Rola ćwiczeń kompozycyjnych w rozwijaniu kompetencji tekstotwórczych

W historii nauczania zmieniał się stosunek do ćwiczeń polegających na pisaniu planów wypowiedzi. Uważano, że jest on niezbędnym elementem powstania logicznej wypowiedzi, inni uważali, że krępuje on twórcze myślenie uczniów. We współczesnej szkole sztuka pisania planów to jeden z ważnych składników ćwiczeń w doskonaleniu kompozycji dłuższych form wypowiedzi.

- Ze względu na szczegółowość ujęcia treści wyróżniamy:

• PLAN RAMOWY (plan I stopnia) – ujmuje ogólnie treści najistotniejsze, bez uwzględniania szczegółów

• PLAN SZCZEGÓŁOWY(plan II stopnia) – oprócz treści najistotniejszych, uwzględnia podporządkowane im treści mniej ważne.

- Ze względu na podstawę wykonywania wyróżniamy:

• PLAN TWÓRCZY (kompozycyjny lub własnej wypowiedzi) – polega na zebraniu i uporządkowaniu materiału, mającego być podstawą wypracowania.

• PLAN ODTWÓRCZY (dekompozycyjny lub analityczny) – podstawą jest cudza wypowiedź; taki plan odkrywa przed uczniem zamysł kompozycyjny autora, ułatwia zrozumienie treści utworu.

Zarówno plan twórczy, jak i odtwórczy mogą być ramowe oraz szczegółowe.

Plan zapisuje się w postaci punktów (zasadnicze treści planu) i podpunktów (mniejsze całości składające się na punkt zasadniczy). Oznacza się je cyframi rzymskimi, arabskimi i literami.

Punkty planów mogą przybrać różną formę językową, np. zdań oznajmujących, pytających, wykrzyknikowych, formę równoważnika zdania. Punktem planu może też być cytat. Można wymagać od uczniów jednolitości językowej, ale nie jest to konieczne, ponieważ niejednolitość w układaniu planu (mieszanie pełnych zdań, cytatów, równoważników) podkreśla nastrój i uczucia. Jeśli jednak żąda się od ucznia jednolitości stylistycznej planu, to powinni oni wiedzieć, że nie chodzi tu o rygory wymyślone przez nauczyciela, ale o względy artystyczne i ekonomiczne.

Konieczne jest rozróżnienie planu wydarzeń i planu utworu. Plan wydarzeń to rekonstrukcja chronologii wydarzeń, a plan utworu koncentruje się na kompozycji utworu (np. w opowiadaniu Siłaczka Żeromskiego, plany te będą wyglądały inaczej, bo jest tam retrospekcja).

W związku z nauką układania planów poszerza się słownik czynny ucznia o pewne wyrazy i ich związki, dotąd nie znane, czy nie używane.

Istotnym elementem w wypowiedziach uczniów oraz podczas sprawdzania prac jest spójność tekstów. Mechanizmy spójności tekstu:

• Znaczenie początku i końca wypowiedzi;

• logiczność przedstawianych wydarzeń;

• umieszczanie na początku nowego zdania treści nawiązujących do zdania poprzedniego, a na końcu nowych informacji;

• stosowanie zaimków, spójników.

Ćwiczenia dotyczące kompozycji tekstu prowadzi się łącznie z ćwiczeniami w pisaniu wszystkich dłuższych form wypowiedzi objętych programem nauczania, na specjalnie zorganizowanych lekcjach, obejmujących doskonalenie umiejętności pisania spójnego tekstu, a ponadto w integracji z nauką o języku. Pożyteczne dla kształcenia umiejętności spójnego pisania są ćwiczenia redakcyjne związane z układaniem, poprawianiem wypracowań. Na przykład poprawianie niespójnych fragmentów wypracowania dostarczy uczniom nieco wiedzy, wyćwiczy umiejętność dostrzegania usterek tekstu i wprawę w ich unikaniu i usuwaniu.