyscy ludzie powinni być wolni, ale niewolnictwo zostało wprowadzone przez ius gentium.
Justynian podał definicję prawa naturalnego jako pewien porządek prawny:
Sed naturalnia quidem iura, quae apud omnes gentes peraeque servantur, divina quadamprovidentia constituta semper firma atque immutabilia permanent.
Ale prawa naturalne, których wszystkie narody przestrzegają w jednakowy sposób, są nadane przez opatrzność boską i pozostają zawsze stałe i niezmienne.
na bazie tej definicji powstały późniejsze teorie prawa naturalnego oraz ideii mówiącej, że człowiek ma prawa, które są wcześniejsze od społeczeństwa i umowy społecznej
§ 9. Ius commune – ius singulare
w źródłach ius commune oznaczło instytucje lub zasady prawne stosowane generalnie, a ius singulare odnosiło się do rozporządzeń wyjątkowych, wymykających się generalnej logice systemu prawa
Paulus:
Ius singulare est, quod contra tenorem rationis propter aliquam utilitatem auctoritate constituentium introductu est.
Prawem szczególnym jest takie, które zostało wprowadzone powagą prawodawcy z racji na pewną korzyść wbrew przepisom prawa.
§ 10. Ius vetus – ius novum
po ogłoszeniu Constitutio Antoniniana (edykt Karakalli z 212 r.) nadającego obywatelstwo rzymskie prawie wszystkim wolnym mieszkańcom imperium zacierały się dawne różnice między nawarstwieniami prawa, tj. ius civile, ius gentium i ius honorarium.
w okresie dominatu na oznacznie prawa z wcześniejszych studiów rozwoju używano terminu prawo dawne – ius verus oraz prawo nowe – ius novum
§ 11. Ius strictum – ius aequum
ius strictum to normy które należało przestrzegwać rygorystycznie, zaś ius aequum to normy, które należało stosować uwzględniając zasady dobrej wiary i słuszności
szczególne znaczenie podział ten miał w procesie cywilnym, kiedy rozróżniano skargi państwa ścisłego oraz skargi opare na dobrej wierze
zasady ius strictum odzwierciedlały dawne, konserwatywne prawo cywilne nacechowane formalizmem
III. Systematyka rzymskiego prawa prywatnego
§ 12. Systematyka Ustawy XII tablic
niechęć do prawa stanowionego, nieliczne uchwały zgromadzeń ludowych, częstowe reugowanie poszczególnych dziedzin życia przez uchwały senatu i konstytucje cesarskie, doraźne wypełnianie luk w prawie przez edykty magistratur, kazuistyczny charakter działlności jurystów spowodowało, że rzymski porządek prawny ukształtował się w codziennej praktyce, w związku z aktualnymi potrzebami, co nie pobudzało działań na rzecz systematyzacji prawa
próby systematyzacji dostrzegalne są w Ustawie XII tablic, ale trudno go odtworzyć, gdyż nie zachował się oryginał
jako prawdopodobny można przyjąć podział:
proces cywilny (tablice I-III)
prawo rodzinne i spadkowe (IV-V)
prawo majątkowe (VI-VII)
prawo karne (VIII-IX)
prawo sakralne (X)
przepisy uzupełniające (XI-XII)
systematyka nie odegrała istotnej roli w późniejszym rozwoju prawa
§ 13. Systematyka edyktu pretorskiego
trudny do odtworzenia ukłąd edyktu korepodnował z przebiegiem procesu cywilnego
można w nim wyróżnić 5 rozdziałów:
I- przepisy określającezakres działania urżedu pretora i zasady postępowania przed nim
II-III- powództwa, o któe można było sięubiegać u pretora celem relizacji roszczeń
IV- egzekucja wyroku
V- środki ochrony pozaprocesowej
układ mało przejrzysty, wprowadzony z racji praktycznych
systematyka ta znalazła szerokie zastrosowanie w literaturze prawniczej i została wykorzystana w Kodeksie Teodozjańskim, Digestach i Kodeksie Justyniana
§ 14. Systematyka Instytucji Gajusa
systematyka, która zdobyła największe znaczenie
Gajus:
Wszystkie prawo, którym się posługujemy, dotyczy albo osób, albo rzeczy, albo powództw.
czerpiąc ze wcześniejszych osiągnięć jurysprudencji podzielił całe prawo prywatne na:
personae- prawo dotyczące osób
res- praw odotyczące rzeczy
actiones- prawo dotyczące powództw
znalazła szeroki zastosowaniem m.in. w Instytucjach Justyniana, przez które oddziaływała na późniejsze kodyfikacje (Kodeks Napoleona, ABGB, kodeks kanoniczny)
§ 15. Systematyka Pandektowa
wykształciłą się na przełomie XVIII i XIX w.
wprowadzona przez pandektystów, którzy chcieli przystosować prawo rzymskie do współczesnych potrzeb
system ten stanowił rozwinięcie systemu rzymskiego, nowością było ograniczenie podziału do prawa prywatnego materialnego z pominięciem procesowego i wyodrębnienim tzw. części ogólnej
I. Część ogólna- podmioty stosunków prawnych, ogólne pojęcie rzeczy oraz czynności prawne
II. Część szczegółowa
prawo rodzinne
prawo rzeczowe
zobowiązania
prawo spadkowe
zdobyłwielkie znaczenie na przełonie XIX i XX w., nawiązuje do niego BGB i zasadniczo polski kodeks cywilny
Szkoła glosatorów (glosa- uwaga)- poddawali analizie językowo- logicznej teksty źródłowe będące źródłami prawa rzymskiego, m.in. digestia. Nazwa wywodzi się od metody pracy.↩
Data śmierci cesarza Justyniana Wielkiego.↩
Recepcja prawa- przyjęcie w całości lub częściowo prawa i inkorporowanie go do prawa rodzimego. Recepcja prawa rzymskiego nie nastąpiła na Wyspach Brytyjskich, zaś w Niemczech w XVI w. zostało przyjęte w całości (In complexu) jako prawo subsydiarne.↩