: Niesprawiedliwość, nietolerancja, krzywda społeczna w wybranych dziełach literatury (3)

Mendel gdanski – nietolerancja – Maria Konopnicka

Maria Konopnicka w noweli „Mendel Gdański” na przykładzie głównego bohatera pokazuje jak bardzo nietolerancyjne było polskie społeczeństwo w XIX wieku.Mendel od dwudziestu siedmiu lat mieszkał przy ciechej, spokojnej uliczce i ze swoimi sąsiadami utrzymywał bardzo dobre, przyjazne stosunki. Wszyscy bardzo go lubili i szanowali i nikomu nie przeszkadzały jego żydowkie korzenie. Pewnego dnia jednak stał się ofiarą antysemickiej akcji wyjątkowo okrytnych mieszkańców Gdańska. Mimo tego, że był uczciwym i pracowitym człowiekiem, chciano zrobić mu krzywdę, gdyż wyznawał religię mojżeszową. I nawet przyjaciele Mendla w obliczu zbliżającego się niebezpieczeństwa, nie stanęli w obronie jego odrębności, a próbowali nakłonić go, by wyparł się swojej wiary. Jedynie student, który wcześniej próbował ostrzec bohatera, nie pozwolił na zdyskryminowanie starego Żyda. Wykazał się on ogromną odwagą, próbując przetłumaczyć antysemitom, że każdemu należy się szacunek, a akceptacja inności jest bardzo ważne w każdym środowisku. Jednak na podstawie lektury widać jak bardzo podzielone i nietolerancyjne było XIX-wieczne społeczeństwo polskie.

Konopnicka poruszając problem tolerancji niezmiennie krytykuje podsycanie nienawiści do innych narodów, ukazuje harmonijne ich współżycie w codziennych miedzy ludzkich i sąsiedzkich stosunkach. Głosi pozytywistyczne hasła , pracy organicznej i pracy u podstaw , gdyby tłum był świadomy , społeczeństwo miało zaspokojone swe podstawowe potrzeby, nie cierpiało nędzy ni głodu , nie pozwalałoby sobą manipulować, nie widziałoby sensu w burzeniu harmonii i ładu świata w którym żyją. Porządnym ludziom, uczciwym należy się szacunek, prawo do odrębności ale jednocześnie poczucia wspólnoty z narodem

Miłosierdzie gminy – krzywda społeczna – Maria Konopnicka

W utworze zatytułowanym ,,Miłosierdzie gminy" pojawia się tematyka moralno-obyczajowa, bowiem pisarka nawiązała do jednego z wielu pozytywistycznych postulatów, mianowicie do filantropii. Filantropia zasadza się na bezinteresownej pomocy potrzebującym jednostkom, jednak w ,,Miłosierdziu gminy" ukazane sąjej nadużycia i niezrozumienie pojęcia. Akcja noweli dzieje się w jednej ze szwajcarskich gmin, w której to czynnie stosowany jest program opieki nad osobami starszymi. Otóż wiekowe osoby kierowane są pod strzechy ludzi bogatych drogą licytacji, która nabiera cech targu ludźmi. Machiną owej licytacji jest zaniżanie ceny, tzn. gospodarze dążą do uzyskania od gminy jak najmniejszej kwoty zapomogi na utrzymanie staruszka. Główną postacią jest stary Kuntz Wunderli, którego losy ważą się na oczach czytelnika. Otóż i jego losy leżą w rękach gminy. Do licytacji przystępuje między innymi syn Kuntza, który jednak w pewnym momencie wycofuje się z tego haniebnego przetargu, gdyż żal mu pieniędzy na utrzymanie swojego rodzica. W ostateczności Wunderli dostaje się w ręce okrutnego mleczarza Prosta, a następnie zaprzęgnięty w towarzystwie psa do wózka mleczarskiego rusza na miejsce swojej rychłej śmierci. Owa nowela jest ostrzeżeniem Konopnickiej przed nieprawidłowo rozumianą filantropią.

Konopnicka atakuje nie tylko bezduszne społeczeństwo czy praktyki urzędników. Zwraca bowiem także uwagę na rozdźwięk pomiędzy pozytywistycznymi utopijnymi poglądami, a praktyką społeczną oraz potępia wszechwładzę pieniądza. Razi to czytelnika zwłaszcza na tle ciągłego podkreślania dobroczynności urzędników oraz powoływania się na Boskie miłosierdzie. Tym samym owo w swojej pierwotnej postaci szczytne hasło, staje się drwiąco brzmiącym frazesem, zakrywającym faktyczne intencje zgromadzonych.

Jądro Ciemności – Joseph Conrad

Postać Kurtza

Pisarz podjął w opowiadaniu problem zamiarów człowieka i ich efektów. Kurtz staje się dla tego zagadnienia kluczową postacią. wszyscy mówią o nim w superlatywach - jako o wybitnym człowieku, pełniącym cywilizacyjną misję na terenach, gdzie nikt nie ma odwagi i siły pracować, człowieku niezwykle odpornym, o wielkim harcie ducha, nieposzlakowanych zasad moralnych. W rozmowie, którą podsłuchał Marlow, zostają zacytowane słowa Kurtza dotyczące jego pracy w stacji handlowej: „Każda stacja powinna być jakby pochodnią na drodze ku lepszemu jutru, ośrodkiem handlu także, rzecz prosta, ale przy tym i humanitaryzmu, ulepszenia, oświaty”.

Tymczasem w praktyce Kurtz okazał się być zwykłym wyzyskiwaczem, tyranem, mordercą, dążącym do maksymalnych korzyści. Ustanowił coś na kształt własnego państwa, bezwzględnie tępił każdy przejaw buntu - czego symbolem jest palisada z ludzkich głów. Mówił o miłości bliźniego, humanitaryzmie i zabijał, gromadząc kość słoniową, którą następnie wysyłał do Europy. Posiadł także wewnętrzne przekonanie, że biali to rasa wyższa nad czarnych, stąd zupełnie naturalne, że Murzyni traktują białych ludzi jak bóstwa. Z jego referatu napisanego dla Towarzystwa Tępienia Dzikich Obyczajów wynika, że on sam stał się przedmiotem kultu i organizowano obrzędy na jego cześć. Referat pełen „wzruszających wezwań do wszelkich altruistycznych uczuć” kończy upiorna uwaga: „Wytępić te wszystkie bestie!”. Jest ona wymownym świadectwem prawdy, która została zasygnalizowana w opowiadaniu: natura ludzka kryje w sobie ciemne strony, nie wiadomo, jak zachowa się człowiek na terenie, gdzie nie obowiązują zasady cywilizacji, nie ma prawa, a więc groźby kary. Okazuje się, że w takich warunkach umysł ludzi jest skłonny do dewiacji, a człowiek do bestialstwa.

Postać Marlowa

Jest narratorem opowieści o Kurtzu, obserwatorem i człowiekiem, który zgłębia ciemności ludzkiej natury. Marlow odbywa podróż w dosłownym i symbolicznym znaczeniu tego słowa. Podróżuje także po ludzkiej psychice, podświadomości, bada jej zawiłości. Poznając Kurtza na podstawie opowiadań nabiera podejrzeń co do jego natury. Widząc efekty jego działalności, jest przerażony. Słyszy jego ostatnie słowa, podsumowujące jego życie: „Zgroza! Zgroza!”. Mimo to Marlow nie burzy wyobrażeń narzeczonej o Kurtzu, kłamie oświadczając, że zmarł z jej imieniem na ustach.

Obserwując działalność Kurtza, poznając go Marlow zadaje podstawowe pytania o kondycję ludzką: jak to się dzieje, że czujemy braterstwo z innymi ludźmi, dlaczego jedni ludzie mają hamulce moralne, a inni tak łatwo je tracą; dlaczego człowiek czuje głęboką więź z jednymi ludźmi, a instynktownie unika innych (np. Marlow czuje pokrewieństwo z dzikimi Murzynami i wstręt wobec sytych i eleganckich pracowników stacji handlowych, na których umierają Murzyni).

Postać Marlowa bywa utożsamiana z Conradem nie tylko w związku z autobiografizmem opowiadania. Uważa się, że podobne wnioski i rozterki przeżywał autor obserwując stosunki panujące na terenie kolonii i „misję cywilizacyjną” pełnioną tam przez białych.

Symbolizm

Symboliczny jest już tytuł utworu. Jest on wieloznaczny i trudny do zinterpretowania. Jądro ciemności może oznaczać:

• zło panoszące się na terenach zajmowanych przez białych;

• zło, do którego jest zdolny człowiek, ciemną stronę ludzkiej psychiki;

• tereny obce, nieznane, ciemne miejsca na mapie ludzkiego poznania (zarówno pod względem geograficznym - dolina Konga; jak i w przenośni).

Interpretatorzy twórczości Conrada są zgodni co do wieloznaczności tego symbolu i braku możliwości jednoznacznej interpretacji.